Lesbók Morgunblaðsins - 02.08.2003, Síða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. ÁGÚST 2003
Þ
EMA alþjóðlega rithöfundaþings-
ins í Lahti í ár var með snúnara
móti, eins og sumir urðu snemma
til þess að benda á. Yfirskriftin
var „Hvað er heilagt?“ og voru
þátttakendur hvattir til þess að
velta spurningunni fyrir sér áður
en til Finnlands kom – í síðasta
lagi í flugvélinni á leið þangað. Skyldi bæði rætt
um helg vé á almennum grundvelli, en einnig um
það hvort rithöfundum sé eða skuli vera eitthvað
heilagt í efnistökum sínum.
Formlegir þátttakendur að þessu sinni voru
88 talsins, rithöfundar, skáld og þýðendur allt
frá Kúbu til Ástralíu, frá Svíþjóð til Kanada, en
auk þess voru umræður opnar almenningi á
grænum völlum sumarhótelsins í Mukkula, rétt
utan við Lahti. Þingið var skipulagt af aðdáun-
arverðri finnskri röggsemi, sem sást t.a.m. á því
að nægur tími gafst til umræðna, tímasetningar
stóðust nær allar og síðast en ekki síst var meiri-
hluta þátttakenda gert kleift að tala sitt eigið
tungumál, en túlkar voru til taks allan tímann og
snöruðu umræðum milli finnsku, spænsku,
ensku, rússnesku, frönsku og þýsku. Að þinginu
stóðu að vanda bæjaryfirvöld í Lahti ásamt
Kynningarmiðstöð finnskra bókmennta (FILI),
með fulltingi nokkurra alþjóðlegra menningar-
samtaka.
Fegurðin og myrtar konur
Þátttakendur sendu flestir hugleiðingar sínar
til fundarstjóranna tveggja fyrirfram, til þess að
búa í haginn fyrir frjóar umræður, og um tut-
tugu frummælendurnir mættu með undirbúin
erindi. Örfáir voru enn að brjóta heilann þegar
þing var sett.
Heilagleikinn var skoðaður út frá öllum hugs-
anlegum sjónarhornum; sumir skilgreindu hann
persónulega, aðrir út frá viðteknum sannindum,
trú eða hefð, og enn aðrir í samhengi við valda-
mynstur á hverjum tíma. Þá kom í ljós tals-
verður hugmyndamunur milli mælenda með
kaþólskan bakgrunn og annarra, auk þess sem
höfundar sem þola hafa mátt ritskoðun, til dæm-
is í Argentínu og Litháen, sáu aðrar hliðar á
málum en aðrir.
Óhætt er að segja að umræðuefnið – afstætt
sem það var – hafi reynt á hugmyndaflug og þol-
inmæði þátttakenda, en um leið spunnust á köfl-
um athyglisverðar umræður um brýn málefni
samtímans, svo sem heilagt stríð, kynferðislega
misnotkun, trúleysi, náttúruspjöll og líf eftir
dauðann.
Finnski rithöfundurinn og leikstjórinn Pirkko
Saiso tók dæmi úr dægurmenningunni í nálgun
sinni. Hún rifjaði upp kvikmynd Lars Von
Triers, Brimbrot (Breaking the Waves), þar
sem einföld og góðhjörtuð stúlka fórnar sér á
masókískan hátt í kynferðisathafnir til þess að
bjarga sál unnusta síns. „Bjölluhljómurinn frá
himnum í lok myndar gefur til kynna að það hafi
tekist, þar hljóma bjöllur miskunnarinnar,“
sagði Saiso en hafði sitthvað við efnistökin að at-
huga. „Myndin var djörf en um leið misheppnuð
tilraun til þess að miðla því sem er ósnertan-
legt,“ sagð hún og áréttaði að tilfinningasemi,
melódrama og jafnvel frásögn í sjálfu sér væri
heilagleikanum framandi. „Heilagleikinn verður
að vitja manns sem óvæntur gestur, það er ekki
hægt að miðla honum í sögu.“
Það næsta sem hún kvaðst hafa komist heil-
agleika upp á síðkastið var þegar hún sá mynd í
dagblaði af tétneskum konum sem nauðgað
hafði verið af rússneskum hermönnum, áður en
þær voru teknar af lífi. Þar hafi grimmd og frið-
ur mæst með óvæntum hætti. „Þær lágu þarna,
líkt og sofandi. Myndin var svo falleg, rétt eins
og ekkert væri að. Þessi sýn fyllti mig tilfinn-
ingu sem ég get einna helst líkt sem helgri. Ég
á tvennu hvort er í raun hættulegra, ritskoðun
eða upphafning, hvort sem er ákveðinnar hug-
myndafræði eða ákveðinna höfunda. Dýrkun
getur valdið einangrun og dregið tennurnar úr
hinum óþægu. Heilagleikinn er sem sagt að
mínu viti alltaf kennisetning sem smíðuð er af
valdhöfum hverju sinni.“
Og Pirkko Saiso lagði fram þá skilgreiningu
að „hið heilaga“ væri andstæða „hins illa“.
„Hvort þarf á hinu að halda, segjum við hér á
kristnum Vesturlöndum að minnsta kosti. Við
þurfum ekki endilega að losa okkur við hið illa,
heldur læra að lifa með því. Þegar samræmi
kemst á milli góðs og ills, þá fyrst mun ríkja frið-
ur hér á jörðu.“
Nýir dýrlingar í smíðum
Leif Salmén, sænskumælandi rithöfundur og
samfélagsrýnir í Finnlandi, benti á að guðirnir
væru fluttir og hefðu skipt um föt – samtíma-
samfélag væri ekki það sama og þegar trúar-
setningar urðu til. „Og vísindamenn eru orðnir
venjulegir launþegar, verk þeirra eru ekki leng-
ur álitin kraftaverk. Þegar slíkir stormar breyt-
inga ganga yfir er nauðsynlegt að fylgjast vel
með því hvaða fyrirbæri taka við. Fáninn, skrúð-
göngur og þjóðerniskenndin höfðu yfir sér
helgiblæ í vitund okkar til skamms tíma en hafa
kannski ekki lengur,“ sagði Salmén og brýndi
fyrir hverjum og einum að taka afstöðu til hinna
nýju „helgidóma“.
„Ef ekki, verður einstaklingurinn að vélmenni
sem bráðnar inn í kerfi trúar, tækni og sam-
félags þar sem hin nýju helgu vé eru átta-frétt-
irnar og markaðurinn.“
Fundarstjóri, Tuomas Nevanlinna, efaðist um
að fólk liti í alvöru á tæknina sem heilaga.
Salmén útskýrði þá nánar:
„Ég var einfaldlega að meina að við þekkjum
ekki alltaf undirliggjandi gangverk
samfélagsins sem við búum í, hvort sem
samfélagið heitir póstmódernískt, trans-
módernískt eða hvaðeina annað. Það er stöðugt
verið að skipta út „dýrlingum“ án þess að við
tökum eftir því,“ sagði hann og vísaði í
var auðvitað ekki glöð, en eitthvað undarlegt
gerðist innra með mér.“
Má halda að jörðin sé flöt?
Síðar á fyrsta degi þings fór talið að snúast
talsvert um bannhelgi og tabú, andstæður þess
sem er heilagt. „Við samtímamenn höfum varla
nein trúarleg eða félagsleg tabú lengur, við get-
um gert grín að trúnni, hæðst að stjórnmála-
mönnum og svo framvegis. En kannski segir það
ekki alla söguna um heilagleikann, kannski er
ekki hægt að skilgreina hann og þar með er ekki
hægt að brjóta gegn honum,“ sagði einn gesta.
Annar var aftur á móti þeirrar skoðunar að
vestræn menning geymdi enn mörg bannorð.
„Til dæmis að jörðin sé flöt. Hvers vegna má
maður ekki hafa þá skoðun?“
Saiso áréttaði að tabúin væru ekki horfin, þótt
þeim hefði fækkað. „Ég get nefnt barnaníðinga;
um þá er varla hægt að skrifa, hvað þá að hafa í
flimtingum. En sem rithöfundar höfum við að
öðru leyti brotið flest tabú sem til eru. Hin hliðin
á þeirri þróun er sú að okkur finnst ekkert sér-
lega tilkomumikið lengur.“
Federico Andahazi frá Argentínu, höfundur
Líffærameistarans sem út hefur komið á ís-
lensku, var hissa á umræðunum:
„Það er ótrúlegt ef pedófílía er eina tabúið
hér. Í fjölmörgum löndum þurfa höfundar að
berjast með kjafti og klóm fyrir hverjum þuml-
ungi síns rýmis. Meðlimir í PEN-samtökunum
vita að aldrei hafa fleiri höfundar verið ofsóttir
og fangelsaðir en á okkar tímum. Þannig að ég
óska Finnum til hamingju með að hafa byggt
upp þetta lýðræðisríki.“
Miklar umræður spunnust um það hvort
tungumálið sem slíkt væri helgidómur. Ind-
verskum höfundum þótti svo vera, en hinir
finnsku vildu meina að ákveðnar setningar gætu
kannski fallið undir skilgreininguna – ekki tján-
ingarmátinn sjálfur. Fundarmenn urðu reyndar
sammála um að það afl sem leysir úr læðingi
innri kraft einstaklingsins hafi yfir sér ákveðna
helgi. Voru nefnd ýmis dæmi í því sambandi.
„En talandi um kraftaverk, þá er það mesta
kraftaverkið að við skulum öll sitja hér, að við
höfum fæðst. Fyrir mér er lífið sjálft, hvers-
dagslífið, meira kraftaverk en handayfirlagning,
hugsanaflutningur eða skrímslið Loch Ness,“
sagði Pirkko Saiso.
Guð heldur að fólkið sé dáið
Annar tveggja fundarstjóra, Tuomas Nev-
anlinna, benti á að erfitt væri að finna heild-
stæðar hugmyndir eða gildi lengur, taldi að
samtímafólk hefði aðeins brot til þess að spila
úr, afganga úr fortíðinni. Undir orð hans tók
rússneska leikskáldið Timur Zulifikarov, til-
nefndur til Nóbelsverðlauna árið 1991: „Maður
nokkur ferðast á asna og snýr öfugt á baki hans.
Vegfarandi spyr: Hvers vegna horfirðu sífellt til
baka? Og maðurinn svarar: Nú, allir meiriháttar
atburðir hafa gerst í fortíðinni,“ sagði Zulifik-
arov og gerði því skóna að við værum sífellt að
horfa aftur. Það mætti svo túlka jákvætt eða nei-
kvætt, eftir því hvort við lærðum af fortíðinni
eða ekki.
Litháíska skáldkonan Jurga Ivanauskaite tók
við og átti fallega innkomu:
„Sumir segja að guðdómurinn sé á hverfanda
hveli líkt og auðlindir heimsins. Gullið, demant-
arnir, regnskógarnir, allt minnki með degi
hverjum og Guð líka. Aðrir segja að guðdóm-
urinn og heilagleikinn séu í uppsveiflu. Hvorir
hafa rétt fyrir sér?
Sumir telja Guð dauðan – en fimm ára dóttir
vinar míns segir að Guð haldi að fólkið sé dáið og
þess vegna sinni hann því ekki lengur. Hver hef-
ur rétt fyrir sér? Kannski bæði Nietzsche og
litla stúlkan,“ sagði skáldkonan í framsögu sinni.
„Sum trúarbrögð tengja skírlífi við heilagleika.
Önnur boða að kynlíf sendi fólk inn í trúarlegt
algleymi. Hvorir hafa rétt fyrir sér? Þannig eru
samræður um helgidóminn eins og róla, upp og
niður, fram og aftur.“
Ivanauskaite greindi frá skáldsögu sem hún
skrifaði fyrir tíu árum og tókst á við eðli líkama
og sálar. „Bókin var kölluð klám og var fyrsta –
og vonandi síðasta – skáldsagan sem bönnuð var
í okkar nýja, frjálsa lýðveldi,“ sagði Ivanausk-
aite, sem í kjölfar ritbannsins hélt til Asíu að
kynna sér búddísk fræði. „En nýir tímar geta af
sér ný bannorð. Nú megum við til dæmis ekki
birta á prenti gagnrýni á Bush Bandaríkjafor-
seta.“
Maria Grech Ganado frá Möltu sagðist ráða af
umræðunum að mannlegt eðli myndi seint
breytast. „Við munum sprengja hvert annað upp
á endanum, en það þýðir ekki að við getum ekki
notið dagsins í dag og skógarins og veðurblíð-
unnar. Þegar allt kemur til alls er hið fábrotna
fallegast og við sjáum glitta í guðdóminn í sköp-
unargleði barnanna.“
Hinn fundarstjórinn, Juha Siltanen, greip
umræðuna um einfaldleikann á lofti: „Þegar ég
var lítill kunni ég ekki að skauta. Vinur minn
þaut framhjá og kallaði: Þetta er mjög einfalt,
þú gerir bara svona! Þá uppgötvaði ég að ein-
faldleikinn er eitt af því flóknasta í heimi.“
Og Ivanauskaite bætti við: „Í tilraunum okkar
til þess að lýsa heilagleikanum erum við eins og
tíu blindingjar að lýsa fíl. Við þurfum að þreifa
okkur áfram í svartamyrkri og hvert okkar lýsir
þeim líkamsparti sem hann lendir á.“
Þjóðarmorð í nafni hins heilaga
Suður-afríski höfundurinn Lewis Nkosi benti
á að heilagleikinn væri menningarbundinn.
„Okkur hefur verið kennt að líta á ólík fyrirbæri
sem helg, hvort sem það eru englar, ástin, for-
feður okkar, landið eða annað.“
Og hann tók skondið dæmi:
„Sumir, til dæmis kaþólikkar, hrópa upp yfir
sig þegar þeir verða hissa eða hræddir: Holy
Mother of God! En einu sinni heyrði ég hvítan
mann í Suður-Afríku hrópa við svipað tækifæri:
Holy shit! Sem segir okkur að menn hafa mis-
munandi hugmyndir um hvað er heilagt.“
Framsaga Nkosi vakti lukku, enda honum
lagið að flétta gamanmál við alvarleika. Og hann
gerði fleiri atrennur að spurningunni um hið
heilaga: „Eitt svarið gæti verið ástarleikur, full-
kominn samruni tveggja einstaklinga í leitinni
að merkingu þess að vera manneskja. Nú, eða
snæðingur í félagsskap góðra vina – það er líka
birtingarmynd mennskunnar. Ég trúi sem sé á
Guð hins smáa í leitinni að heilagleikanum.“
Fundarmenn voru ekki allir sammála um
hvort hægt væri að skilja heilagleikann frá trú-
arumræðum. Þá var því velt upp hvort heilag-
leiki gæti haft neikvæðar hliðar, t.d. var bent á
að bænum og trúaráróðri væri ekki alltaf beitt í
fögrum tilgangi.
Federico Andahazi kom mönnum niður á jörð-
ina sem fyrr:
„Í Argentínu og víðar hafa þjóðarmorð verið
framin í nafni heilagleikans, og þá ekki í óhlut-
bundinni merkingu heldur áþreifanlegri. Ég á
því erfitt með að líta „heilagleikann“ jákvæðum
augum. Ég nefndi ritskoðun áðan, en það leikur
HVAÐ ER
HEILAGT?
Rithöfundar frá öllum heimshornum koma árlega
saman í Lahti í Finnlandi til skrafs og ráðagerða
um tíðarandann. SIGURBJÖRG ÞRASTARDÓTTIR
tók þátt í þinginu í júní og greinir hér frá umræðunum
sem fram fóru undir berum himni.
Jurga Ivanauskaite Fe
„Ef ég felli tré, finnur tréð þá til?“ var spurt á þinginu. Guðsgræn náttúran í Mukk