Lesbók Morgunblaðsins - 02.08.2003, Síða 11

í frumparta sína; tréð hafði ekki lengur goð-
sögulega merkingu, ekki steinninn, ekki fjall-
ið, hellirinn eða fossinn. Heildarmynd náttúr-
unnar var leyst upp í frumparta sína.
Náttúran varð að andstæðu hinnar kristnu
siðmenningar og öll fyrirbæri hennar voru
svipt kyngimagni sínu og helgidómi; eina
merking náttúrufyrirbæranna var að þjóna
viðleitni mannsins til að umbreyta náttúrunni
og láta hana lúta vilja sínum. Um leið var hin
innri náttúra mannsins og „eðlishvöt“ hans
kefluð og bundin í ímynd djöfulsins sem tók
á sig mynd Pans með horn og klofinn fót. Í
þeirri mynd var Pan vísað í hina neðri vist-
arveru Vítis, og það varð tilgangur og mark-
mið mannsins að frelsa sig úr viðjum þess
helsis, sem birtist okkur í mynd Pans. Hinn
yfirlýsti dauði hins mikla Pans markaði þau
tímahvörf í sögunni þegar maðurinn taldi sig
geta sigrast á náttúrunni, jafnt innri náttúru
mannsins sem hinu náttúrulega umhverfi
hans. Um leið var maðurinn í raun að glata
þekkingu á grunnþáttum í eðli sínu er tengd-
ust líkamanum og eðlishvötunum.
Bæn Sókratesar til Pans, sem vitnað var
til hér að framan, er lokasetningin í samtals-
þættinum við Faedrus. Fyrr í þættinum spyr
Faedrus lærimeistarann hvort hann trúi á
goðsögur. Sókrates svarar því til, að áður en
að slíkum spurningum komi sé mikilvægara
fyrir manninn að þekkja sjálfan sig: „Er ég
flóknari ófreskja og uppfullari af hömlulaus-
um ástríðum en naðran Týfó, eða er ég
skepna af einfaldari og mildari gerð, sem
náttúran hefur úthlutað guðdómlegri og
mildari örlögum?“ Spurning Sókratesar
snýst um þekkinguna og skilninginn á hinu
dýrslega í manninum, því sem hann á sam-
eiginlegt með dýrunum og stundum er kallað
eðlishvöt. Pan er guð ógna og skelfingar, en
hann er líka guð frjósemi og nautna. Kyn-
hvöt hans er óstöðvandi, hún er tortímandi
og skapandi í senn, rétt eins og hin ytri nátt-
úra. Hann er fulltrúi hins myrka og óþekkta
í manninum og náttúrunni, og kjörstaðir
hans voru hellar og gjótur í skóginum. Með
því að loka þennan fulltrúa náttúruaflanna í
vistarverum Vítis var maðurinn að fjarlægj-
ast þá sjálfsþekkingu sem Sókrates sóttist
eftir.
Sú höfnun náttúrunnar, sem tilkoma ein-
gyðistrúarinnar bar með sér, átti eftir að
ganga enn lengra með þróun tækninnar. Með
tilkomu kapítalískra framleiðsluhátta á for-
sendum tækninnar urðu þau viðmið sem fólg-
in voru í hugmyndinni um himnaríki og hel-
víti óþörf. Yfirlýsing Nietzsches um dauða
Guðs um aldamótin 1900 var í raun einungis
staðfesting á aðstæðum sem löngu voru við-
urkenndar í heimi tæknisamfélagsins. Pan
var ekki lengur lokaður niðri í hinni óæðri
vistarveru djöfulsins sem víti til varnaðar,
því mynd hans hafði verið þurrkuð út fyrir
fullt og allt. Hlutverk mannsins og sjálfs-
mynd hafði verið skilgreind í nafni vísinda-
legrar hlutlægni.
Það var Karl Marx sem talaði um það á
sínum tíma að hinir kapitalísku framleiðslu-
hættir væru valdir að firringu mannsins:
hann hefði ekki lengur beint og milliliðalaust
samband við afurðir framleiðslu sinnar eða
hina ytri náttúru, og þar með fjarlægðist
hann um leið sína innri náttúru. Firringin í
skilningi Marx merkti í raun að maðurinn
missti sjónar á Pan. Firringarhugtakið vitn-
aði um vitundina um tilvist innra sjálfs og
upprunalegrar eðlishvatar, sem framleiðslu-
hættirnir höfðu svipt eðlilegu sambandi við
raunveruleikann. Nú á tímum er firring-
arhugtakið hins vegar hætt að virka til
greiningar á samfélagsveruleika okkar.
Spurningin um sjálfið er orðin tæknilegt skil-
greiningaratriði, um leið og hlutverk og
virkni mannsins eru forrituð inn í fram-
leiðsluferlið og öll frávik skilgreind sem sjúk-
leg eða afbrigðileg. Sú leit að dýrinu í sjálf-
um sér sem Sókrates ástundaði í samtalinu
við Faedrus er í augum tækninnar jafn-
sjúkleg og trúin á álfana í huldusteinunum. Í
samtíma okkar er slík afbrigðileg hegðun
læknuð með lyfjum á borð við prósak.
Veróna
Það barst ærandi og taktfastur sláttur frá
opna rómverska hringleikahúsinu í Verónu.
Þetta var í ljósaskiptunum og við vorum
mætt á staðinn til að vera viðstödd tónleika
Bjarkar Guðmundsdóttur. Brátt var orðið
þéttskipað á steinbekkjunum sem umlykja
leiksviðið, og plötusnúðurinn sem stóð á svið-
inu færðist allur í aukana, stóð dansandi yfir
græjunum og framleiddi taktfastan hávaða
og skruðning með stöku frammíköllum og
söngtöktum. Þetta var eins og að sjá óðan
satír úr leikhúsi Díonýsusar, og kannski var
það ekki í fyrsta skipti sem slíkur tróð upp á
þessu sviði, því leikhús þetta rekur sögu sína
allt aftur til þess tíma þegar hið díonýsíska
leikhús stóð með blóma með öllu sínu skraut-
lega persónugalleríi: satírum, fánum, dísum,
bakkynjum og villidýrum að ógleymdum að-
alpersónunum, þeim Sílenusi, Díonýsosi og
Pan. Þeir tróðu kannski ekki upp í Arenunni
á dögum Rómverja, því hún var einkum ætl-
uð fyrir skylmingaþræla og villidýr, en þeir
voru örugglega til staðar í næsta nágrenni, á
sviðinu í rómverska leikhúsinu sem stendur í
slakkanum handan árinnar Adige með útsýni
yfir ána og inn í sjálfa miðborg Verónu.
Það var komið talsvert fram yfir auglýstan
tónleikatíma þegar þessi hamslausi satír
hætti að trylla græjur sínar og eftirvænting-
arfull þögn færðist yfir leikhúsið. Áhorfendur
voru um 12 þúsund, flestir innan við miðjan
aldur. Náttmyrkrið var skollið á og allt í einu
brutust sterkir ljósgeislar inn á sviðið og
fram koma Björk, taktmeistararnir The
Matmos, íslenski strengjaoktettinn og hörpu-
leikarinn Zeena Parkins ásamt aðstoðar-
manni. Björk er svartklædd, og umhverfið er
svart og hún byrjar á heiðnum ljóðaseiði,
„Pagan Poetry“: á leiðinni gegnum myrkvaða
strauma finnur hún nákvæmt afrit af nautn-
inni í sjálfri sér í mynd svartra liljublóma og
hún vaknar úr vetrardvalanum og meðan
einfaldleikinn blikar á yfirborðinu finnur hún
að „the darkest pit in me is pagan poetry“.
Tónlistin vindur áfram með ómstríðum og
ástríðufullum trega strengjanna sem takast á
við taktfastan áslátt elektrónískra hljóm-
borðsmeistara sem kenna sig við Matmos, og
röddin hverfist frá hárfínni ljóðrænu yfir í
ögrandi ástríðuhita og leiðir okkur inn í
neyðarástand: „the state of EMERG-
ENCY … is where I want to be …“ og hún
finnur „EMOTIONAL landscapes“ inni í sér
og verður nú margt til að ýta undir þá til-
finningu að við séum aftur komin í veröld
Pans: það ríkir paník í þessari tónlist, bloss-
ar kvikna á blysum í takt við tónlistina í Jóga
og það landslag sálarinnar sem tónlistin
dregur upp er allt í anda Pans: ferðalagið inn
í myrkvaða hella og gjótur verður endalaus
leit í ljóðinu um veiðimanninn þar sem hún
uppgötvar að frelsið verður ekki skipulagt og
hún segist brjóta allar brýr að baki sér er
hún leggur í veiðiferðina miklu: „I am a
Hunter“.
Lifandi myndum er brugðið upp á stóran
skerm bak við sviðið þar sem við sjáum út-
frymi og mannfiska svífa í óskilgreindu út-
hafi og leggja frá sér þræði sem fara í bylgj-
um eins og sæðisfrumur. Og svo birtist
Ingvar Sigurðsson leikari nakinn á skjánum
og dansar trylltan dans. Myndir þessar eru
áhrifamiklar og draga jafnvel stundum at-
hyglina frá tónlistinni, sem einnig er rofin
með flugeldasýningum í nokkrum tilfellum.
Allt með virkri þátttöku viðstaddra sem ið-
uðu í sætum sínum ef þeir voru ekki þegar
staðnir upp og farnir að dansa. Á efstu
áhorfendabekkjunum var ungt fólk sem
dansaði alla tónleikana út, og það lagði
reykský yfir leikhúsið, mettað af hassilmi.
Lokalögin voru „It’s in our hands“ og
„Human behavior“ og þegar þau voru flutt
með tilheyrandi flugeldasýningu var þorri
viðstaddra, um 12 þúsund manns, staðinn
upp og farinn að dansa.
Að njóta listar er alltaf að einhverju leyti
fólgið í því að njóta nautnar annarra. Hvergi
verður það augljósara en við aðstæður sem
þessar.
En hver var þessi kvenkyns Pan, sem
þarna hoppaði um sviðið í svörtum kjól með
engin horn og engar klaufir og seiddi þennan
áhorfendaskara inn í myrkvaðan töfraheim
sinn þar til allir voru farnir að dansa?
Vísanir í goðsagnaheim Pans eru óteljandi
í allri tónlist Bjarkar og birtast þar í ýmsum
myndum. Þær vekja upp frumgerðir í lands-
lagi sálarinnar samkvæmt skilgreiningu
Jungs, og það eru þessar frumgerðir sálar-
lífsins sem vekja áhorfendur að þessum tón-
leikum til almennrar þátttöku í lokin. Tón-
listin skapar samkennd, þar sem taktfastur
rytminn gegnir lykilhlutverki. Þessi þungi
rytmi er orðinn til úr óreiðu og kaosi, og
óreiðan liggur til grundvallar honum. Það er
óreiðan í náttúrunni, úthafið mikla þar sem
enga haldfestu er að finna nema hægt sé að
skapa áslátt og rytma. Rytminn skapar sam-
kennd í gegnum líkamann og endurvekur vit-
undina um líkamann í ólgusjó óreiðunnar.
Óreiðan sem liggur á bak við þessa tónlist
eins og bakgrunnur og undirtónn er hluti af
þeim tíðaranda þar sem upplausnin ríkir og
einu handfestuna er að finna í líkamlegri
samkennd. Samkenndinni um Pan, þetta dýr
í mannsmynd sem bæði tortímir og skapar.
Samkenndin í gegnum líkamann er ekki kyn-
bundin, og því er þessi svartklæddi Pan í
stuttu pilsi bæði karl og kona, bæði grimmur
og blíður, bæði skapandi og tortímandi.
Sókrates vildi læra að þekkja dýrið í sjálfum
sér, og hann ákallaði Pan. Leið hans var leið-
in til aukins sjálfskilnings og þar með til
bættrar geðheilsu. Með sambærilegum hætti
á tónlist Bjarkar erindi við samtímann.
Neðanmálsgreinar
[1] James Hillman: Essay on Pan, 1972
[2] Platon: Phaedrus
Höfundur er listfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. ÁGÚST 2003 11
Hvernig er leysiljósið unnið?
SVAR: Til þess að fá grófa mynd af því hvern-
ig leysir vinnur skulum við taka samlíkingu við
fyrirbæri sem flestir þekkja. Á rokktónleikum
og útisamkomum eiga hátalarakerfin það til að
væla af sjálfu sér. Hér erum við með hringrás;
hljóðmerki berast til hljóðnema, sem breytir
þeim í rafmerki og sendir til magnara. Magn-
arinn eykur styrkinn í þessum merkjum og
skilar til hátalara sem breytir þeim aftur í
hljóðmerki. Hluti hljóðaflsins skilar sér síðan
aftur til hljóðnema og þannig lokast hring-
rásin. Hringrásin einkennist af þremur atrið-
um:
1. Mögnun.
2. Styrkjandi afturverkun, merki sem magn-
arinn sendir frá sér skila sér til hans aftur á
inngangshliðinni.
3. Tapi, aðeins hluti hljóðaflsins frá hátal-
aranum skilar sér til hljóðnema. Ef mögnunin
er meiri en tapið, stækkar merkið við hverja
hringferð þar til magnarinn mettast og ræður
ekki við meira. Kerfið vælir á ákveðnum tóni.
Einkunnarorðið „styrkjandi“ í lið 2 kallar á
skýringar. Tvær bylgjur sem skarast og sveifl-
ast í takt þannig að bylgjutoppar þeirra falli
saman eru sagðar hafa styrkjandi samliðun.
Lendi bylgjutoppur annarrar á bylgjubotni
hinnar er samliðunin hinsvegar eyðandi og
bylgjurnar eyða hvor annarri. Þetta atriði
ákveður tíðnina á vælutóninum í hljóðkerfinu
sem rætt var um hér að ofan.
Umferðartíminn í hringrásinni þarf að vera
heilt margfeldi af lotu sveiflunnar svo að sam-
liðun bylgna úr mismunandi umferðum verði
styrkjandi. Umferðartímanum, og þar með
líka sveiflutíðninni, má breyta með því að
breyta fjarlægð milli hátalara og hljóðnema,
svo að ferðatími hljóðbylgjunnar breytist.
Þetta nota gítarleikarar sér stundum þegar
þeir stilla sér með rafmagnsgítar fyrir framan
hátalara og rugga sér fram og til baka.
Leysar eru að grunni til magnarar með
styrkjandi afturverkun eins og allir aðrir
sveiflugjafar. Leysirinn er að því leyti einfald-
ari en hljóðkerfið að sveiflurnar halda formi
sínu sem ljóseindir í gegnum alla hringrásina
en sveiflurnar í hljóðkerfinu eru ýmist raf-
merki eða hljóðbylgjur.
Grunnhlutar leysisins eru ljósmagnari og
speglar við báða enda hans. Speglarnir sjá um
styrkjandi afturverkun með því að beina því
sem kemur eða stefnir út úr ljósmagnaranum
inn í hann aftur. Annar spegillinn er hafður
svolítið lekur til að tappa geislanum af tækinu.
Sveiflutíðnin (eða öldulengdin) ræðst af tíðni-
bilinu sem magnarinn ræður við og fjarlægð
milli speglanna.
Enska orðið „LASER“ sem er skammstöfun
á „Light Amplification by Stimulated Emiss-
ion of Radiation“ er í raun rangnefni þar sem
leysirinn er annað og meira en magnari; hann
er um leið sveiflugjafi vegna speglanna. Í stað
„Amplification“ (mögnun) hefði átt að standa
„Oscillator“ (sveiflugjafi), en við það yrði
skammstöfunin LOSER, sem þótti ekki við
hæfi.
Til að skilja hvernig ljósmögnunin fer fram
þurfum við þekkingu á skammtafræði og orku-
stigum efniseindanna (frumeinda eða sam-
einda). Þó getum við komist langt með hugtak-
inu „örvuð geislun“ sem Einstein sagði fyrir
um fyrir tæpri öld. Ljóseind sem rekst á örv-
aða efniseind getur „klónað“ sjálfa sig ef orka
hennar passar við orkubil efniseindarinnar.
Við þetta minnkar innri orka efniseindarinnar
um orkuskammt ljóseindarinnar. Ljóseind-
irnar tvær eru eins í öllu tilliti; tíðni, fasa og út-
breiðslustefnu. En svokölluð klónun er því
engan veginn ný bóla í heimi ljóseindanna.
Eiginleikar leysigeisla eru mjög sérstæðir
vegna þess að ljóseindirnar eru allar afsteypur
af sömu frummyndinni. Þær sveiflast allar í
takt og stefna í sömu átt. Þaðan er stefnu-
virknin ættuð og leysigeislanum má safna í
brennipunkt sem er miklu minni en hægt er að
mynda með venjulegum ljósgeisla. Takmörk-
unin liggur við einnar öldulengdar þvermál.
Þannig mætti taka 5W leysigeisla frá CO2-
leysi (slíkir leysar geta í stærri útgáfum skilað
tugum kílóvatta) með öldulengdina 10 míkró-
metrar og safna geislanum í brennipunkt með
aflþéttleikann 50 GW/m2. Þessi aflþéttleiki
svarar til þess að beina allri rafaflsframleiðslu
Íslendinga að lítilli eldavélarhellu.
Leysar eru mikið notaðir til efnisskurðar,
bæði í iðnaði og til lækninga á sjúkrahúsum.
Þetta er oftast gert með stuttum en kröftugum
ljósblossum og afrakstrinum má líkja við litlar
sprengingar. Efnið snögghitnar á litlu svæði, í
sumum tilfellum brennur það, í öðrum verður
fasabreyting yfir á gasform. Upp frá hitunar-
staðnum myndast gas- og agnastrókar og eftir
verður hola í efninu þar sem geislablossinn
lenti. Yfirborðshitastig ræðst af orkuinnihaldi
blossans og efniseiginleikum yfirborðsins.
Við lágt hitastig er það varmaleiðni sem tak-
markar hitastigul þannig að hitunin verður
mjög staðbundin. Við meiri hita tekur varma-
geislun við og fasabreytingar (uppgufun) þeg-
ar enn ofar dregur. Myndbreytingar efnisins
geta líka gert það speglandi svo að efnið
drekkur minna í sig af orku geislans.
Sem dæmi um hitun með leysi má nefna að
með nokkurra vatta geisla má hita lítinn blett á
múrsteini í 2.000 til 2.500 gráður. Bletturinn
verður hvítglóandi og er í raun á fljótandi
formi. Til uppskurða á blóðríkum vefjum eru
notaðir geislar þar sem meðalafl nemur nokkr-
um tugum vatta en toppafl í blossum getur
numið kílóvöttum. Til að skera í málma og ker-
amísk efni eru notaðir kílóvatta-geislar.
Þróun kröftugustu leysanna er drifin af von-
inni um orkuvinnslu með kjarnasamruna og
ómældu fjármagni. Aflmesti leysirinn skilar
ríflega 100 teravatta (tera- táknar 10 í tólfta
veldi eða milljón milljónir) toppafli í nokkrar
nanósekúndur (nanó er 10 í mínus níunda veldi
eða einn milljarðasti). Þetta toppafl samsvarar
100.000-faldri rafaflsframleiðslu Íslendinga.
En ekki eru allar kennistærðir leysa svona
tröllauknar. Þeir eru líka notaðir til nákvæmn-
ismælinga á fjarlægðum og tíma. Þessar mæl-
ingar byggja á hreintóna-eiginleika geislanna.
Hreinustu geislar hafa hlutfallslega sveiflu-
tíðni sem er stöðug upp á 10 í þrettánda veldi.
Þetta þýðir að tíðnina má tilgreina með 13
marktækum stöfum.
Ari Ólafsson, dósent í eðlisfræði við HÍ.
Hvernig er leysi-
ljósið unnið?
Hvert er algengasta nafn á sveitabæ á Íslandi?
Hvað er „spam“? Hver er saga myndbandavæð-
ingarinnar og hverju breytti hún? Þessum spurningum og fjölmörgum
öðrum hefur verið svarað að undanförnu á Vísindavefnum og hægt er
að nálgast svörin á slóðinni www.visindavefur.hi.is.
VÍSINDI
Reuters
Leysar eru að grunni til magnarar með styrkj-
andi afturverkun eins og allir aðrir sveiflu-
gjafar. Myndin er frá sýningu sem Disney hélt í
vor í brasilísku höfuðborginni Rio de Janeiro.