Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.2003, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. SEPTEMBER 2003 5
HELDUR AÐ ÞÉR ÞÖRFNUÐUST ÞESS
SEM VIÐ HÖFUM TIL SÖLU.“
Saramago lítur á þessar þrjár síðast töldu
skáldsögur sem þríleik af því að þær hafi
sameiginlega eiginleika. Þær séu allegóríur
og stíll þeirra yfirvegaður, minna „barokksk-
ur“ en í fyrri skáldsögum hans. Við þetta
bætir hann að þær feli í sér það sem hann
nefnir muninn á styttunni og steininum:
„Þegar við horfum á styttuna erum við ekki
að hugsa um steininn undir yfirborðinu, sem
myndhöggvarinn hefur höggvið í. En það er
ekki styttan sem ég hef áhuga á, heldur
steinninn sem er efni hennar (…) Þessar
þrjár síðustu skáldsögur eru tilraun til að
kafa undir yfirborðið , skoða það sem er
undir því, og, líklega, villast þar … Það sem
ég hef áhuga á að vita núna er: Hvers konar
manneskjur erum við?“ (Visão, 26/10/00).
Árið 2002 kom aftur út skáldsaga eftir
Saramago, sem ber heitið O Homem dupli-
cado (Tvítekni maðurinn), en sú saga verður
að bíða betri tíma.
Öðruvísi stíll
Við auðþekkjanlega rödd Saramagos, sem
ég nefndi hér í uphafi, bætist hinn einstaki
stíll hans, sem flæðir fram eins og ólgandi
fljót, er flókinn, ljóðrænn, hraður og hægur,
hnígur og stígur eins og ljóð eða tónverk.
Saramago er höfundur sem skrifar í belg og
biðu, setningar hans eru langar og virða oft
ekki reglur setningafræðinnar, þær eru oft-
ar aðskildar með kommum en punktum,
greinaskil eru sjaldséð og saman fléttast
lýsingar, frásögn, samtöl, eintöl, bein og
óbein ræða í órofa vef. Þetta er hrífandi stíll
og fælir engan frá ef hann á annað borð hef-
ur lesturinn, hann líkist bæði tónlist og töl-
uðu máli, og hefur stundum verið skilgreind-
ur sem munnlegur stíll. Orðin streyma fram
og tengjast hvert öðru, fylla upp í allt frá-
sagnarrýmið og frásögnin rofnar aldrei.
Áhrif á lesandann eru þau að honum virðist
sem allt sé að gerast á sama tíma, með öðr-
um orðum, að sá veruleiki sem verið er að
lýsa sé flókinn. Ekki var óalgengt að les-
endur kvörtuðu yfir þessum stíl í fyrstu, en
Saramago ráðlagði þeim að lesa upphátt, að
stíllinn ætti að hljóma eins og verið væri að
tala, lesendurnir reyndu þetta, leituðu til
hans aftur og sögðu „Nú skil ég hvað þú átt
við“.
Uppbygging skáldsagna Saramagos er ná-
tengd stílnum, þær eru eins og rammgerar
byggingar. En jafnframt gerir þessi iðandi
stíll skáldsöguna flókna eins og völundar-
hús. Stíl Saramagos hefur verið líkt við
flækjur og flúr barrokksins, en þá er átt við
barokkið sem örvæntingarfulla leit sem
vindur upp á sjálfa sig og verður flókin
vegna þess að hún er örvæntingarfull. Vera
má að leitin sé kjarninn í skáldsögum Sar-
amagos. Hann segist aldrei hafa skrifað
skáldsögu til annars en að brjóta nokkur at-
riði til mergjar, sem aðeins sé unnt að
brjóta til mergjar með því að skrifa skáld-
sögu. Og þessum „atriðum“ veltum við öll
fyrir okkur, s.s. dauðanum, ástinni og lífinu,
tímanum, guði og manninum.
Heimssýn
Saramago kveðst líta framtíð mannkyns
svartsýnisaugum, telur að við séum bæði að
gera heiminum og okkur sjálfum illt. Við bú-
um í sjúku samfélagi og látum stjórnast af
gildismati þess. Við viljum njóta lífsgæða,
velgengni og sigra okkar yfir öðrum, eins og
þjóðfélagið kennir okkur. Réttindi okkar
þekkjum við vel, en skyldunum höfum við
gleymt. Skyldur okkar tengjast ævinlega
öðru fólki, en nú ríkir áhugaleysi gagnvart
öðrum og jafnvel fyrirlitning, og þó teljum
við skynsemina okkar meginkost. Þetta,
ásamt framförum mannkyns, er áleitið við-
fangsefni í skáldsögum Saramagos, sem
veltir fyrir sér hvort mannlegri skynsemi
hafi yfirleitt farið nokkuð fram. Sú skynsemi
sem vill ekki varðveita lífið, ekki verja það,
virða og gæða reisn, vinnur gegn manninum.
Eðlishvöt dýranna gerir þeim meira gagn en
skynsemin okkur, því að dýrin reyna að
varðveita lífið og vernda það. Þó að Sar-
amago myndi líklega ekki taka undir með
Friðriki Prússakonungi, sem mun hafa sagt:
„Því betur sem ég kynnist mönnunum þeim
mun vænna þykir mér um hundinn minn,“
má geta þess að hundar eru með eftirminni-
legustu persónunum í mörgum af verkum
Saramagos. Hundur táranna í Blindu sýnir
það vit og þá samúð sem marga manneskj-
una skortir.
José Saramago heldur ræðu við setningu
bókmenntahátíðarinnar í Norræna húsinu
á morgun, sunnudag, kl. 15. Hann verður í
opnu hádegisspjalli í Norræna húsinu á
fimmdudag kl. 12 og les úr verkum sínum í
Iðnó um kvöldið sama dag kl. 20.
Höfundur er þýðandi Blindu eftir Saramago.
MENN kannast við söguna umstrákinn – laghentan frá fæðingu– sem hafði aldrei notið neinnarkennslu í fögrum listum né leið-
sagnar kunnáttumanna, en gat á stuttum
tíma og án þess að notast við annað verkfæri
en vasahníf, breytt óunnum trébút í fullkom-
inn og fagurlega útskorinn björn, sem væri
getið í listasögunni væri það markmið henn-
ar að segja frá óhefluðum hæfileikamönnum.
Það brást ekki að sveitungar hans dáðust að
því hvað strákurinn var fljótur og ein-
staklega fimur í höndunum, og það brást
ekki heldur að þegar menn spurðu hvernig
hann færi að þessu svaraði hann: „Þetta er
ekki nokkur vandi. Ég tek stubbinn og horfi
á hann þangað til ég kem auga á björninn.
Síðan fjarlægi ég bara það sem er ofaukið.“
Af þessu svari myndskurðarmannsins get-
um við dregið stórkostlegan lærdóm um hóg-
værð og örlæti. Hann gerði uppskátt leynd-
armál iðju sinnar hreinskilnislega og
fölskvalaust, og sagði okkur hvernig við ætt-
um að fara að því að búa til björn: Horfa
þangað sem hann er ekki og láta hann birtast
með því einu að horfa.
En til allrar óhamingju jafnast ekkert á við
þvermóðsku sakleysingjans. Þessi elskulegi
strákur, sem útskýrði fúslega fyrir okkur
hvernig hann gerði þetta, gætir þess að segja
ekki aukatekið orð um hvernig á að gera það.
Við drögum ekki í efa að björninn sé þarna,
en milli myndar bjarnarins og klaufskra
handa okkar er rammger tréveggur með eit-
ilharða hnúska, óvinnandi æðar, varasamar
trefjatægjur; meira en augljóst að það þarf
mikla snilld og list til að ryðja braut og gera
úr henni breiðgötu, sem augað getur loksins
horft á lengi sér til gagns og ánægju. Listin,
þegar allt kemur til alls, er ekki auðveld,
strákurinn með birnina var að skemmta sér á
okkar kostnað.
Eigi að síður væri það óskynsamlegt af
efasemdarmanni að ætla sér að þvertaka fyr-
ir að innst í hverjum trébút bíði björn. Hann
er þar, og verður þar alltaf. Jafnvel þótt við
sjáum hann ekki greinilega erum við að
minnsta kosti fær um að skynja hann, hafa
hugboð um hann, hann birtist okkur í fjarska
eins og hægur, blaktandi logi, daufur ljós-
gjafi, sem, ef svo má að orði kveða, megnar
vart að lýsa sjálfan sig upp.
Og núna snögglega uppgötva ég að mál
mitt snýst ekki um birni, heldur umræðuefni,
nákvæmlega það umræðuefni sem ég hyggst
fjalla um: „Úr söng í skáldsögu, úr skáldsögu
í söng.“ Ég tel mig greina og bera kennsl á
útlínur þess, lögun þess sýnist mér skýr og
augljós, ég trúi því að mér nægi að teygja
fram höndina og grípa það, en jafnskjótt og
ég býst til að kalla sigri hrósandi: „Dömur
mínar og herrar, hér er björninn,“ kemst ég
að raun um að það var ekki annað en tálsýn
og blekking, og allt og sumt sem ég get sýnt
ykkur er þetta: höggvið tré, bolur, rót-
arflækja, viðfangsefni í leit að farvegi. Og
aftur titrar loginn líkt og biðjandi hjarta:
„Farið með mig burt.“
Ég sagði: „Úr söng í skáldsögu“ – og þessi
ferill, þessi ferð um rúm, heima og tíma, frá
Hómerskviðum til Marcels Prousts eða
James Joyce eða Franz Kafka, með viðkomu
hjá Þúsund og einni nótt, indversku hetju-
kvæðunum, dæmisögum heilagrar ritningar,
Ljóðaljóðunum, mílesísku sögunum, Gullasn-
anum, frönsku hetjukviðunum, Íslendinga
sögum, ævintýrunum um Roland, hinn heil-
aga kaleik, um Alexander og Hróa hött, með
viðkomu hjá Roman de la Rose og Roman de
Renart, hjá Gargantúa, Dekamerón, Amadís
frá Gallíu, hjá Don Kíkóta, og einnig Gúllíver
og Róbinson Krúsó, Werther og Tom Jones,
Ívari hlújárni, Cinq-Mars og Skyttunum
þremur, Maríukirkjunni í París, La comédie
humaine, Dauðum sálum, Stríði og friði, Kar-
amazov-bræðrum, La Chartreuse de Parma,
Töfrafjallinu, og hingað, fram á okkar daga –
þessi ferð segir sig og lýsir sér sjálf, hún
hófst dag einn með rödd og hrópi, í skugg-
anum af tré eða í helli, eða tjaldbúðum hirð-
ingja undir stjörnuskini, eða á almennings-
torgi eða markaði, og síðan kom einhver og
skráði, og því næst einhver sem skrifaði um
það sem hafði verið skráð, sífelldar end-
urtekningar, sífelld tilbrigði, skrifaði, las,
skrifaði, las …
Litlu skiptir að sú ljóðræna sýn á skáld-
verkum sem fram kom í þessari þulu sé mjög
líklega í ósamræmi við sagnfræðilegan veru-
leika eins og hann birtist í skipulögðum og
öguðum texta, sem virðir reglur, forskriftir
og venjur, og – sér til ógæfu – viðtekin kerfi,
sem eru hvorki bundin í hefð né kerfi fyrir þá
óumflýjanlegu staðreynd að þau endast stutt
og þess vegna er unnt að skipta á þeim fyrir
önnur kerfi, sem fyrr eða síðar eru dæmd til
sams konar umskipta. Yfirlitið hér að ofan
þjónaði þeim tilgangi einum að skýra með
eins sannfærandi hætti og mér framast var
unnt fyrri hluta þeirrar yfirskriftar sem ég
setti á þessi fáu orð mín: „Úr söng í skáld-
sögu“, og kom ætlun minni að eins góðum
notum og hvað annað. Vandinn kemur æv-
inlega seinna. Nú er komið að honum.
Ég segi: „Úr skáldsögu í söng“ – og ætti þá
að sýna fram á það hér, eða alltént setja fram
sem sennilega tilgátu, að sú bókmennta-
grein, sem við nefnum skáldsögu, sé á okkar
tímum stödd á enda þeirrar bogadregnu
slóðar, sem hún, líkt og ímyndaður pendúll,
skildi eftir sig í tímans rás, og sneri nú til
baka sömu leið og hún kom uns hún hitti aft-
ur frumsöng kveðskaparins, og þá hæfi hún
ferðina að nýju, kannski drifin af nýjum
krafti, sem gerði henni kleift að klífa nokkrar
aldir eða árþúsund lengra inn í framtíðina.
Líkt og að stíga tvö skref aftur á bak og þrjú
skref áfram …
En svo gersneyddur heilbrigðri skynsemi
er ég ekki. Hreyfingar og afl tilheyra allt
öðru þekkingarsviði, og bókmenntir eru sí-
felld endurtekning, eins og ég hef þegar sagt,
og jafnframt sífelld tilbrigði, eins og ég hef
líka sagt. Og hér get ég ekki stillt mig um að
minnast á hinn fræga Pierre Menard, höfund
Don Kíkóta, skáldsögu sem er nákvæmlega
eins og Don Kíkóti Cervantesar, eins og
Jorge Luis Borges greinir okkur frá í smá-
sagnasafni sínu Ficciones, því þó að Pierre
Menard hafi skrifað upp orð fyrir orð skáld-
sögu hins ódauðlega „Manco de Lepanto“
(menn kalla Cervantes „þann einhenta frá
Lepanto“ þegar þeir vilja ekki endurtaka
nafn hans, Camões slapp við þessi örlög, því
að hingað til hefur enginn vogað sér að kalla
hann „Zarolho de Ceuta“ eða „þann eineygða
frá Ceuta“), er merking orða hans oft önnur,
einfaldlega vegna þess að við skiljum hlutina
á annan hátt núna á 21. öld, sem við lifum á,
en menn skildu þá á 17. öld, sem við munum
aldrei lifa á. Loks sýnir þetta sama dæmi
okkur að nákvæm endurtekning er ævinlega
óframkvæmanleg. Þegar pendúllinn ferðast
aftur til uppruna síns, yfir að hinum enda
bogans, má gera ráð fyrir að hægt og sígandi
hitti hann aftur og beri kennsl á eiginleika
skáldsögunnar í sögum sem við þekkjum úr
fortíðinni, en að um leið skilji hann eftir sig
slóð sem er önnur og söm, ef mér leyfist að
beita svo gróflega þversagnakenndu orðalagi
(sé hún önnur er hún ekki söm).
Vitanlega gekk ég sjálfviljugur inn í þessa
blindgötu sem ég er snögglega staddur í. Ef
svo er að skáldsögunni sé meinað að snúa til
baka, og hafi Pierre Menard skrifað aðra bók
þegar hann skrifaði upp Don Kíkóta af vand-
virknislegri nákvæmni, hvernig á okkur þá
að takast að ná aftur til söngsins, hins lang-
þráða söngs, og, ef við nú kæmumst þangað,
hvernig myndi sá söngur hljóma í munni
okkar nútímamanna, jafnvel þótt orðin væru
þau sömu og tónlistin söm? Hinir fornu far-
andsöngvarar finnast ekki lengur hér í heimi,
af öllu því sem finnst í þessu lífi er tíminn það
eina sem við endurheimtum aldrei. Hvað er
þá til bragðs að taka? Hvernig finnum við
upp hinn nýja söng, sem ég hlýt að verða að
finna samkvæmt seinni hluta yfirskriftar
ávarps míns? Og með hvaða rétti get ég ætl-
að, sé það í raun ætlun mín, að boða nýja
tíma, í bókmenntalegu samhengi náttúrlega,
án þess að hirða um að kynna mér hvort slíkt
geðjaðist þeim sem þyrftu að lifa þá? Þjónar
það einhverjum tilgangi að flytja Hómer til
okkar tíma, að gera skáldsöguna hómerska?
Þessar spurningar, í sjálfum sér og eins og
ég set þær fram, eru ekki saklausar. Leyfið
mér að endingu að hverfa frá almennum hug-
leiðingum til hins einstaka og skyggnast um í
þeim eina heimi sem ég get með réttu talað
um af því að ég gerþekki hann, það er minn
eigin litli heimur, heimur skáldsögunnar sem
ég skrifa, orsök hennar, ástæða og tilgangur.
Í fyrsta lagi skulum við íhuga samband
höfundar við tímann. Ekki tímann sem við
erum stödd í núna, ekki heldur hinn, sem var
tími höfundarins meðan hann vann að bók
sinni, heldur tímann sem skáldsagan felur í
sér og geymir, og er ekki þær klukkustundir
og dagar sem lesturinn tekur, né heldur und-
irskilin vísun í tíma í sjálfri sögunni, og því
síður sá tími sem er tilgreindur utan frásagn-
arinnar, til dæmis í heiti hennar, svo sem
Hundrað ára einsemd og Sólarhringur í lífi
konu. Ég er að tala um skáldlegan tíma, bú-
inn til úr hrynjandi og hléum, tíma sem líður
áfram í beinni línu og er flókinn í senn, óstöð-
ugur, hvikull, tíma sem býr yfir eigin lög-
málum, orðaflaum sem flytur með sér tíma-
lengd og berst með henni í senn, flæðir fram
og aftur eins og sjávarföll milli tveggja meg-
inlanda. Þetta er, ég endurtek, hinn skáldlegi
tími, hann kemur fram í flutningi og söng,
hann notar sér alla þá tjáningarmöguleika
sem felast í hraða, hljóðfalli og blæbrigðum,
er hljómþýður eða taktfastur, langur, stutt-
ur, leifturhraður. Það var löngun mín og
metnaður að skáldsögur mínar nærðust á
tíma sem væri skynjaður á þennan hátt, og
mér er ljóst að mig langar sífellt meira til að
þær nálgist uppbyggingu ljóðs, sem væri sí-
fellt að þenjast út en alltaf efnisleg heild.
Tónlistarmenn og tónlistarfræðingar full-
yrða að það sé óhugsandi að menn semji sin-
fóníur nú á dögum, og samkvæmt þessum
sama hugsunarhætti er það líka óhugsandi
að menn höggvi út korinþísk súlnahöfuð.
Samt er það augljóst að hver sem er, búi
hann yfir nægilegum hæfileikum til þess,
gæti afsannað slíka fullyrðingu og í raun og
veru samið sinfóníu eða höggvið út súlu-
höfuð; en honum gæti reynst erfitt að fá okk-
ur til að trúa því, að hann hafi verið rekinn
áfram af einlægri þörf, hvort heldur á sviði
sköpunar eða ánægju. Og hver veit nema við
verðum að axla þá þungu ábyrgð að kveða
upp sams konar dóm yfir skáldsögunni og
lýsa því yfir, til dæmis, að einnig hún sé orðin
óhugsandi í sínu venjubundna formi, sem
hefur haldið velli fram á þennan dag með af-
ar litlum breytingum, aðeins örsjaldan rót-
tækum, og ævinlega aðlöguðum að hefðinni
og felldum inn í hana, nokkuð sem hefur gert
okkur kleift, mörgum okkar, fyrir náð Guðs
og með blessun útgefenda, að halda áfram að
skrifa skáldsögur eins og við værum að
semja sinfóníur í anda Brahms eða skera út
korinþísk súlnahöfuð.
Þó felur þessi sama skáldsaga, sem ætti
samkvæmt þessu að vera dauðadæmd, nú
þegar í sjálfri sér, í sínum margbreytilegu
myndum, möguleika til að breyta sér í bók-
menntarými (það er viljandi að ég segi rými
og ekki tegund), sem getur líkt og hið mikla,
ólgandi og hljómsterka haf, tekið við straum-
hörðum þverám ljóðlistar, leikritunar og rit-
gerðasmíða, einnig vísinda og heimspeki, og
tjáð þekkingu og visku, alheimssýn, eins og
þau gerðu, á sínum tíma, hin fornu, klassísku
ljóð.
Vera má að mér skjátlist, höfum í huga að
sérhæfing mannsins á mjög þröngum sviðum
fer vaxandi, og þeirri þróun virðist ekki unnt
að snúa við. Þó er ekki óhugsandi að einmitt
þessi sérhæfing – vegna einhverra innri mót-
vægisviðbragða og ef til vill vegna þess að við
höfum eðslislæga þörf fyrir að halda lífi og
vera í andlegu jafnvægi – verði til þess að við
sækjumst að nýju eftir hringiðu hins al-
menna gegn því sem virðist öryggi hins sér-
tæka. Í bókmenntalegum skilningi, enda er-
um við einungis að ræða um bókmenntir
hérna, getur skáldsagan ef til vill fært okkur
aftur þessa óviðjafnanlegu svimakennd sem
hlýst af svo upphöfnum og hrífandi söng
mannkyns, sem hefur enn ekki getað, fram á
þennan dag, sæst við sitt eigið andlit.
Og hér lýk ég máli mínu. Ég beitti sljóum
vasahníf og tálgaði og skar trjábútinn sem ég
hafði meðferðis. Ég fullyrði að ég sá björn-
inn, ég sá hann skýrt. Ég fullyrði að ég sé
hann enn. En ég er ekki viss um – og sökin er
mín – að þið sjáið hann. Líklegt að ég hafi
skorið út breiðnef, þetta klunnalega spendýr
sem er nefjað eins og önd, samsett úr líkams-
hlutum annarra dýra, ólögulegt, furðuskepna
– en ekki eins mikil furðuskepna og mað-
urinn. Sá, sem við erum þegar við skrifum
skáldsögur eða lesum þær. Endalaust.
Sigrún Ástríður Eiríksdóttir þýddi.
ÚR SÖNG Í SKÁLDSÖGU,
ÚR SKÁLDSÖGU Í SÖNG
E f t i r J o s é S a r a m a g o