Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.2003, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. SEPTEMBER 2003
Andri Snær Magnason les úr verkum sínum í
Iðnó á laugardag kl. 20.
Arnaldur Indriðason les úr verkum sínum í
Iðnó á föstudag kl. 20.
Álfrún Gunnlaugsdóttir les úr verkum sínum
í Iðnó á föstudag kl. 20.
Árni Þórarinsson tekur þátt í pallborðsum-
ræðum um glæpasögur í Norræna húsinu á
fimmtudag kl. 15.
Einar Már Guðmundsson tekur þátt í pall-
borðsumræðum um miðju heimsins nær og
fjær í Norræna húsinu á föstudag kl. 15.
Einar Kárason tekur þátt í pallborðsumræð-
um um innblásturinn í Norræna húsinu á
þriðjudag kl. 15.
Gerður Kristný les úr verkum sínum í Iðnó á
morgun, sunnudag, kl. 20.
Guðmundur Andri Thorsson les úr verkum
sínum í Iðnó á þriðjudag kl. 20.
Guðrún Eva Mínervudóttir les úr verkum
sínum í Norræna húsinu nk. laugardag kl.
13.
Hallgrímur Helgason les úr verkum sínum í
Iðnó á morgun, sunnudag, kl. 20.
Huldar Breiðfjörð les úr verkum sínum í
Iðnó á fimmtudag kl. 20.
Jón Kalman Stefánsson les úr verkum sínum
í Norræna húsinu nk. laugardag kl. 13.
Kristín Steinsdóttir tekur þátt í pallborðs-
umræðum um innblásturinn í Norræna
húsinu á þriðjudag kl. 15.
Sigurbjörg Þrastardóttir les úr verkum sín-
um í Norræna húsinu nk. laugardag kl. 13.
Sigurður Pálsson les úr verkum sínum í Nor-
ræna húsinu nk. laugardag kl. 13.
Stefán Máni les úr verkum sínum í Norræna
húsinu nk. laugardag kl. 13.
Steinunn Sigurðardóttir tekur þátt í pall-
borðsumræðum um miðju heimsins nær og
fjær í Norræna húsinu á föstudag kl. 15.
Vigdís Grímsdóttir les úr verkum sínum í
Iðnó á mánudag kl. 20.
Íslenskir höfundar á bókmenntahátíð
Kristín
Steinsdóttir
Stefán Máni Álfrún
Gunnlaugsdóttir
Arnaldur
Indriðason
Jón Kalman
Stefánsson
Gerður
Kristný
Hallgrímur
Helgason
Einar
Kárason
Sigurbjörg
Þrastardóttir
Steinunn
Sigurðardóttir
Guðmundur Andri
Thorsson
Árni
Þórarinsson
Sigurður
Pálsson
Einar Már
Guðmundsson
Vigdís
Grímsdóttir
Huldar
Breiðfjörð
Guðrún Eva
Mínervudóttir
Andri Snær
Magnason
M
enn segja að Svíþjóð hafi
skipt um ásýnd hægt
og sígandi án þess að
nokkur yrði þess var.
En ég er þeirrar skoð-
unar að þetta hafi verið
fyrirsjáanlegt og að
það hafi gerst fyrir
allra augum. Ef menn hefðu bara haft augun hjá
sér.“
Kurt Wallander yfirlögregluþjónn í Bros-
mildi maðurinn eftir Henning Mankell. Þýð.:
Vigfús Geirdal. Útg. Mál og menning 2002.
„Ógæfa R-rússlands er gömul og ný. Þar er
allt á hvolfi. Fábjánar og illmenni verja hið góða,
en píslarvottar og h-hetjur þjóna hinu illa.“
Erast Petrovitsj Fandorin ríkisráð í Ríkis-
ráðið eftir Boris Akunin. Þýð.: Árni Bergmann.
Útg. Mál og menning 2001.
---
STRÆTI illskunnar sem Raymond Chandler
skrifaði að söguhetja sakamálasagna þyrfti að
ganga, maður sem sjálfur væri ekki illur, voru
lengst af flest í bandarísku og bresku umhverfi.
Í Bandaríkjunum og Bretlandi er vagga saka-
málasögunnar, en eftir að barnið prílaði uppúr
vöggunni hefur það fjölgað sér og dreift vítt og
breitt um hinn siðmenntaða og siðspillta heim.
Ráðgátur um illsku mannsins eru rannsakaðar,
og stundum ráðnar, á ólíkustu sögusviðum og
sögutímum, allt frá Færeyjum samtímans að
Kína til forna. Sakamálasögunni eru allir vegir
færir, svo framarlega sem þar ganga breyskir
menn. Og breyskir menn eru víst alls staðar þar
sem á annað borð er mannabyggð.
Eins og ráða má af tilvitnuðum orðum í bæk-
ur Boris Akunin og Henning Mankell spretta
sögur þeirra upp úr skýrum félagslegum og
sögulegum jarðvegi. Mankell horfir gegnum
augu Wallanders á breytta Svíþjóð, þar sem
gömul gildi sænsks velferðarþjóðfélags hafa
vikið fyrir eins konar stjórnleysi, sjálftöku-
mönnum hins frjálsa markaðar, „silkiriddurun-
um“, eins og það er orðað, hermdarverkamönn-
um, kynþáttahatri, dópsölum og alhliða
spillingu forréttindastéttarinnar. Svíþjóð nú-
tímans er ekki þjóðfélag réttlætisins heldur
ranglætisins og gæslumenn laga og réttar fyrir
hönd almennings, lögreglan, verða æ vanbúnari
til að leiðrétta skekkjuna. Akunin skoðar hins
vegar rússneska fortíð með augum nútímans;
hann er „vitur eftirá“, eins og sagt er. En vita-
skuld segja bækur hans um leið sitt af hverju
um afleiðingar þeirra orsaka sem hann greinir í
Rússlandi keisararaveldisins á árunum 1876 til
1900. Fandorin ríkisráð er í senn fulltrúi valda-
kerfisins og þeirrar réttlætiskenndar sem æv-
inlega þarf að einkenna söguhetjur sakamála-
sagna af þessu tagi og það er einmitt hún sem
fær hann til að segja skilið við embætti sitt í lok
Ríkisráðsins.
Paradísarmissir
Henning Mankell hefur frá 1989 sent frá sér
níu sögur um Kurt Wallander rannsóknarlög-
reglumann í bænum Ystad. Þær hafa borið
hróður hans um heim allan, verið þýddar á um
tuttugu tungumál og orðið að sjónvarpssyrpum
og væntanlega bíómyndum áður en langt um
líður. Wallander er miðaldra, fráskilinn, ein-
mana, þunglyndur, á köflum drykkfelldur og
þjakaður af starfs- og lífsþreytu, vonleysi og
sektarkennd yfir ýmsum afleikjum í fortíðinni.
En Wallander hefur jafnframt djúpstæða þörf
fyrir að réttlætið nái fram að ganga; seigla hans
og mannlegt innsæi frekar en nútímaleg kunn-
átta í rannsóknartækni leiða hann jafnan að
lausn mála. Og þá tekur tómleikinn við á nýjan
leik. Wallander er rekald í einkalífinu. Hann á í
erfiðum samskiptum eða skorti á samskiptum
við föður sinn og dóttur og konur yfirleitt. Hann
er í eðli sínu „gamaldags“, firrtur í nútímaum-
hverfi, sem hann botnar æ minna í og hefur ímu-
gust á. Svíþjóð hefur glatað sakleysi sínu. Þjóf-
ur hefur komist í paradís og stolið henni.
Kurt Wallander á því marga sálufélaga í
sakamálasögum okkar tíma, einkum evrópsk-
um, enda fátt ömurlegra en hamingjusöm
krimmahetja. Upp í hugann koma Morse og
Dalziel í Englandi, Rebus í Skotlandi, Martin
Beck hjá fyrirrennurum Mankells í Svíþjóð Sjö-
wall og Wahlöö, Erlendur Sveinsson hjá Arn-
aldi Indriðasyni hérlendis, svo aðeins örfá dæmi
séu tekin. Wallander er engu að síður flókinn og
sterkur og lifandi persónuleiki, sem lesandi tek-
ur ástfóstri við. Sjálfur hefur Henning Mankell
sagt að þótt þeir Wallander deili sýn sagnanna á
sænskan nútíma sé persónuleiki hans sér ekk-
ert sérlega að skapi. „Ef við hittumst myndi
okkur koma illa saman.“
Mankell, sem núna er 55 ára að aldri, öðlaðist
þessa sýn á Svíþjóð með því að fara burt í lang-
an tíma. Þegar hann sneri aftur sá hann óhugn-
anlegar breytingar á þjóðfélaginu sem urðu til
þess að hann skrifaði fyrstu bókina um Wall-
ander, Morðingi án andlits. Hann hafði áður
skrifað bækur af öðru tagi en þarna sótti á hann
efni sem kallaði á sakamálasögu.
Mankell hefur síðan staðfest þörf sína fyrir
fjarlægð á sögusviðið með því að flytjast til Moz-
ambique, þar sem hann býr helminginn af árinu
og gegnir starfi leikhússtjóra, en hinn helming-
inn býr hann í Svíþjóð, „hefur augun hjá sér“ og
nemur breytingar á ásýnd föðurlandsins. „Ég
er eins og listmálari sem þarf að standa nærri
léreftinu til að mála, en stígur svo til baka svo
hann megi sjá hvað hann hefur málað. Líf mitt
er sú hreyfing.“
Rússneska rúllettan
Undir dulnefninu Boris Akunin leynist Grig-
orij Tjkhartisjvili, nú 47 ára, virtur og vel met-
inn bókmenntafræðingur og sagnfræðingur,
sérfræðingur í japönskum bókmenntum og þýð-
andi þeirra, og ekki síst aðstoðarritstjóri tíma-
ritsins Inostrannaja Literatura eða Erlendar
bókmenntir, sem mikilvægu hlutverki gegndi á
tímum sovétstjórnarinnar við að kynna alþjóð-
lega bókmenntastrauma fyrir þarlendum les-
endum – og gerir reyndar enn. Þegar hann hóf
að skrifa sakamálasögur fyrir aðeins fimm árum
ákvað hann að gera það undir dulnefni vegna
þess að greinin var þá enn ekki háttskrifuð í
rússneskum bókmenntaheimi og hann vildi ekki
taka þá áhættu að önnur og fræðilegri ritstörf
sín myndu gjalda þess. Núna er Boris Akunin
ekki aðeins mest seldi rithöfundur Rússlands –
sagt er að „Erastomania“ hafi gripið um sig þar
í landi – heldur þýddur og dáður víða um lönd
fyrir að flétta eiginleikum spennu- og sakamála-
sögunnar inn í rússneska bókmenntahefð eins
og hún birtist í verkum höfunda á borð við Dost-
ojevski, Tolstoj og jafnvel Gogol. Kvikmyndir
eftir bókum hans eru á teikniborðum, m.a. hjá
Paul Verhoeven (Basic Instinct), sem tryggt
hefur sér réttinn á bókinni Vetrardrottningin,
en hún er enn óútkomin hérlendis.
Erast Petrovitsj Fandorin, „slyngasti rann-
sóknarlögreglumaður Rússlands“, á sér ekki
beinar og augljósar hliðstæður í sakamála-
sagnahefðinni en er frekar eins konar blanda af
James Bond, spæjaramunkinum Vilhjálmi af
Baskerville í Nafni rósarinnar eftir Eco og ein-
hverri ungri söguhetju Dostojevskis, Mysjkin
fursta segja sumir. Jafnvel örlar á vísun í Clous-
eau lögregluforingja úr gamanmyndunum sem
kenndar eru við Bleika pardusinn þegar Fand-
orin fer að ólmast með japanska einkaþjóninum
sínum. Hann er gjörólíkur Wallander, mynd-
arlegur á velli og kvennabósi drjúgur, en í bók-
um Akunins er mikill fjöldi af sexí háskakvend-
um, „femmes fatales“, sem Fandorin á stundum
erfitt með að standast. Þótt Fandorin sé hug-
aður og snjall er hann fjarri því að vera full-
komin „hetja“; hann á það til að vera trúgjarn
og hégómlegur, gerir mistök og viðurkennir
þau, og Akunin undirstrikar galla hans og
breyskleika með því að láta hann stama, eins og
fram kemur í tilvitnuninni í upphafi þessarar
greinar. Ekki ósvipað Wallander er hollusta
Fandorins umfram allt við réttlætið og þjóð sína
en ekki kerfið, hvort heldur hann glímir við
valdabrölt og spillingu innan þess eða þau
stjórnleysisöfl sem sækja að því og grafa undan
því.
Milljónaeintaka sala á bókunum um Fandorin
hefur ekki raskað ró Akunins, sem sinnir áfram
undir sínu rétta og illframberanlega nafni fyrri
hugðarefnum og störfum. En sem Boris Akunin
hefur hann skipulagt syrpuna um Fandorin út í
hörgul þannig að sérhver ný saga er öðruvísi
formglíma en þær sem á undan komu. Þar að
auki hefur hann byrjað á nýrri syrpu, sem einn-
ig gerist fyrir öld en er með annarri aðalper-
sónu, nunnunni Pelagiu, sem rétt eins og munk-
ur Ecos fæst við rannsóknir á sakamálum.
Akunin segir að þessi syrpa líkist þeirri fyrri „á
yfirborðinu… En bókmenntaleg stílfærsla
hennar er skýrari og hún er betri frá bók-
menntalegu sjónarmiði.“ Akunin segir að
nunnusyrpan gerist í dreifbýli en sögurnar um
Fandorin í borgarumhverfi. „Ég lít á sveitina
sem kvenlega en höfuðborgina sem karlmann-
lega,“ segir hann.
Henning Mankell og Boris Akunin eru báðir í
hópi fremstu fulltrúa spennu- og sakamála-
sagna nútímans. Þeir eru afar ólíkir höfundar;
t.d. er húmor Mankells þurr og kaldhæðinn en
paródískur gáski einkennir oft frásögn Akunins.
Hvorugur þeirra er höfundur hinnar útsmognu
og ævinlega trúverðugu fléttu; útbreiddur er sá
misskilningur að góð saga af þessum meiði
standi og falli með slíkri fléttu, þótt hún sé jafn-
an vel þegin líka. Mankell og Akunin hafa mest-
an áhuga á manneskjunni og þjóðfélagslegum
jarðvegi hennar, hvernig samspilið þar á milli
getur leitt persónurnar út á ystu nöf og stund-
um fram af henni, hvernig og hvers vegna fólk
segir sig úr lögum við umhverfi sitt. Og hvernig
fólk það er sem leggur allt í sölurnar til að ráða
þessa mannlegu ráðgátu.
Boris Akunin og Henning Mankell taka þátt
í pallborðsumræðum um glæpasögur í Nor-
ræna húsinu á fimmtudag kl. 15 og lesa úr
verkum sínum í Iðnó á föstudag kl. 20.
ath@mbl.is
Svíþjóð í samtíð og Rússland í fortíð
eru viðfangsefni Hennings Mankell
og Boris Akunov, tveggja af helstu
krimmahöfundum samtímans.
Henning Mankell sló í
gegn sem spennusagna-
höfundur árið 1991.
Boris Akunin heitir í
raun Grigorij Tjkhart-
isjvili og er sérfræð-
ingur í japönskum bók-
menntum.
Ráðgátan um Svíann og Rússann
E f t i r Á r n a Þ ó r a r i n s s o n