Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.2003, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. OKTÓBER 2003
Í TILEFNI af því að í gær voru 150 ár liðin
frá fæðingu Stephans G. Stephanssonar
gangast Háskóli Íslands, Reykjavíkur-
Akademían, Stofnun Sigurðar Nordals og
The Nordic Association for Canadian
Studies (NACS) fyrir ráðstefnu um skáld-
ið, samtíð hans, verk og hugmyndir, í Há-
skóla Íslands dagana 3.–5. október.
Ráðstefnan var sett í hátíðarsal Háskól-
ans í gær en í dag og á morgun verða
haldnir fyrirlestrar um skáldið, fyrri dag-
inn í stofu 101 í Lögbergi en hinn síðari í
stofu 101 í Odda.
Fyrirlesarar verða prófessor David
Arnason frá Manitoba-háskóla, prófessor
Odd Lovoll frá St. Olav College, Minne-
sota, Jars Balan sjálfstætt starfandi fræði-
maður frá Edmonton í Alberta, Kristjana
Gunnars rithöfundur frá Vancouver, Bald-
ur Hafstað prófessor, Eysteinn Þorvalds-
son prófessor, Helga Kress prófessor,
Bergljót Kristjánsdóttir dósent, Guðrún
Guðsteinsdóttir dósent, Róbert Haralds-
son lektor, Kristján Eiríksson íslensku-
fræðingur, Sólveig Anna Bóasdóttir guð-
fræðingur, Steinþór Heiðarsson
sagnfræðingur, Vigfús Geirdal, sagnfræð-
ingur, Úlfar Bragason bókmenntafræð-
ingur og Viðar Hreinsson bókmenntafræð-
ingur.
Dagskráin er á heimasíðum Háskólans:
www.hi.is og Stofnunar Sigurðar Nordals:
www.nordals.hi.is Allir eru velkomnir til
ráðstefnunnar.
STEPHANSSTEFNA
Þ
ÞAÐ var í upphafi róttækni
Stephans G. Stephanssonar
sem vakti áhuga Viðars
Hreinssonar á Klettafjalla-
skáldinu. Hann man enn ljóð-
línuna sem kveikti í honum í ís-
lenskutíma hjá Böðvari
Guðmundssyni í menntaskóla:
„Þær rotturnar héldu sér ráðgjafaþing,“
sagði í kvæðinu sem heitir Reconstruction
og fjallar um stjórnmálaskúma sem hyggja á
endurbætur af mismiklum heilindum. „Þetta
var auðvitað eins og sálmasöngur í eyrum
unglings sem var að byrja að vera róttæk-
ur,“ segir Viðar og glottir.
Upp úr þessu fór Viðar að lesa skáldskap
Stephans og heillaðist fljótlega af náttúrulý-
rík hans. Mörgum árum síðar hélt Viðar svo
til Winnipeg í Kanada að kenna íslensku við
háskólann þar. Hann hélt fyrirlestra á ráð-
stefnum um Stephan og önnur vestur-ís-
lensk skáld og segist þá hafa áttað sig á því
að það var ekki sjálfgefið að sjálfmenntaðir
sveitakarlar væru jafn skarpir í hugsun og
þeir voru margir hverjir.
„Bæði fann ég þetta á viðbrögðum sem ég
fékk við fyrirlestrum og á kvöldin þegar
maður fór með vísur eftir Káinn eða Steph-
an í partíum. Fólki þótti þessi skáldskapur
merkilegur. Og þá fór að blunda í mér löng-
un til þess að skrifa ævisögu Stephans. Og
sennilega var það einhver aulabjartsýni sem
rak mig til þess að hjóla í verkefnið árið
1997. Róðurinn var þungur framan af, ég
fékk styrki til verksins hér og þar, úr op-
inberum sjóðum, frá Kaupfélagi Skagfirð-
inga og sveitarfélaginu Skagafirði en
straumhvörf urðu þegar ég gerði samning
við Eimskip, Búnaðarbankann og Urði,
Verðandi og Skuld um að þessi fyrirtæki
kostuðu verkið allt til loka.
Viðar gerir ekki lítið úr því að hann hafi
fundið ákveðna samsömun við sveitastrákinn
í Stephani en Viðar er úr norðlenskri sveit.
Ekki er laust við að það megi sjá á ævisög-
unni sem nú er komin út í heild sinni á 150
ára afmæli andvökuskáldsins en það er ein-
mitt titill síðara bindisins en hið fyrra nefn-
ist Landneminn mikli og kom út á síðasta
ári. En hver er helsta niðurstaða Viðars af
þessari miklu vinnu sem liggur að baki hátt í
þúsund blaðsíðna ritverki? „Niðurstaðan er
kannski fyrst og fremst sú að það sé rík
ástæða til þess í samtíma okkar að hampa
jafn eiturgáfuðum og gagnrýnum samfélags-
skoðanda og Stephani,“ segir Viðar. „En
niðurstaðan stuðlar kannski einnig að end-
urmati á íslenskri menningarsögu. Ég hef
eins og fleiri lengi verið með í huga að það
þyrfti að endurmeta gömlu bókmenninguna
sem var grundvöllur og veganesti Stephans
þegar hann fór út í heim. Hann lá í bókum
sem krakki. Gleypti allt sem hann komst í.
Hann las kverið þegar hann var fermdur og
lærði það vel. Það hefur sennilega verið hon-
um álíka uppeldi og minni kynslóð að lesa
Marx og Engels, það var kenningalegur
barningur sem var okkur hollur. Eftir að
hafa lesið kverið sitt og allt sem honum stóð
til boða af íslenskum bókmenntum, prent-
uðum og handskrifuðum, var Stephan í
stakk búinn til þess að lesa Whitman, Emer-
son og fleiri jöfra fyrir vestan. Og hann til-
einkaði sér þessa höfunda á sjálfstæðan
hátt. Lífsýn hans var ekki öpuð upp eftir
neinum. Margir hinna sjálfmenntuðu, gáf-
uðu sveitamanna af þessari kynslóð voru
skemmtilega skarpir og gagnrýnir á um-
hverfi sitt. Það þyrfti að skoða þennan þátt
íslenskrar bókmenningar miklu betur og í
nýju ljósi.“
Viðar segir að sjálfur hafi Stephan haft
áhuga á gömlu bókmenningunni, ekki síst
grasrótargildi hennar. Í bréfum hans og
vina hans komi fram áhyggjur þeirra af því
að þessi heimur sé að hverfa.
Fiskað eftir forvitnilegum röddum
Í eftirmála að síðara bindi ævisögunnar,
Andvökuskáld, talar Viðar um að samræðu-
hugmynd rússneska heimspekingsins
Mikhails Bakhtins hafi legið vinnu sinni við
verkið til grundvallar.
„Já, Bakhtin segir að merking endurnýist
þegar hún sé sett í nýtt samhengi.
Ég hef verið í stöðugri samræðu við fyrri
tíma og heimildir mínar um þá við ritun
þessara bóka. Ég var alltaf að reyna að fiska
eftir forvitnilegum röddum, svo maður noti
orðalag Bakhtins, bæði röddum Stephans og
samtíma hans. Ég reyndi að nota þessar
heimildir til þess að skynja og skilja þessar
raddir í nýju samhengi. Hver nýr tími þarf
að endurmeta fortíðina og ég reyndi að
EINSDÆMI Í HEIMS-
BÓKMENNTUNUM
Í gær kom út seinna bindi ævisögu Stephans G.
Stephanssonar eftir Viðar Hreinsson. Í þessu bindi er
nefnist Andvökuskáld er sagt frá stormasömu lífi
Stephans og skáldskap á árunum 1899 til 1927.
ÞRÖSTUR HELGASON ræðir við Viðar um sögu-
ritunina og Klettafjallaskáldið sem var allt í senn,
andófsmaður, fjósakarl og stórskáld.
Morgunblaðið/Þorkell
„Niðurstaðan er kannski fyrst og fremst sú að það sé rík ástæða til að hampa jafn eiturgáfuðum og gagnrýnum samfélagsskoðanda og Stephani,“ segir Viðar.