Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. OKTÓBER 2003 9
og persónur eru hluti samfélagsins í kring. Þann-
ig er samábyrgð/samsekt undirstrikuð með ger-
andinni í t.d. Týndu teskeiðinni (dreifing kjötsins
í búðir) og Landi míns föður (feluleikur með þýsk
njósnatæki). Svipmyndir úr samfélaginu eru víða
fyrirferðarmiklar, jafnvel um of, t.d. í Ofvitanum,
Skilnaði að vissu marki, þar sem það er stílfært
með því sem við sjáum og heyrum (grímur/hátal-
arahljóð), Landi míns föður (svipmyndir úr bæj-
arlífinu og af tíðarandanum), og Gleðispilinu.
Í seinni verkunum er ábyrgð listarinnar orðin
að stefi. Slík umhugsunarefni verða sífellt meira
áberandi (Grandavegur 7; Gleðispilið; Íslenska
mafían; Nanna systir). Þetta er eitt meginstefið í
Grandavegi 7 og er þá hugsanlega enn ein skýr-
ingin á því hvers vegna Kjartan ákvað að leik-
gera þessa skáldsögu.
IV.
Samfélagið í leikritum Kjartans Ragnarssonar
er verðugt skoðunarefni. Samfélagið sem stef.
Samfélagið á hverfanda hveli. Tveir heimar sem
rekast saman, einkaheimurinn og ytri heimur
samfélagsins. Veðrun gildismatsins sem heldur
samfélaginu saman. Samfélagið sem söguhetja/
aðalpersóna sem stendur frammi fyrir öðru, nýju
afli/gildismati/ sem það verður að kljást við, lifa
með. Þarna er fyrst til að taka erindi höfundar
við samfélagið því sum verka hans eru beinlínis
hugsuð sem innlegg í umræðu samfélagsins á
hverjum tíma, e.k. debattverk (Saumastofan, Jói,
Skilnaður). Samfélagið sem ábyrgðaraðili
(Týnda teskeiðin, Gleðispilið). Samfélagið
frammi fyrir nýju gildismati, samfélag sem er í
hættu og við það að leysast upp (Peysufatadag-
urinn; Land míns föður).
Það er annars einkennandi fyrir Kjartan sem
leikskáld að verkin hans byrja gjarnan á sterkri
mynd, stundum óræðri, en enda yfirleitt á ótrú-
lega lágum nótum, oft döprum, melankólískum
tónum. Þetta má sjá í Peysufatadeginum og
Dampskipinu Íslandi; það gildir meir að segja
um hressilegan söngleik eins og Land míns föður
þó svo að lokasöngurinn hrifsi okkur út úr mel-
ankólíunni og magni upp dálítið stuð á ný. Dæmi-
gerð leikslok hjá Kjartani er þannig diminuendo.
Fjölmörg dæmi um slíkt, t.d. Dampskipið Ísland,
Land míns föður, Grandavegur 7 og Gleðispilið.
Myndrænt séð má kannski kalla sviðsetningar
hans „mónúmental“. Ef unnt væri að setja
hreyfimynstur sýninga hans og helstu staðsetn-
ingar í fast form líkt og um skúlptúr væri að ræða
myndi okkur helst detta í hug að kalla þau mynd-
verk í mónúmental stíl. Allur þungi verksins hvíl-
ir á miðju leiksviðsins eða ögn aftar og byggt er
út frá henni í beinum, hornréttum línum að
mestu leyti. Meginþungi atburðarásar, sam-
skipta og átaka er miðjusettur, ekki fremst á
sviðinu, heldur innar, nær miðju sviðsgólfi; og
leiðirnar inn að þessari miðju eru í langflestum
tilvikum beinar þannig að gengið er inn úr
miðjum sviðsvængjunum, frá miðju aftast, komið
upp úr miðju gólfi eða ofan úr miðju lofti. Það er
a.m.k. hreyfing úr þessum áttum inn á miðjuna.
Þannig myndar hreyfimunstrið margvíslega
krossa sem falla saman um ás miðjunnar á leik-
sviðinu. Þetta er sérstaklega ljóst í t.a.m.
Grandavegi 7. Sjá einnig Saumastofuna, Blessað
barnalán, Ofvitann, Skilnað, Land míns föður, Ís-
lensku mafíuna. Í Grandavegi 7 er aðalleiksvæðið
ferningur á miðju sviði. Miðsviðs aftan við hann
er hurð, það eina sem minnir á hús í leikmynd-
inni, niður úr miðju gólfi opnast gröf af og til. Að
ofan er hér færra um hreyfingu, en a.m.k. Hauk-
ur bróðir Einfríðar kemur ofan dyrastafinn í
upphafi, og ofan við hurðina er mikilvægt svæði
þar sem Haukur endar í lok sýningar og þaðan
sem Eiríkur kemur þegar hann gengur í sjóinn/
gröfina.
Kjartan er húmanistískt leikskáld með sterka
samfélags- og siðferðiskennd. Erindi hans er
boðun, ég vil ekki segja predikun, en verra leik-
skáld með svipaða afstöðu og Kjartan hefur til
leikhússins og verksviðs þess hefði dottið í þá
gryfju að predika líkt og Guðmundur Kamban
átti til í sínum verstu leikritum. Það er annars
furðumargt líkt með Kamban og Kjartani, a.m.k.
að því er varðar afstöðu og aðferðir. Báðum er
mikið niðri fyrir, báðir semja verk sem eru beint
innlegg í umræðu. Að því er Kjartan varðar þá á
þetta einkum við um verk þau sem hann sendi frá
sér snemma á ferlinum, kringum 1980, Sauma-
stofuna, Jóa og Skilnað, en einnig t.d. útvarps-
leikritið Ekki seinna en núna.
Heimildir:
A. Útgefin leikrit
TÝNDA TESKEIÐIN, Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Rvík.
1988
DAMPSKIPIÐ ÍSLAND, Tímaritið Bjartur og frú Emilía,
Nr. 3, 1991
GLEÐISPILIÐ, Víkingsprent, Reykjavík, 1991
DJÖFLAEYJAN og ÍSLENSKA MAFÍAN, Mál og menn-
ing, Rvík. 1995
B. Viðtöl
Snæbjörn Arngrímsson: „Rætt við Kjartan Ragnarsson“,
Tímaritið Bjartur og frú Emilía, Nr. 3, 1991
Árni Ibsen: „Kannski er þeirra von ekki dáin“, leikskrá Þjóð-
leikhússins við Gleðispilið, 1991
C. Aðrar heimildir
Þorsteinn Þorsteinsson: „Um leikritahöfundinn Kjartan
Ragnarsson“, leikskrá LR við Jóa, 1981
Ólafur Jónsson: „Leikrit og leikhús“, Skírnir 1980
Silja Aðalsteinsdóttir: „Alltaf ein, það er best“ (Um Skilnað),
Tímarit Máls og menningar, 4, 1982
ars Reynissonar gaf áhorfendum heilt skip á sigl-
ingu um sviðið. Í þessu verki helst allt í hendur
og myndar órjúfanlega heild. Hér verður leik-
myndin órjúfanlegur hluti af atburðarásinni,
beinn þátttakandi, og hreyfing hennar verður að
líkingu um leikpersónurnar og samskipti þeirra,
jafnframt sem það verður líking um Ísland sem
er að losna úr ís ósjálfstæðisins. Persónurnar og
atburðarásin sigla gegnum verkið, snertast varla
fyrr en skipið festist í ís. Það þjappar persónun-
um saman, samskiptin verða nánari, það mynd-
ast flækjur, átök og leysist ekki að fullu úr því
öllu fyrr en skipið losnar úr ísnum. Persónusafn-
ið er nokkuð fjölskrúðugt og persónusögurnar
því margar og ólíkar en mynda saman þá heild
sem við köllum þjóðerni.
Eitt metnaðarfyllsta leikrit Kjartans er Gleði-
spilið (1991), sögudrama um ævi og afdrif Sig-
urðar Péturssonar sýslumanns og leikskálds,
hins fyrsta íslenska höfundar sem gerði leikhúsið
að sínum vettvangi. Óræð mynd er í upphafi
Gleðispilsins, hjól sem snýst, skopparakringla,
auðnuhjólið, hjól tímans, það er ekki ljóst. Sig-
urður Pétursson horfir á hjólið snúast og einnig
svipur hans er óræður þó að hann sé gagntekinn
af því. Síðan rýfur hann „galdurinn“ og stöðvar
hjólið. Hvað á áhorfandi að lesa út úr þessu? Er
leikskáldið að grípa gæfuna eða er leikpersónan
að stöðva tímans hjól til að leiða okkur inn í sögu
sína aftur á öldum? A.m.k. er það næsta sem ger-
ist að Sigurður Péturssson snýr sér að leiksvið-
inu, þar kviknar fyrsta leikatriðið og hann dregst
inn í atburðarásina. Þessi litla og óræða en
áleitna mynd situr sterk í endurminningunni um
sýningu verksins, en hennar er þó hvergi getið í
texta leikritsins.
Kannski metnaðarfyllsta leikrit Kjartans og
kannski það sem – þrátt fyrir allt – er persónu-
legast. Glæsileg sviðsetning en af einhverjum
ástæðum þótti verkið mistakast. Byggt á sögu-
legum grunni, harmleiknum um Sigurð Péturs-
son, fyrsta íslenska leikskáldið sem var uppi
1759–1827 og samdi aðeins tvö leikrit, Hrólf og
Narfa. Seinna leikrit Sigurðar, Narfi, er mikil
listasmíð og réttlætir að hann sé kallaður fyrsta
leikskáldið okkar. SP lenti hins vegar í þeirri
hremmingu að íslenskir embættismenn bönnuðu
sýningu á Narfa á Herranótt í Reykjavík 1799.
Þetta er umfjöllunarefni Kjartans hér. Aldar-
farslýsing. Vanmáttur leikskáldsins, listamanns-
ins gagnvart vonsku heimsins. Sjá t.d. leiksýn-
inguna í leikritinu rétt fyrir hlé. Tilburðir
leikaranna verða í raun dapurlegt sprikl eftir lýs-
inguna á aldarfarinu. Reyndar kann það svo að
vera að hér, sem stundum áður, verði lýsing ald-
arfars, umheims og samfélags of fyrirferðarmikil
á kostnað persónulýsinga. Í sýningu Þjóðleik-
hússins 1991 boltrar Kjartan sér upp úr glæsi-
legri sviðsetningu á stórum og fyrirferðarmikl-
um senum, en hugsanlega ná hinar
nánari/intímari senur ekki að rísa undir allri
þeirri fyrirferð. Ég er ekki viss. Sumir létu hlut-
verkaskipan angra sig, töldu að minnsta kosti
ekki að Örn Árnason væri trúverðugur sem Geir
biskup Vídalín. Ég er því ósammála.
Gleðispilið. Sigurður Pétursson er tragísk per-
sóna að upplagi, við sjáum bresti hans og vitum
að þeir munu leiða til falls hans. En jafnframt –
a.m.k. eins og hann var leikinn – lætur hann
auðnu ráða og líkt og væntir einskis, skortir bar-
áttuvilja, eða a.m.k. baráttuþrek.
Í Gleðispilinu er engu líkara en Kjartan komist
í þrot, að jafnskjótt og því verki var lokið hafi höf-
undinn þrotið erindi. A.m.k. hefur hann ekki síð-
an sent frá sér frumsamið leikrit, ef frá eru talin
gamanleikurinn Nanna systir (1996), sem hann
samdi ásamt Einari Kárasyni, og nú seinast
Rauða spjaldið (2003), sem hann samdi ásamt
Sigríði Margréti Guðmundsdóttur.
Á eftir Gleðispilinu kom röð leikgerða, Eva
Lúna (1994), Íslenska mafían (1995), Grandaveg-
ur 7 og tvöföld leikgerð Sjálfstæðs fólks (2000).
Gullgrafarasamfélagið er samankomið í Ís-
lensku mafíunni. Braskarar og öskuhaugagrúsk-
arar utan við lög og rétt. Íslenskt samfélag eft-
irstríðsáranna. Þessi samfélagslýsing er
kröftuglega undirstrikuð með því að láta rusl-
haugana/bílakirkjugarðinn vera ramma frásagn-
arinnar á sviðinu. Eðlilegt, rökrétt framhald eftir
Land míns föður. Hér er rithöfundur í stóru hlut-
verki, persónurnar krefja hann um sanngirni og
að hann láti ógert að lýsa því sem þeim finnst
óþarfi að lýsa, líkt og í Gleðispilinu og Granda-
vegi 7.
Hvers vegna að færa Grandaveg 7 í leikbún-
ing? E.t.v. þrjár meginástæður. 1. Ögrandi vegna
eðlis þessarar skáldsögu; þ.e. hin fljótandi fram-
vinda þar sem frásögnin hefur eiginleika sjáv-
arfalla; að/frá … Sagan hefur ekki mjög skýra
framvindu, eitthvað sem tegundin drama getur
naumast lifað án. Það liggur þannig alls ekki í
augum uppi hvernig á að færa þetta í leikbúning.
2. Depurðin sem hvílir yfir frásögninni; sú dep-
urð sem heillar trúðinn. 3. Efnið. Sagan lýsir
heimi í upplausn; heimi sem er að breytast/leys-
ast upp. Þ.e. heimur hinna lifandi, heimur Ein-
fríðar. Þarna er viss hliðstæða við þema sem oft
örlar á hjá Kjartani, viss hliðstæða við t.d. Skiln-
að, Land míns föður og Dampskipið Ísland. Þ.e.
heimur sem er að leysast upp. Þetta er líka eitt af
meginstefjunum (undirliggjandi) hjá Tsjékhof.
Samfélagið er alltaf nálægt, atburðir leikjanna
hún fær á öðrum stað bréf með sorgarfregn; þær
gerast samtímis og samhliða á sviðinu. Sterk
myndræn frásögn í einfaldleika sínum.
Svipmyndir af bæjarlífinu eru fyrirferðarmikl-
ar, tíðarandinn er teiknaður einföldum dráttum.
Bæjarbragurinn og tíðarandinn verða þó ef til
vill stundum dálítið fyrirferðarmikil á kostnað
söguþráðar og persónulýsinga aðalpersónanna.
Þó eru persónurnar vel skrifaðar og eftirminni-
legar. Hér örlar á stefi sem verður áleitið í seinni
verkum, þ.e. hvernig gildi samfélagsins týnast,
hvernig samfélagið „veðrast“ – þetta er stef sem
er eitt af grunnstefjum Tsjékhofs, en Kjartan
hefur einmitt sviðsett nokkur leikrita hans hér
heima og erlendis. Hér er fjallað um það að taka
afstöðu, hér er fjallað um það að bjarga sér, eins
og það er kallað, þ.e. að braska og græða, og hér
er fjallað um samsekt allra, eins og undirstrikað
er með eilífu flandri persónanna við að fela þýska
sendistöð fyrir Bretunum. Sameiginleg sekt
þjóðfélagsþegnanna var líka undirstrikuð í
Týndu teskeiðinni.
Næstu verk Kjartans eru leikgerðir nokkurra
skáldsagna. Þar sem djöflaeyjan rís, eftir tveim-
ur skáldsögum Einars Kárasonar um bragga-
hverfin í Reykjavík, og síðan tvær fyrstu bækur
Heimsljóss eftir Halldór Laxness, þ.e. Ljós
heimsins og Höll sumarlandsins, en þessar tvær
leikgerðir voru vígsluverk Borgarleikhússins
1989. Hér er beitt ekki ósvipaðri aðferð og gert
var í Ofvitanum, a.m.k. að því leyti að aðalpersón-
an, Ólafur Ljósvíkingur, er klofin í tvennt, þ.e. í
Óla litla og Ljósvíkinginn, hinn fullvaxna sveit-
arómaga og skáld. Kjartan leikstýrði Ljósi
heimsins á Litla sviðinu. Óvenjuleg, eftirminni-
leg sýning vegna djarfrar sviðsetningar. Hring-
formið, jarðarkúlan, var vettvangur leiksins, en
einnig var krossformið mikilvægt til að undir-
strika píslarvættið.
Útvarpsleikritið Ekki seinna en núna flytur
beitta ádeilu á athyglisgræðgi fjölmiðlanna og
spyr brýnna siðferðisspurninga. Hræðilegt bíl-
slys verður í grennd við útvarpsstöðina, frétta-
gengið er hugsunarlaust sent á vettvang.
Dampskipið Ísland (1991) er leikrit með
nokkra sérstöðu í heildarverki Kjartans. Hér
gætir afgerandi áhrifa frá Tsjékhof. Verkið er
samið fyrir Nemendaleikhús Leiklistarskóla Ís-
lands og gerist um borð í farþegaskipi á leið til
Íslands vorið 1919, árið eftir að landið varð full-
valda. Hér fer Kjartan mjög langt með að skapa
drama sem er grundvallað á persónusköpun
fremur en stífri framvindu. Leiksagan segir frá
siglingu heim til Íslands laust eftir fyrri heims-
styrjöld, sennilega er ártalið 1919. Eitt athygl-
isverðasta leikrit Kjartans og hefði verið forvitni-
legt að sjá hann þróa þessa aðferð lengra í fleiri
leikritum. Frumleg, hreyfanleg leikmynd Gret-
kringd af óreiðu og margvíslegu áreiti, ekki bara
af hinum persónunum sem koma að henni úr öll-
um áttum, heldur líka af leikhljóðum, bæði
raunsæislegum og óræðum sem berast að úr öll-
um áttum. Með því að setja áhorfendur allt í
kringum leiksviðið komast þeir í nánari snert-
ingu við upplausnina í lífi þessarar konu og óreið-
una sem hún stendur frammi fyrir. Hins vegar
verður að segjast að leikritið sjálft er ekki sér-
lega áhugavert og kemst að mínu viti ekki nálægt
því að lýsa hremmingum hjónaskilnaðar nema á
yfirborðinu, því yfirborði sem stundum er lýst í
svokölluðum opinskáum viðtölum í glanstímarit-
unum.
Smellið sjónvarpsleikrit, Matreiðslunám-
skeiðið, kom næst frá Kjartani, e.t.v. eðlilegt
framhald af pælingunum í Skilnaði. Hvað gera
ósjálfbjarga karlmenn eftir hjónaskilnað? Frum-
þörfin er að fá næringu og einhver þarf að annast
eldamennskuna. Gamansöm lýsing á sex körlum
sem kynnast á matreiðslunámskeiði.
Söngleikurinn Land míns föður (1985) er eitt
af merkari verkum Kjartans. Hér nýtur kunn-
átta hans sín afskaplega vel og eru sum söng-
atriðin hreinar perlur. Hér er í senn aldarfars- og
samfélagslýsing utan um einfalda sögu af ungum
hjónaleysum sem trúlofa sig í sama mund og
stríðið kemur til Íslands. Hér er lýsing á heimótt-
arlegum Íslendingum sem taka brölt heimsins
ekki allt of alvarlega, ekki ósvipuð lýsing og í Þið
munið hann Jörund og Skjaldhömrum, eftir Jón-
as Árnason.
Inngangurinn er svipaðs eðlis og inngangur-
inn í Peysufatadaginn, þ.e. blaðafyrirsögnum er
slegið upp til að teikna tímann í verkinu. Hér hins
vegar beitir Kjartan öðrum og dálítið skemmti-
legri brögðum við að koma þessu til skila. Hann
fellir fyrirsagnirnar inn í samtöl reykvískra lög-
reglumanna sem eru á skotæfingu austur á
Laugarvatni. Einfaldar sviðslausnir verða að
skýrum táknum sem vísa lengra og dýpra, t.d.
þegar lögreglumennirnir í 1. atriðinu leggjast á
grúfu verður ljósabreyting og nýtt atriði tekur
við: Konur að hengja upp þvott. Kvennaheim-
urinn andspænis karlaheiminum. Þær þurfa að
klofa yfir liggjandi karlmennina, en tala um þá
eins og þústir, moldarbingi af uppgreftri, og
furða sig á hvers vegna ekki sé búið að moka ofan
í þessi ósköp. Þegar þvottakvennasenunni lýkur
spretta karlarnir upp og halda áfram með sitt at-
riði. Sagan: Trúlofun [senan eftir trúlofunina er
frábær kómík sem leiðir yfir í músíknúmer], trú-
lofunarslit, ástand, dauði ástmannsins, fangelsun
unnustans. Ólétta. Samlíkingin: Stríðið barnar
Ísland og Ísland heldur áfram að vera til og hefur
krógann með sér inn í framtíðina. Svona nokkuð
er sviðsskáldskapur af bestu sort.
Atriðið þar sem hann sleppur úr fangelsi og Höfundur er leikskáld og leikhúsfræðingur.
Morgunblaðið/Halldór Kolbeins
eikgerð og leikstjórn Kjartans Ragnarssonar í Þjóðleikhúsinu 1997.
TTLEIKANS