Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.2003, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. OKTÓBER 2003 3
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
4 0 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI
Gunnar
Guðbjörnsson
hefur skoðanir á flestu en er auk þess einn
af bestu söngvurum þjóðarinnar. Bergþóra
Jónsdóttir ræðir við hann um söng, pólitík
og fleira.
Kjartan Ragnarsson
hefur verið eitt af afkastamestu leik-
skáldum landsins í langan tíma. Árni Ibsen
fjallar um leikrit Kjartans sem beitir óvenju
fjölbreytilegum meðölum að því er varðar
stíl og framsetningu.
Stephan G.
Stephansson
er einsdæmi í
heims-
bókmenntunum,
að mati Viðars
Hreinssonar
sem nú hefur
sent frá sér síð-
ara bindi ævi-
sögu Kletta-
fjallaskáldsins.
Þröstur Helga-
son ræðir við
Viðar um sögu-
ritunina og
skáldið.
Einar Már
Guðmundsson
segist ekki vita
meira um sam-
göngur en hver
annar jeppi en í
grein sinni
Gatnamála-
stjóri í fyrra lífi
lætur hann eigi
að síður móðan
mása um götur
og bíla og
strætóa og – jú,
reyndar orð
líka sem hann
telur merkileg
farartæki.
FORSÍÐUMYNDIN
er af Stephani G. Stephanssyni, um 1920.
GERÐUR KRISTNÝ
TRÓJA
Borgarmúra ber við
blindan himin
guðirnir hafa snúið
við mér baki
þeir æsa gegn mér
ógnarher
hamstola múg
úr myrkri
Strengd um hælinn
húð yfir heitu blóði
brýni sverð mitt
á beinum óvina
svo hegg ég hælinn af
Tek fram hnífinn er sólin sest
sofið bara, nú tálga ég hest
Gerður Kristný (f. 1970) hefur gefið út ljóð, smásögur og skáldsögur.
Þ
Á er Idi Amin allur. Hann lést
seinni hluta ágústmánaðar
2003. Enn einn einræðisherr-
ann heyrir sögunni til.
Ugandaforsetinn Idi Amin
var yfirgefinn af foreldrum
sínum á barnsaldri en vann
fyrir sér með því að selja
kleinuhringi á torgum úti uns hann gekk í
herinn. Þar fékk hann frama og foringja-
tign auk þess að verða Úgandameistari í
hnefaleikum enda tæpir tveir metrar á
hæð.
Árið 1971 nýtti hann sér færið og steypti
forseta landsins. Það fer hljótt að Bretar
vissu um þessa byltingu og samþykktu með
þögninni vegna þess að Obutu, forveri Am-
in, var ekki nógu vinveittur fyrrverandi ný-
lenduherrum sínum. Amin var talinn verða
góðvinur þeirra en annað kom í ljós. Á átta
árum fór Amin hamförum í landinu og var
sífellt að fara í taugarnar á Bretum og ná-
grönnum sínum. Uganda var eitt af ríkari
löndum álfunnar um 1970. Hann beitti kyn-
þáttahatri til að ryðja burtu óæskilegum
fyrirtækjum og asískum viðskiptamönnum.
Með því hrundi efnahagslífið og Úganda
var rjúkandi rústir þegar hann kvaddi
1979. Til að undirstrika afstöðu sem var
fyrsta flokks svört kynþáttahyggja í anda
þess sem þeldökkir höfðu mætt um aldir
mætti hann á ráðstefnu og lét hvíta menn
bera sig inn á fundinn. Í valdatíð hans lét-
ust 300 þúsund manna af hans völdum og
blöskraði flestum þegar líkin sum hver
flutu niður Nílarfljót.
Honum var steypt í innrás frá Tansaníu
en meðal innrásarmanna voru herir ná-
granna hans og uppreisnarmenn frá Úg-
anda.
Amin er ekkert einsdæmi meðal ill-
menna sögunnar. Mörgum var komið til
valda af vinveittum stórveldum. Koma þar
mörg við sögu. Það segir mönnum vita-
skuld einungis það hversu hættulegt er að
skipta sér af innanríkismálum annarra
landa.
Sem dæmi má taka flóttamanninn Sadd-
am Hussein. Hann komst ekki síst til valda
fyrir tilstilli stórveldanna, sem síðar
steyptu honum. Á sínum tíma lögðu þau
honum til vopn og tæki til að ráðast m.a.
gegn nágrönnunum í Íran. Það var eftir að
Ayatollah Khomeini (enn einn einræðis-
herrann) steypti Resa Palavi keisara lands-
ins. Palavi hafði setið lengi í skjóli Banda-
ríkjanna, en Khomeini var ekki vinur
þeirra.
Þegar maður hugsar um alla einræðis-
herrana sem tröllriðið hafa löndum sínum
þá finnst manni einkennilegast að sumir
þeirra hafi náð völdum. Og fæstir gerðu
það án vináttu einhvers stórveldis eða ný-
lenduveldis.
Bokassa, sjálfkrýndur keisari Mið-
Afríkulýðveldisins, eyddi margföldum árs-
tekjum lands síns í páfuglshásæti og her-
væðingu. Ceausescu í Rúmeníu. Þeir feðg-
ar frá Norður-Kóreu. Batista, forveri
Kastrós, á Kúbu. Sumir raunar byrjuðu vel.
Auk þeirra má nefna þá Talíbana í Afg-
anistan eða Noriega í Panama en sá síðar-
nefndi var þjálfaður CIA-njósnari. Þegar
hann gekk of langt í að fjármagna ríki sitt
með dópsölu urðu fyrrum vinnuveitendur
hans að stöðva hann með góðu eða illu.
Í Ghana sat einræðisherrann Jerry
Rawlings lengi vel og þótti bara mælast vel
um þjóð sína og hennar hag enda hefur
Ghana ekki talist til stríðshrjáðra ríkja eins
og t.d. nágrannarnir í Nígeríu eða nú síðast
í Líberíu.
Í Líberíu sat reyndar einræðisherra sem
missti allt niður um sig í sumar sem leið og
var settur á eftirlaun. Það var Charles
Taylor sem kvaddi þjóð sína í viðurvist ým-
issa stórmenna Afríku, t.d. Mugabe frá
Zimbabve. Taylor flutti sig til Nígeríu þar
sem hann býr nú í reisulegu húsi og lifir af
fjármagni sem hann hefur komið undan.
Raunar nokkuð laglega gert. Að misþyrma
og myrða um langt skeið og fara svo í frið-
sæla eftirlaunavist á kostnað þegnanna
þrautpíndu. Einskonar starfslokasamn-
ingar?
Sama gerði fyrrnefndur Bokassa, en
hann flúði til Frakklands þegar mannát og
ofbeldi gengu endanlega fram af þegnum
hans og nágrönnum. Hann bjó við friðsam-
legar og glæsilegar aðstæður í nokkur ár
og þótti bjóða af sér góðan þokka meðal
franskra ríkmenna sem sum virtust ekki
kunna við félagsskap hans að sögn.
Annar eftirlaunaþegi var Marcos sem
flúði ásamt frú sinni Imeldu og skildu eftir
glæsihallir og skóhauga en höfðu þó haft vit
á að koma fyrir fjármagni í erlendum bönk-
um. Enn einn slíkur eftirlaunaþeginn var
Resa Palavi, fyrrnefndur Íransforseti.
Ég hef þó alltaf borið virðingu fyrir
Gorbatsjof, sem í sjálfu sér var kosinn af
einræðisöflum, en hann hefur þó að mestu
búið í Rússlandi eftir að hann fór á eftirlaun
og aflað sér tekna með bókarskrifum og
þotuliðsfyrirlestrum síðasta áratuginn eða
svo.
Kannski bera menn virðingu fyrir þess-
um körlum. Þeir eru eins og pörupiltar sem
komast upp með allskonar hluti. Þeir njóta
ómældrar eftirspurnar fjölmiðlanna. Idi
Amin, sem fór hýddur og hundeltur í útlegð
1979, hefur verið í fréttum reglulega síðan
þar sem hann hefur haldið sig í útlegðinni
meðal annars meðal vina Vesturlanda í
Sádi-Arabíu.
Og þar býr nú eitt safnið af einræðis-
herrum. Þeim hefur tekist að setja sádi-
arabíska ríkið nánast á höfuðið þrátt fyrir
að geta lifað vel á því að vera miðstöð olíu-
auðs og trúarbragða.
Kannski ættu þessir geðslegu einræðis-
herrar að mynda einskonar bandalag eða
vinasamtök. Eins og helstu leiðtogar iðn-
ríkjanna gera. Svona spjallklúbb til að
halda utan um erfiði þess að vera stjórn-
andi við blóðugar aðstæður. Þannig virðist
til dæmis að alltaf hafi verið hlýtt á milli
Mugabe í Zimbabve og Taylors í Líberíu
svo nokkuð sé nefnt. Mugabe hefur haldið
góðu sambandi við Gaddafi Líbýuforseta og
vinir hans í Norður-Kóreu hafa lánað hon-
um hermenn og verkamenn þegar mikið
hefur legið við.
Þá býr Mengistu, landflótta einræðis-
herra frá Eþíópíu, í Zimbabve hjá Mugabe
vini sínum. Við nokkra velsæld og góða
vernd að sögn bresku pressunnar.
Nokkrir til viðbótar eru í felum en óvíst
hvar eða hvort þeir eru við góða heilsu. Ég
á við þá Mullah Omar, Saddam Hussein og
mér finnst rétt að hafa Osama bin Laden
með í hópnum.
Þessi friðsæld í kringum suma þessa
fugla er frekar vafasöm að mínu mati. Það
er satt að segja fáránlegt að vestræn ríki
sem þykjast halda uppi merkjum mann-
réttinda verji þessa karla.
En þetta er kannski lausnin til að losna
við þá og líklega tryggara, ódýrara og
heilsusamlegra en að senda inn fjölmennt
herlið með mikið af vopnum sem hvorki
þekkir né skilur aðstæður þjóðanna sem
þeir vilja hjálpa, – hvort sem það er góð-
vildin eða annað sem rekur þjóðhöfðingja
hermannanna áfram.
Sagan geymir upplýsingar um fjölmarga
einræðisherra og óvíst hvort sumir þeirra
hafi verið nokkuð betri. Kannski falla Alex-
ander mikli, Ghengis khan, Sesar og Atli
Húnakonungur í sama hóp svo ekki sé talað
um foringja frönsku byltingarinnar og
Napóleon.
Líklega er það eina sem getur bjargað
okkur að búa til upplýst þægilega velmeg-
andi samfélög. En það dugir ekki alltaf til
eins og sagan segir okkur líka.
AF TVÍRÆÐU
EINRÆÐI
RABB
M A G N Ú S Þ O R K E L S S O N
magnusth.hi.is