Lesbók Morgunblaðsins - 04.10.2003, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 4. OKTÓBER 2003 5
vinna þannig úr þessum arfi fortíðar að hann
ætti erindi við okkar tíma. En ég vildi um-
fram allt nota sem flestar raddir úr samtíma
Stephans til þess að fá lit og bragð í frá-
sögnina, bæði úr hans nánasta umhverfi og
úr hugmyndastraumum þessara tíma. Sögu-
sviðið átti að vera fjölradda þó án þess að
rödd skáldsins týndist. Stephan átti í sam-
ræðum við allan heiminn í verkum sínum, yf-
irsýn hans var gríðarleg, það var fátt honum
óviðkomandi, hann hikaði ekki við að hjóla í
guð almáttugan og hvað þá veraldleg yf-
irvöld. Ég flétta skáldskap hans og hug-
myndum inn í verkið til að gera þessar sam-
ræður sýnilegar.“
Þú ferð þá leið að fylgja heimildum þínum
náið, til dæmis í sviðsetningum. Maður finn-
ur alltaf fyrir heimildunum í textanum, það
er iðulega eitthvað skjal eða einhver frásögn
á bak við það sem þú setur fram. Þú hefur
ekki haft áhuga á að skálda í eyðurnar?
„Nei, ég vil að lesandinn finni fyrir heim-
ildunum. Það er á vissan hátt trúverðugra.
Raddirnar verða sterkari ef lesendur hafa
veður af þeim í textanum. En það á heldur
ekkert sérstaklega vel við mig að skálda í
eyðurnar. Ég vil heldur ekki yfirgnæfa
sögusviðið algerlega með minni eigin rödd.
Að hluta eru þetta líka áhrif úr þeirri
dásamlegu bókmenntagrein sem nefnist
sagnaþættir og til dæmis Hannes Pétursson
hefur fengist við. Þar eru lesendur alltaf
látnir vita hvaða heimildir eru á bak við
textann. Maður finnur þannig fyrir fortíð-
inni á áþreifanlegri hátt. Um leið lætur mað-
ur ímyndunarafli lesandans meira eftir en ef
maður tekur af honum ómakið með breiðum
sviðslýsingum eða mikilli umritun. Heimild-
irnar gefa svo margt í skyn og það er ágætt
að leyfa lesandanum að njóta þess að ráða í
þær að einhverju leyti. Mitt hlutverk er að
sumu leyti eins og kórstjórans, að stilla sam-
an ólíkar raddir í eina hljómkviðu.
En auðvitað þurfti ég að prófa mig tals-
vert áfram með það hversu langt ég ætti að
fara frá heimildunum. Og í hvert sinn sem
ég leyfði mér að víkja frá þeim að ráði þá
fannst mér ég vera farinn að lepja upp ein-
hverjar bókmenntalegar klisjur. Þá sagði
bókmenntafræðingurinn í mér, hingað og
ekki lengra.
Ég hafði líka frábæran yfirlesara, Jón
Karl Helgason hjá Bjarti. Hann hafði auga
með því að frásagnarþráðurinn sjálfur héldi
en maður var sjálfur oft djúpt sokkinn í
smáatriði.“
Stritið var honum nautn
Mikil nákvæmni einkennir söguna, þú rek-
ur ættir manna og segir frá búpeningi þeirra
og búskaparháttum. Þarna á bak við eru
heimildir sem ekki sjást svo mikið í bókinni.
Er þetta rödd norðlenska sveitastráksins?
„Jú, ég segi stundum að ég sé bóndi í eðli
mínu. En ættfræði og persónufróðleik var
ætlað að gera myndina breiðari. Stundum
vildi ég láta glitta í forvitnilegar örlagasögur
sem maður gat ekki rakið í bókinni til hlítar
án þess að tapa þræðinum. Það urðu ótal
manns á vegi Stephans sem hefðu ef til vill
hver og einn verðskuldað ævisögu.
Búskapurinn var hins vegar svo sterkur
hluti af sjálfsmynd Stephans að mér þótti
nauðsynlegt að láta þann fróðleik fylgja
með. Lesendur þurfa að skynja hina áþreif-
anlegu og oft harðneskjulegu hversdagsver-
öld Stephans.
Hann var mjög meðvitaður um það að
hann var bóndi. Frægar ljóðlínur hans um
að hann sé bóndi og eigi allt sitt undir sól og
regni segja svo margt um hann. Þær koma
fyrir í ljóðabréfi þar sem hann svarar ein-
hverjum sem hafði spurt hann hvort hann
þyrði að láta eitthvað sjást á prenti. Hann
segist þora það vegna þess að hann eigi ekk-
ert undir veraldlegu valdi, hann sé bóndi og
eigi allt sitt undir sól og regni.
Stephan misti reyndar þetta sjálfstæði
bóndans að nokkru leyti á efri árum. Fyrst
eftir að hann flutti til Alberta var íslenska
landnámið fremur afskekkt og frumstætt og
menn stunduðu sjálfsþurftarbúskap. Þá gat
hann enn litið á sig sem þennan sjálfstæða
bónda sem átti ekkert undir neinum. En upp
úr aldamótunum hellist veröldin og mark-
aðskerfið yfir þetta svæði. Búið stækkar hjá
Stephani og veltan eykst og hann verður sí-
fellt háðari markaðskerfinu og dutlungum
þess. Í seinni hluta sögunnar lendir Stephan
því í mótsögn við sjálfstæðishugsjón sína því
hann ræður ekki við aðstæður markaðarins.
Eftir að hann varð sextugur 1913 langaði
hann til að létta af sér einhverjum birðum
en efni hans leyfðu það ekki. Hugmynd
Emersons um að æðstu laun hins vinnandi
manns væru að ljúka verki höfðaði mjög til
hans. Hann sagðist unna vinnu verulega en
lá samt stundum í bælinu þjakaður af ein-
hverjum skrokkskjóðum.
Stritið var honum nautn. En búskapurinn
varð honum samt sem áður of þungur baggi
undir lokinn.“
Fjósakarl og heimsmaður
Viðar dregur sterkt upp andstæðurnar
sem rúmast í Stephani, að hann er í senn
helber fjósakarl og heimsmaður, ómennt-
aður örbirgðarmaður og stórskáld sem
fræðimenn vestra hafa jafnvel talið jafnast á
við Whitman og Poe.
Skyldi vera eitthvað eitt fremur en annað
sem skýrir þessar víddir í lífi Stephans, í að-
stæðum hans eða lyndiseinkunn?
„Ég held reyndar að Stephan hljóti að
vera einsdæmi í heimsbókmenntunum,“ seg-
ir Viðar, „bæði vegna þess að hann er bóndi
sem nær þessum afköstum og því hugs-
unarstigi sem bæði skáldskapur hans og
önnur skrif bera vitni.
Sennilega hefur allt lagst á eitt um að
gera Stephan að því sem hann var. Annars
þekki ég svona sjálfmenntaða íslenska
bændur fyrir norðan sem eru heimsmenn í
eðli sínu eins og hann var. Þeir eru til enn
þá, vel lesnir og fróðir og geta spjallað við
hvaða höfðingja heimsins sem vera vill sem
jafningja. Þetta er sérkennileg heims-
mennska sem ég held að sé ekki til víða.
Skapgerð Stephans hafði líka sitt að
segja. Hann hafði léttlyndið og framhleypn-
ina úr móðurættinni en það var hins vegar
ansi þung þykkjan í föðurættinni. Þessir
þættir togast á í honum en vega líka hvor
annan upp.
Það sést enn fremur fljótt að hann hefur
alltaf verið tilbúinn til þess að takast á við
heiminn. Hann er ekki fyrr kominn vestur
en hann stekkur inn á einhverja krá og
snuðar barþjón. Og hann var ekki búinn að
vera nema viku í sinni fyrstu vist að hann
gekk úr henni, sennilega vegna þess að hon-
um líkaði hún ekki. Hann vildi aldrei láta
vaða yfir sig. Á hinn bóginn var hann hvers
manns hugljúfi við persónuleg kynni og gat
spjallað við hvern sem er.“
Stephan sagði samt um sjálfan sig að hon-
um hefði ekki verið gefin sú list að stofna til
friðar á jörðu. Hann var andófsmaður og
iðulega upp á kant við umhverfi sitt. Hann
var alinn upp í guðsótta en kastar trúnni
fyrir vestan og verður fyrir vikið svolítill
jaðarmaður. Hann var líka róttækur í skoð-
unum. Var hann ekki bara frekar erfiður
þverhaus?
„Jú, það er rétt svo langt sem það nær og
að því leyti svipar honum nokkuð til manna
eins og Jóns lærða og Bólu-Hjálmars sem
voru afurðir íslenskrar bókmenningar sem
virðist hafa átt þennan uppreisnagjarna og
pólitíska þráð. Stephan smíðaði sér húm-
aníska lífssýn úr öllu því sem hann viðaði að
sér. Mér þykir hann vera einn af allra
merkilegustu mannúðarsinnum sem Íslend-
ingar hafa alið. Hann hélt sig mjög stað-
fastlega við þá lífssýn og gat orðið mjög hat-
rammur í ádeilu á það sem honum þótti
brjóta gegn þeirri helgi lífsins sem hann
setti kannski ofar öllu. Hann sagðist til
dæmis hafa orðið að taka til máls um stríðið.
Hann gagnrýndi mjög þátttöku Kanada-
manna í því og fyrir það voru þeir komnir á
fremsta hlunn með að kæra hann fyrir land-
ráð.“
Róttæklingur og fríþenkjari
Stephani var alla tíð uppsigað við hina
þröngsýnu fulltrúa opinberrar hugmynda-
fræði, segir Viðar, en þá sá hann ekki síst
innan kirkjunnar.
Lögberg var líka boðberi afturhaldssamra
hugmynda og iðulega á öndverðu máli við
Stephan. Honum var iðulega brugðið um
kaldlyndi og tilfinningaleysi en honum sveið
sárt hve margir áttuðu sig aldrei almenni-
lega á mannúðarboðskap hans.
„Við verðum að hafa í huga að það voru
mikil hugmyndafræðileg átök á meðal Vest-
ur-Íslendinga,“ segir Viðar, „ekki síst um
kirkjuleg málefni en kirkjan var nánast eins
og vígvöllur valdabaráttu meðal þessa fólks.
Það var deilt um bókstafstrú og frjálslyndi.
Annars vegar var kirkjufélagið, sem var
íhaldssamt og bókstafstrúar, og hins vegar
býsna sundurleitur hópur fríþenkjara eins
og únítara, sem voru skynsemistrúar, og
manna sem aðhylltust nýju guðfræðina sem
stóð nær kirkjufélaginu en var þó frjálslynd-
ari. Stephan var á meðal fríþenkjara enda
hafði hann kastað trúnni. Hann vildi að hin
frjálslyndu öfl sameinuðust en það gekk ekki
eftir. Kannski var staðan svipuð og í pólitík-
inni í dag, íhaldið sameinað á meðan vinstri-
hreyfingin er sundruð. Og kannski er það
alltaf þannig þegar róttækni í samfélags og
menningarmálum er annars vegar. Um leið
og sjónarhornið er orðið gagnrýnið þá sjá
menn svo margar hliðar að það er erfitt að
finna einhvern einn samnefnara. Auðveldara
er að sameinast um föst og niðurnegld gildi,
einhvers konar opinbera hugmyndafræði.“
En Stephan var með ansi byltingarkennd-
ar hugmyndir um hluti sem síðar áttu eftir
að verða að veruleika. Hann talar til dæmis
um kvenréttindi og náttúruvernd og fjöl-
menningarstefnu og fleira.
„Já, hann var að sumu leyti á undan sinni
samtíð. Hann rótaði sennilega af stað fyrstu
kvenréttindaumræðunni í handskrifuðu blaði
sem hann gaf út árið 1882 og nefndist
Fjalla-Eyvindur. Um svipað leyti hélt hann
fram umhverfissjónarmiðum og taldi að
mannanna verk lýttu oft nátturuna. Hann
setti sig þó ekki upp á móti virkjunum sem
slíkum, hann vildi virkja til þess að hvíla of-
takslúnar hendur, til að létta stritandi
verkamönnum baráttuna. En hann hafði ill-
an bifur á stóriðjudraumum sem honum
þótti bara peningabrask. Að því leyti hafði
hann kannski annað sjónarhorn en flestir Ís-
lendingar vegna þess að hann þekkti amer-
ískan stórkapítalisma úr meira návígi en
þeir.
Um aldamótin setti Stephan svo fram fjöl-
menningarhugmyndir gegn kynþáttahyggju
sem var ríkjandi um það leyti. Þessar hug-
myndir áttu rætur í fríþenkjarastefnunni og
hugsanlega í hugmyndum sem tengdust
þrælastríðinu frá því fyrr á nítjándu öldinni.
Stephan vildi að Kanada yrði heimaland sér-
hverrar þjóðar og tungu. Það sagði hann í
mögnuðu kvæði til Kanada sjötíu árum áður
en fjölmenningarstefnan varð opinber hug-
myndafræði í landinu.
Stephan varð samt með tímanum sveit-
arómantískt íhald eins og vill brenna við.
Hann fór að vegsama sveitirnar gegn spill-
ingunni í borginni. Hann var samt meðvit-
aður um að hann mætti ekki forpokast í
íhaldsseminni. Hann vildi forðast að verða
fordómafullur sem er í sjálfu sér merkilegt.
Hann las til dæmis Eyðiland T.S. Eliots og
þótti ekki mikið til koma og sagðist lítið
skilja í djassi sem hann kallaði hjass. En
hann sagði um leið að hann væri bara að
verða gamall og íhaldssamur.“
Viðar telur að Stephan hafi ort kvæði á
móti Eyðilandi Eliots. Um er að ræða eft-
irmæli eftir André Courmont sem var
franskur ræðismaður á Íslandi. Eyðilandið
er eftirmæli heims sem hrundi með stríðinu,
segir Viðar, en kvæði Stephans var tilraun
til að gæða veröldina varanleika.
„Það var held ég gríðarlegt átak fyrir
Stephan að byggja upp trú á lífið og framtíð-
ina eftir það skipbrot sem stríðið var. En
það gerir hann í kvæðinu eftir Courmont þar
sem hann segir að framtíðarlandið sé
draumur manna um betri heim og þar geti
allir góðir menn sameinast. Hann heldur í
þessa hugsun um betri heim alveg fram í
andlátið. Í síðasta kvæði hans Þiðrandakviðu
birtist þessi sýn hans með skýrum hætti.
Hann orti það kvæði eftir að hafa fengið
heilablóðfall og hlýtur að teljast mikið afrek.
Hann getur rétt skjögrað í kringum rúmið
sitt en böglar samt saman þessu fína kvæði.“
Stendur út af fyrir sig
Viðar telur Stephan hafa verið eitt allra
víðfeðmasta skáld sem ort hefur á íslensku.
Yrkisefni hans voru fjölbreytt og lífssýnin
víð.
„Hann var náttúrurómantíker að eðlisfari
og sú taug var sterk í honum alla tíð. Þótt
honum hafi löngum verið legið á hálsi fyrir
að kvæði hans væru samanbarin og torskilin
má finna eftir hann ótal ljóðræn gullkorn.
Hann varð snemma fyrir áhrifum af hinni
gagnrýnu samfélagsskoðun raunsæismanna.
Það verða augljóslega sprengingar í hausn-
um á honum þegar hann kynnist skáldskap
Hannesar Hafstein og pælingum Gests Páls-
sonar. Fyrst og fremst finnst mér hann samt
standa út af fyrir sig. Hann var kannski
rómantískur raunsæismaður.
Glíma hans við form var líka afar for-
vitnileg. Hann var nýjungamaður. Hann orti
órímað kvæði strax upp úr 1880 og líkist þar
einna helst Walt Whitman. Hann brýtur upp
erindaskiptingu og lætur oft átökin við efni-
viðinn koma fram í forminu.“
Fólk dýrkaði Stephan
Stephan naut gríðarlega vinsælda heima á
Íslandi sem var ekki síst að þakka góðri
dreifingu á ljóðasafni hans, Andvökum, sem
velvildarmenn og aðdáendur skáldsins í
vesturheimi höfðu gefið út. Vinsældir Steph-
ans á Íslandi mátti glöggt sjá á því að hon-
um var boðið hingað í heimsókn árið 1917 og
hlaut konunglegar móttökur eins og Viðar
rekur í síðara bindi ævisögunnar.
„Maður verður auðvitað að hafa í huga að
skáldin á þessum tíma voru í svipaðri stöðu
meðal almennings og poppstjörnur nú til
dags en eigi að síður voru móttökurnar höfð-
inglegar. Það er ljóst að fólk dýrkaði Steph-
an og skáldskap hans.“
Sigurður Nordal spáði því samt að þó að
Stephan hafi verið gott skáld að þá myndi
„hinni tröllauknu baráttu þessa bókmennta
mikilmennis, við kjör landnema og einyrkja
verða meiri gaumur gefin“ en skáldskap
hans þegar fram liðu stundir. Telurðu að
þetta hafi ræst? Er skáldskapur hans
gleymdur?
„Skáldskapur hans er enn í fullu gildi og á
brýnt erindi við okkur. En ég er að mörgu
leyti sammála þessu. Kveðskapurinn var
stórbrotinn en ævin kannski enn þá stór-
brotnari. Eins og ég sagði áður þá efast ég
um að það sé til svona saga annarsstaðar um
mann sem þrátt fyrir óblíð ævikjör glímir á
þennan hátt við hugmyndir og kveðskap og
heiminn allan og nær þessu vænghafi, en ég
þekki auðvitað ekki allar bókmenntir
heims.“
throstur@mbl.is
Sennilega hefur allt lagst á
eitt um að gera Stephan að
því sem hann var. Annars
þekki ég svona sjálfmenntaða
íslenska bændur fyrir norðan
sem eru heimsmenn í eðli sínu
eins og hann var. Þeir eru til
enn þá, vel lesnir og fróðir og
geta spjallað við hvaða höfð-
ingja heimsins sem vera vill
sem jafningja. Þetta er sér-
kennileg heimsmennska sem ég
held að sé ekki til víða.
GULLFOSS sigldi inn sundin í köldum næð-
ingi á norðvestan. Stephan skáld stóð einn á
þilfarinu, með frakkann hnepptan upp í
háls, hendur djúpt í vösum og horfði í land
með glampa í augum. Blaðamaður kom um
borð milli Engeyjar og Örfiriseyjar og tók
viðtal við skáldið. Hann kvaðst glaður yfir
að vera kominn en bjóst varla við að verða
duglegur til útreiða því hann væri orðinn 63
ára gamall. Blaðamaður sagði að fólk
þekkti kvæðin hans. „Ja, þá þekkir það líka
mig. Ég er eins og kvæðin mín, kannske dá-
lítið verri þó,“ svaraði skáldið og sagðist
bera ótal kveðjur að vestan.
Þegar Gullfoss lagðist að bryggju utan á
skipið Ísland við nýja Batterís-garðinn
gengu höfðingjar og heimspekingar úr
heimboðsnefndinni um borð og slógu hring
um lágvaxna fjósakarlinn undan Klettafjöll-
um. Mannfjöldi á bryggjunni hrópaði húrra
að hvatningu Benedikts Sveinssonar alþing-
ismanns, Benedikt var bróðir Baldurs
Sveinssonar sem Stephan hafði kynnst í
Winnipeg í upplestrarferðinni og skrifast á
víð síðan. Baldur var þarna líka, lét lítið á
sér bera en gat þó heilsað skáldi sínu.
Það var búið að fjarlægja hræin sem flutu
á Tjörninni – af ketti, rottu, lambi og hænu
– þegar virðuleg nefndin fylgdi Stephani að
Vonarstræti 12 sem stóð á uppfyllingu norð-
an við Tjörnina. Þar bjó Theodóra Thorodd-
sen skáldkona. Nefndin hafði verið í vand-
ræðurn með að fmna skáldinu boðlegan
samastað þangað til Theodóra tók af skarið
og sagði að hann gæti búið í húsi sínu.
Reykjavík var óðum að stækka, þar
bjuggu um fimmtán þúsund manns og
mannlíf orðið fjölskrúðugt. Nokkur stórhýsi
voru risin í Kvosinni, fáeinir götustubbar
„makademiseraðir“ og verið að malbika
Bankastræti. Bærinn náði lítið austur fyrir
Rauðará en vestur frá Kvosinni var allstórt
hverfi upp frá sjónum. Tún teygðu sig í suð-
ur og vestur frá Hólavallakirkjugarði.
Sveitafólk hafði flust í bæinn í stórum stíl
síðustu árin og voru þrengsli mikil, barna-
mergð á götum og sumir strákar bæði
óhrjálegir og ófyrirleitnir. Hestar vour
farnir að venjast bílunum sem fjölgaði ört á
götunum og þótti mörgum nóg um ökuhrað-
ann.
ÚR ANDVÖKUSKÁLDI