Lesbók Morgunblaðsins - 11.10.2003, Síða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 11. OKTÓBER 2003 7
J
OHN Michael Coetzee er fæddur í
Höfðaborg í Suður-Afríku 9. febrúar
1940 og ólst upp þar og í bænum
Worchester. Hann birtir verk sín
jafnan undir höfundarnafninu J.M.
Coetzee en áður en hann tók upp á
því hafði hann breytt miðnafni sínu
úr Michael í Maxwell og skýrir það
nafnaruglinginn í fjölmiðlum þegar tilkynnt var
um verðlaunin. Eftirnafn sitt sækir Coetzee í
afríkönsku, mál Búanna, og ólst hann upp við
það og ensku en síðarnefnda málið varð að lok-
um ofan á, að því er virðist til að hafa aðgang að
vissum forréttindum.
Coetzee nam bókmenntir og stærðfræði við
Höfðaborgarháskóla en hélt síðan til Lundúna
þar sem hann vann m.a. við tölvur á árdögum
þeirra en síðan hóf hann háskólanám í málvís-
indum í Bandaríkjunum og lauk doktorsprófi
frá Texasháskóla árið 1969. Eftir það kenndi
hann við New Yorkháskóla í Buffalo en sneri
heim til Suður-Afríku 1971 og kenndi til
skamms tíma við Höfðaborgarháskóla þar sem
rithöfundar á borð við André Brink og Breyten
Breytenbach voru meðal samkennara hans.
Hann býr nú í Adelaide í Ástralíu eftir að hafa
dvalið til skiptis í Chicago og Höfðaborg und-
anfarin ár. Hann var einmitt staddur í Chicago
til að flytja fyrirlestra þegar fregnirnar bárust
af verðlaunaveitingunni og ku hafa haldið upp á
daginn í kyrrþey en miklar sögur fara af fjöl-
miðlafælni hans og útúrboruhætti. Sjálfur telur
hann sig þó ofurvenjulegan mann.
Umritun fortíðar
Fyrsta skáldverk Coetzee, Dusklands, kom
út árið 1974. Það er samsett úr tveimur hlutum
og fjallar sá fyrri um mann sem er að skrifa
skýrslu um áróður í tengslum við Víetnamstríð-
ið, sá síðari fjallar um fílaveiðimann sem á í úti-
stöðum við innfædda í Suður-Afríku. Þarna er
sem sagt teflt saman 20. aldar heimsvaldastefnu
Bandaríkjanna og nýlendustefnu Hollendinga á
18. öld. In the Heart of the Country kom út árið
1976 og þar kynnir Coetzee til sögunnar pip-
arjónku sem býr hjá föður sínum. Hún verður
vitni að ástarsambandi hans við þeldökka konu
og kann því ekki vel. Sagan samanstendur af
minnispunktum piparjónkunnar og sýnir eins
og Dusklands og fleiri skáldsögur Coetzee ást
hans á nýstárlegum frásagnaraðferðum.
Með þriðju skáldsögu sinni, Waiting for the
Barbarians, gat Coetzee sér nokkra frægð á al-
þjóðavísu. Sænska akademían lýsir bókinni sem
pólitískum þriller í anda Josephs Conrads en
nærtækara er að kalla hana allegoríu um sam-
band kúgarans og hins kúgaða. Þar er Coetzee
kominn að viðfangsefni sem hann hefur fjallað
um í mörgum bókum: valdahlutföllum og þeim
áhrifum sem þau hafa á einstaklinginn. Hann er
ekki eingöngu að fást við valdahlutföllin innan-
lands, þar sem nokkurs konar borgarastríð ríkti
meðan stjórnvöld aðhylltust aðskilnaðarstefnu,
heldur skoðar hann valdið í víðara samhengi,
m.a. út frá sambandi herraþjóðar og nýlendu.
Segja má að hann taki stundum að sér að um-
skrifa þessi sögulegu hlutföll, eins og í bókinni
Foe frá 1986 þar sem hann skrifar Róbinson
Krúsó eftir Daniel Defoe að vissu marki upp á
nýtt. Í bókinni er sagan af konungsríki Krúsós á
eynni sögð Daniel nokkrum Foe af konu sem
dvaldi um tíma á eynni hjá honum. Hún tekur
Frjádag, fulltrúa hins aðraða og „ósiðmennt-
aða“, með sér til Englands og reynir að hafa
uppi á Foe í þeirri trú að hann geti skráð sögu
þeirra á eynni eins vel og kostur er. Það fer þó
öðruvísi en ætlað er, tungan hefur verið skorin
úr Frjádegi svo hann getur ekki sagt sögu sína
og Daniel Foe reynist andstæðingur sannleik-
ans, eins og einn gagnrýnandi orðaði það. Í The
Master of Petersburg (1994), sem Coetzee skrif-
aði eftir að hafa misst son sinn í slysi, er Dostoj-
evskí söguhetja hans og glímir við sambæri-
legan missi. Þannig hikar Coetzee ekki við að
setja sig í spor ólíkra sögupersóna ef það þjónar
markmiðum hans og ber að því er virðist litla
virðingu fyrir valdi höfunda yfir verkum sínum.
Hann er hins vegar ofurmeðvitaður um vald frá-
sagna enda voru bókmenntir iðulega notaðar til
þess að innræta nýlendubúum ákveðinn hugs-
unarhátt og styrkja þar með valdhafana í sessi.
Að vera en þó ekki
Árið 1983 sendir Coetzee frá sér bókina Life
& Times of Michael K og verða þá kaflaskipti á
ferli hans, því fyrir hana hreppir hann hin virtu
Bookerverðlaun. Þarna stígur fram ein sér-
kennilegasta persóna hans, Michael K, fátækur,
þeldökkur garðyrkjumaður með skarð í vör.
Skarðið hefur gert hann að utangarðsmanni auk
þess að gera það að verkum að hann talar ekki
skýrt og á erfitt með að segja sögu sína, að hans
sögn er hún full af götum sem honum muni aldr-
ei takast að fylla upp í. Bókin hefst á því að móð-
ir Michaels veikist (líffræðilegur faðir Michaels
er óþekktur og föður sinn segir hann hafa verið
reglurnar á heimavistarhurðinni) og biður hann
að fara með sig burt frá byssum borgarinnar og
á æskuslóðir sínar í uppsveitum. Michael leggur
af stað með hana í óhrjálegri kerru en hún deyr
á leiðinni og heldur hann þá áfram með ösku
hennar. Borgarastríðið fylgir honum og oftar en
einu sinni er hann tekinn höndum og álitinn
vera eitthvað annað en hann er, skæruliði til
dæmis. Honum tekst þó að smjúga gegnum
möskva kerfisins og halda áfram lífi sínu á eigin
forsendum. Undir lok bókarinnar lendir hann í
endurhæfingarbúðum og þar kemst hann undir
læknishendur, aðframkominn eftir að hafa lifað
á pöddum og fleiru í sveitinni, og snýr Coetzee
þá sjónarhorninu að lækninum. Doksa þykir K
vera hálfgert viðundur og kemst að þeirri nið-
urstöðu að „dvöl hans í búðunum hafi ekki verið
annað en allegoría . . . um það með hve hneyksl-
anlegum og svívirðilegum hætti merkingin tek-
ur sér bólfestu í kerfi án þess að verða hugtak í
því.“ Þetta hefur verið túlkað sem skot á að-
skilnaðarstefnuna þar sem sumir þegnanna eru
í mesta lagi peð í valdaleik ráðandi stéttar. Ekki
furða þótt hvíti læknirinn eigi erfitt með að átta
sig á þessum manni sem auk þess neitar að
borða og minnir þá á hungurlistamanninn hans
Kafka en K-ið í nafni söguhetjunnar vísar ótví-
rætt til hans, höfundarins sem skrifaði af svo
miklu innsæi um firringu og yfirvald.
En Life & Times of Michael K segir ekki ein-
ungis sögðu Michaels K heldur felur hún líka í
sér baráttu um yfirráð yfir merkingu sögu hans
og er þess vegna tvöföld í roðinu. Þetta er afar
sérstæð bók og í henni er þungur og ásakandi
undirtónn ef menn vilja lesa hana sem pólitíska
dæmisögu.
Afdrifarík Vansæmd
Vegur Coetzee átti eftir að aukast hjá Boo-
ker-verðlaunanefndum. Árið 1999 varð hann
fyrstur manna til þess að hreppa þessi eftirsóttu
verðlaun í tvígang og má teljast merkilegt að
höfundi úr nýlendu skyldi hlotnast sá heiður en
sú var tíð að allt sem frá nýlendunum kom þótti
annars flokks. Í þetta sinn hlaut hann verðlaun-
in fyrir skáldsöguna Disgrace eða Vansæmd
eins og hún heitir í þýðingu greinarhöfundar.
Hér áréttar Coetzee enn kameljónseiginleika
sína með því að nálgast efnið með nýjum hætti.
Hafi hann fram að þessu efast um gildi raunsæ-
isins og talið það of mengað vestrænni hug-
myndafræði til að það nýttist í umfjöllun um að-
stæður í Suður-Afríku, þá hefur hann að
einhverju leyti sigrast á þeim efasemdum, því
Vansæmd er í grunninn raunsæisverk þó að
vissulega megi lesa bókina táknrænt. Hér eru
raunverulegir staðir og býsna jarðtengdar per-
sónur. Coetzee mætir nú með trénaðan og for-
stokkaðan hvítan karlpung, fulltrúa vestrænna
gilda enda prófessor í rómantískum bókmennt-
um, og lætur hann takast á við hinar nýju að-
stæður í Suður-Afríku. Hann er á miðjum aldri,
tvífráskilinn, og í upphafi bókarinnar leysir
hann kynlífsvanda sinn með því að kaupa sér
gleðikonu. Þegar hún gengur úr skaftinu freist-
ast hann, í krafti valds síns, til að sofa hjá einum
nemanda sínum. Hún kærir hann á endanum
fyrir kynferðislega misnotkun og þar sem Lurie
neitar að fara í „endurhæfingu“ af nokkru tagi
er hann rekinn. Í sárum leitar hann athvarfs hjá
dóttur sinni sem rekur lítinn búgarð í uppsveit-
um og er þjóðfélagslega meðvituð. Skömmu eft-
ir komuna ráðast þrír svertingjar á feðginin,
nauðga dótturinni og misþyrma föðurnum.
Dóttirin neitar að kæra ofbeldismennina, að
hluta til af því hún fyrirverður sig fyrir fram-
komu hvíta mannsins í áranna rás, og ákveður
að eiga barnið sem þannig kemur undir, barn
sem verður þá afkvæmi suður-afrískrar sögu
enda segir í bókinni að sagan tali í gegnum of-
beldismennina. Vansæmd má því lesa sem upp-
gjör við hinar nýju aðstæður í Suður-Afríku að
lokinni aðskilnaðarstefnu.
Svo virðist sem ofbeldið sem svartir beita
hvíta í bókinni hafi farið illa í suma ráðamenn
syðra, þeir sögðu hana fulla af kynþáttafordóm-
um, og þó að Coetzee hafi ekkert gefið út um
ástæður þess að hann flutti til Ástralíu skömmu
eftir útkomu hennar herma blaðafregnir að hon-
um hafi þótt sér ógnað í Suður-Afríku. Það má
því segja að viðbrögðin við bókinni hafi áréttað
eitt og annað sem Coetzee hefur skrifað um völd
og texta. Hann hefur þó ekki látið þetta aftra sér
frá því að halda áfram að skrifa og fyrir stuttu
kom út ný bók eftir hann, Elizabeth Costello,
sem er sambland af heimspekilegum ritgerðum
og skáldsögu um heimsfræga skáldkonu.
Óeirnar strákabækur
Á milli þess sem Coetzee skrifar hinar maka-
lausu skáldsögur sínar hefur hann dundað sér
við að skrifa ævisögu sína. Út eru komin tvö
bindi, Boyhood (1997) og Youth (2002). Eins og
vænta mátti eru þessar ævisögur ekki alveg
hefðbundnar. Þær eru til dæmis báðar skrifaðar
í þriðju persónu, rétt eins og höfundurinn vilji
firra sig sínu gamla sjálfi eða telji sig hreinlega
vera orðinn að annarri persónu. Um leið fær
hann visst frelsi til að hagræða efninu og líklega
er því óhætt að kalla þessar bækur skáldævisög-
ur.
Í Boyhood, sem kom út árið 1997, fjallar Coet-
zee um árin frá 10 til 13 ára, uppvaxtarár sín í
Worcester og Höfðaborg. Óhætt að segja að
höfundurinn strammi sig af hvað tilfinninga-
semi varðar og þykir sumum nóg um. Útkoman
er samt stílhrein og á stundum afar átakanleg
frásögn. Einna minnisstæðastar eru myndirnar
sem Coetzee dregur upp af veiklyndum föður
sínum, lögmanni sem verður fórnarlamb þjóð-
félagsaðstæðna, fellur síðan fyrir Bakkusi og
leiðir að lokum hörmungar yfir fjölskylduna
með því að misnota sjóði sem voru í hans umsjá.
Faðirinn hlýtur að launum megna fyrirlitningu
sonarins sem kallar hann „that man“ til að firra
sig föðurómyndinni.
Í Youth tekur Coetzee upp þráðinn þegar
hann er 19 ára og fjallar um árin fram að 24 ára
aldri. Hinn 19 ára Coetzee er fluttur að heiman,
til að sleppa frá því þrúgandi ástandi sem ríkir á
heimilinu, stundar háskólanám í stærðfræði og
vinnur fyrir sér með kennslu og yfirsetu á bóka-
safni. Hann minnist ekki á föður sinn, sem kem-
ur ekki á óvart, en virðist vera mikið í mun að
slíta sig frá elskandi en kannski fullumhyggju-
samri móður sem hann hefur ekki sýnt neitt
annað en kulda alla tíð. Honum er mikið í mun
að öðlast sjálfstæði en finnst hann samt vera
barn ennþá og veltir fyrir sér hvað muni gera
hann að manni. Hann er helst á því að ástin
muni koma honum til bjargar, er þess fullviss að
hin heittelskaða verði ekki lengi að sjá eldinn
undir dauflegu fasi hans og leiði hann þannig að
„ljósi ástarinnar, ljósi listarinnar“. Þó að hann
stundi nám í stærðfræði hefur hann ákveðið að
verða listamaður og fyrir áhrif frá Picasso og
ástkvennastandi hans telur hann ástina og
listina vera af sama meiði. Þessi meinta sam-
fléttun ástar og listar verður síðan að leiðar-
minni í bókinni, hann bíður stöðugt eftir því að
ástin muni drepa ljóðskáldið úr dróma.
Við fylgjum síðan hinum unga Coetzee, verð-
um vitni að ákveðnu uppgjöri við ættlandið og
hann sjálfan. Og hvað sem segja má um rithátt-
inn verður frásögnin allt að því uggvænlega ær-
leg eins og óeirnu ljósi sé beint inn í skúmaskot
fortíðarinnar. Og þar komum við enn að einu
helsta höfundareinkenni Coetzee, hvort sem er í
skáldskap eða ævisögu, þessu vægðar- og
væmnisleysi hins greinandi hugar sem dregur
öll mannanna mynstur í efa.
Helstu heimildir:
David Attwell: J. M. Coetzee, South Africa and the Poli-
tics of Writing. Cape Town: David Philip, 1993.
Elizabeth Lowry: „Like a Dog“. London Review of Books
14. okt. 1999.
Fréttatilkynning Sænsku akademíunnar 2. okt. 2003:
http://www.svenskaakademien.se.
Kerryn Goldsworthy: „The Jaws of the Trap“. Australian
Book Review, okt. 2003.
Michael Chapman: Southern African Literatures. Lond-
on: Longman, 1996.
Rian Malan: „A Veiled Genius“. Time 13. okt. 2003.
Höfundur er rithöfundur og þýðandi, meðal annars
Vansæmdar eftir J.M. Coetzee.
Fimmtudaginn 2. október sl. tilkynnti Sænska akademí-
an að suður-afríski rithöfundurinn John Maxwell Coet-
zee hlyti Nóbelsverðlaunin árið 2003. Í tilkynningu
akademíunnar var hann sagður fjalla um stöðu ut-
angarðsmannsins frá ýmsum sjónarhornum í verkum
sem væru listavel skrifuð og fælu í sér snilldarlega
greiningu. Þar með hreppir einn hlédrægasti höfundur
samtímans umtöluðustu bókmenntaverðlaun heimsins.
REUTERS
Hinn hlédrægi Coetzee við kennslu í Chicago-háskóla 6. október sl.
E F T I R R Ú N A R H E L G A V I G N I S S O N
RÝNT Í
MANN-
ANNA
MYNSTUR