Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.2003, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 2003 3
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
4 9 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R | U M S J Ó N Þ R Ö S T U R H E L G A S O N
EFNI
Gyrðir Elíasson
á tuttugu ára rithöfundarafmæli um þessar
mundir en hann hefur sent frá sér tvær
bækur á árinu, ljóðabókina Tvífundnaland
og skáldsöguna Hótelsumar. Einar Falur
Ingólfsson ræðir við Gyrði um skáldskapinn
en þetta er fyrsta fjölmiðlaviðtal skáldsins í
átta ár.
Guð, þunglyndi og
hugmyndafræði
eru umfjöllunarefni greinar Steindórs J.
Erlingssonar sem segir frá þunglyndi sínu
og trúleysi sem er afleiðing hjálparstarfa í
Eþíópíu. Hann veltir því fyrir sér hvort eitt-
hvert samhengi kunni að vera á milli hug-
myndafræði sinnar, þ.e. rammrar efn-
ishyggju og trúleysis, og þunglyndisins.
Sylvia
nefnist ný leikin kvikmynd sem gerð hefur
verið um örlagaríka ævi bandarísku skáld-
konunnar Sylviu Plath. Heiða Jóhanns-
dóttir skrifar um myndina.
Öxin og jörðin
nefnist ný söguleg skáldsaga Ólafs Gunn-
arssonar um siðaskiptin á Íslandi á sex-
tándu öld. Þröstur Helgason skrifar ýt-
arlegan ritdóm um bókina.
FORSÍÐUMYNDIN
er tekin í Reykjavík. Ljósmyndari: Ómar Óskarsson.
K
AUP og sala á fólki er æva-
gamalt fyrirbæri sem teng-
ist einkum herfangi og
mannránum, sbr. það sem
fram kemur í Íslendinga-
sögunum. Hinir sigruðu
voru hnepptir í þrældóm.
Rómverjar voru stórtækir
og sóttu sér ódýrt vinnuafl til útjaðra hins
rómverska ríkis. Karlar voru seldir til
hvers konar vinnu en konur til þjónustu-
starfa og í vændi. Vændi var þrælastarf og
hluti af þeirri niðurlægingu sem hinir sigr-
uðu urðu að þola. Frelsið var ekkert og
vændi langt í frá að vera viðurkennd at-
vinnugrein.
Fyrir rúmlega tveimur öldum tók þeirri
skoðun að vaxa fylgi í hinum vestræna
heimi að rangt væri að kaupa og selja fólk.
Menn fæddust frjálsir sögðu heimspeking-
arnir og áttu sumir bæði við konur og
karla. Engan mátti svipta frelsi, nema að
menn væru hættulegir umhverfi sínu.
Þrælahald var aflagt víðast hvar á 19. öld
en er nú því miður vaxandi að nýju. Vændið
varð eftir þótt ólöglegt væri. Það var
reyndar löngu orðið tekjulind fátækra
„frjálsra“ kvenna sem ekki áttu annarra
kosta völ. Meðal vændiskvenna var (og er)
mikil stéttaskipting og urðu sumar þeirra
þekktar „fylgikonur“, eins og hin berkla-
veika Kamelíufrú í frægri sögu Alexandre
Dumas en hún átti sér ákveðna fyrirmynd.
Frönsku impressionistarnir gerðu fjölda
dansmeyja og vændiskvenna ódauðlegar í
myndum sínum en úr þeim má lesa beiskan
veruleika virðingar- og vonleysis. Saga
vændis og einstakar vændiskonur eru nú
mjög til skoðunar meðal sagn- og kynja-
fræðinga, ekki síst í þeim tilgangi að greina
þetta félagslega fyrirbæri og til að spyrja
hvernig á því stendur að kaup og sala á lík-
ömum kvenna (oftast) skuli líðast í ríkjum
sem kenna sig við mannréttindi og lýðræði.
Á undanförnum mánuðum hefur átt sér
stað mikil umræða um vændi hér á landi og
hvernig réttast sé að taka á því félagslega
og í lögum. Skýrslur sýna að vændi er til
staðar hér og nær ekki síst til ungs fólks,
bæði drengja og stúlkna. Þar við bætist það
vændi sem tengist mansali sem örugglega
á sér stað hér rétt eins og í öðrum löndum.
Alls staðar í hinum vestræna heimi er leit-
að leiða til að sporna gegn sívaxandi man-
sali, ekki síst þeim hluta þess sem snýr að
kynlífsmarkaðnum enda víðtæk glæpa-
starfsemi á ferð.
Umræðan er annars vegar sprottin af því
að Ísland er eitt fárra ríkja sem enn refsa
þeim sem eru seldir (eða selja sig), hins
vegar vegna nauðsynjar á að breyta hug-
arfari og sporna við mansali. Fyrir Alþingi
liggur frumvarp til laga sem felur í sér þá
stefnubreytingu að refsivert verði að kaupa
aðgang að líkama annarrar manneskju. Til-
gangurinn er sá að sporna við eftirspurn
eftir vændi og jafnframt að koma þeim
skýru skilaboðum út í samfélagið að það
geti ekki verið eðlilegt og löglegt að kaupa
aðra manneskju í þeim tilgangi að láta hana
þjóna sér og lúta valdi sínu. Slíkt stríðir
gegn mannréttindum og virðingu við rétt
einstaklingsins til mannhelgi og mennsku.
Hugsunin sem býr að baki er sú að vændi
sé hluti af kynbundnu ofbeldi gegn konum,
ofbeldi sem á sér aldagamlar rætur, þótt
það sé í æ ríkara mæli að ná til karlmanna
sem standa höllum fæti. Af þessari hugsun
leiðir að ekki sé rétt að refsa þeim sem er
seldur (eða selur sig) þar sem rannsóknir
sýna að hún/hann sé í yfirgnæfandi mæli
fórnarlamb kynferðislegs ofbeldis, mis-
notkunar, fátæktar og kúgunar. Það er ein-
faldlega rangt að nýta sér eymd fólks með
því að kaupa sér aðgang að líkama þess.
Þessi túlkun á vændi er byltingarkennd og
gengur þvert á röksemdir, byggðar á mik-
illi vanþekkingu, sem oft heyrast um að
vændi sé eðlilegur fylgifiskur mannlífsins,
elsta atvinnugreinin, konur stundi vændi af
fúsum og frjálsum vilja, karlmenn (sumir)
hafi þörf fyrir vændi og geti ekki lifað eðli-
legu lífi án þess, vændi sé samskipti
tveggja jafnsettra einstaklinga, kaup og
sala á vöru, spurning um frelsi o.s.frv.
Eins og vænta mátti hefur sú leið sem
frumvarpið gerir ráð fyrir eða „sænska
leiðin“ svokallaða vakið mikil viðbrögð
enda óþægilegt fyrir marga að horfast í
augu við vændi og afleiðingar þess. Örfáir
leggja til að vændi verði einfaldlega löglegt
en þeir hinir sömu ættu að kynna sér hvað
gerst hefur í Hollandi, Þýskalandi, Grikk-
landi og þeim fylkjum Ástralíu þar sem
vændi er löglegt. Vændi, kynlífsiðnaður,
mansal og glæpastarfsemi eru ógnvænleg
og hafa vaxið til muna. Aðrir vilja fá að
hugsa málið og bíða frekari gagna frá Sví-
þjóð sem öll eru þó á þá leið að lögin hafi
dregið úr götuvændi og að Svíþjóð sé ekki
vænlegur markaður fyrir mansal, þótt það
tíðkist vissulega. Það er þó ein röksemd í
umræðunni sem vekur furðu mína. And-
stæðingar frumvarpsins, þar með taldir
þingmenn, hafa haldið því fram hvað eftir
annað að lög séu ekki rétta leiðin til að taka
á félagslegum vandamálum. Þessi skoðun
endurspeglar að mínum dómi mikla vantrú
á lögum og þeim boðskap sem í þeim felast.
Ég veit ekki betur en að lög hafi einmitt
verið notuð hvað eftir annað til þess að taka
á félagslegum vandamálum og óréttlæti.
Við eigum mörg dæmi þess í íslenskri sögu
að löggjafinn hafi verið langt á undan al-
menningsálitinu í framsæknum réttinda-
málum fólks. Þar má t.d. minna á fræðslu-
lögin frá árinu 1907 sem vöktu mikla
andstöðu og hin stórmerku lög frá árinu
1911 sem veittu konum jafnan rétt og körl-
um til embætta, náms og styrkja. Það má
minna á tryggingalöggjöfina frá árinu 1936
sem svo sannarlega tók á félagslegum
vanda o.fl., o.fl. Löggjafinn á að standa
vörð um mannréttindi, ganga á undan og
taka á vandamálum þegar þess er þörf og
senda skýr skilaboð út í samfélagið.
Undanfarnar vikur höfum við séð dæmi
þess að Ísland er orðið viðkomustaður
þeirra sem stunda mansal. Ef við spornum
ekki við fótum getur sú starfsemi orðið ill-
viðráðanleg. Í mínum huga er þó mikilvæg-
ast að árétta að konur, karlar og börn eiga
ekki að ganga kaupum og sölum, sama hver
tilgangurinn er. Vændi er böl og leifar
þrælahalds. Það endurspeglar gamalgróna
kvenfyrirlitningu og er niðurlægjandi bæði
fyrir karla og konur.
KAUP OG SALA
Á KONUM
RABB
K R I S T Í N Á S T G E I R S D Ó T T I R
krast@simnet.is
GÍSLI BRYNJÚLFSSON
ÓYNDI
Mér er margt til ama –
margir stunda frama
en ég hata hann:
Því í þessu landi
það mér varð að grandi
sem ég fremst um fann.
Leiðist mér
þegar laufguð er
eikin háa
og hafið bláa
gnauðar að gamni sínu.
Er um bláar bárur
berast hægar gárur
undan vestanvind,
þegar blæju blíða
breiðir nóttin fríða
hæga á himinlind,
löngun þá
er að leggja á sjá
og að halda
um hafið kalda
helst í hjarta mínu.
Gísli Brynjúlfsson (1827–1888) var skáld og norrænufræðingur. Ljóðið er úr nýrri bók í
rauðu seríunni svokölluðu frá Bókmenntafræðistofnun Háskóla Íslands er inniheldur úrval
ljóða hans og annarra skrifa, Gísli Brynjúlfsson. Ljóð og laust mál (2003).