Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.2003, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 2003
M
enningu er alltaf ætlað
að breyta fólki, hún er
einn þáttur í umbóta-
áætlun stjórnvalda á
hverjum tíma. Í þess-
um skilningi er opinber
menningarstefna að-
eins formleg útfærsla á
undirliggjandi pólitík, enda haldast menning og
stefnumörkun ávallt í hendur. Þetta er skoðun
Tonys Bennetts, prófessors í félagsfræði við
Open University í London og eins helsta kynd-
ilbera menningarfræðinnar nú um stundir, en
segja má að Bennett hafi sett menningarstefnu
á dagskrá í fræðaheiminum. Hann er væntan-
legur hingað til lands í janúar þar sem hann
mun halda málstofu og opinn fyrirlestur á ráð-
stefnu ReykjavíkurAkademíunnar um menn-
ingarstefnu, menningararf og menningarfræði.
Hvernig kom til að þú fórst að rannsaka
menningarstefnu?
Ég bjó í Ástralíu á níunda áratugnum og tók
þá þátt í því ásamt hópi fræðimanna við Griffith
University að setja á laggirnar rannsóknar-
stofnun í menningarfræðum, því háskólinn
hafði ákveðið að ráðstafa nokkrum fjármunum
til nýrra rannsóknarstofnana. Við töldum að
áhugaverðasta verkefnið í menningarfræðum á
þeim tíma væri að beina fræðilegri athygli að
menningarstefnu, enda hafði þá lítið verið skrif-
að um hana frá þessu sjónarhorni.
Þetta var sérdeilis ánægjulegt og árangurs-
ríkt samstarf og við lögðum upp með að taka
menningarstefnu alvarlega bæði sem stjórn-
sýslutæki og sem pólitískan veruleika, en ekki
síður sem viðfangsefni sem krafðist fræðilegrar
gagnrýni. Samband mitt við menningarstefnu
hefur alla tíð verið tvíbent að þessu leyti að mig
hefur langað annars vegar til að taka þátt í
stefnumótunarvinnu og hef gert það í samstarfi
við embættismenn á menningarsviði og stjórn-
endur menningarstofnana, en hins vegar hef ég
líka mikinn áhuga á að rannsaka menningar-
stefnu frá utanaðkomandi sjónarhorni.
Hvers konar rannsóknum hefurðu unnið að
með embættismönnum og stjórnendum?
Tja, þetta eru eiginlega fjölmargar rannsókn-
ir. Ein sú fyrsta var tölfræðileg athugun á gest-
um í galleríum og svo önnur svipuð athugun á
samsetningu safngesta. Síðar vann ég við annan
mann umfangsmikla könnun á menningarþátt-
töku, smekk og áhugamálum í Ástralíu, mjög í
anda þess sem franski félagsfræðingurinn
Pierre Bourdieu hefur gert. Það sem okkur
gekk til var ekki síst að sýna fram á að tölfræði
skiptir máli. Hafi maður tölur í höndunum sér
maður hvert eðli og umfang tiltekins vanda er, í
þessu tilviki hvernig aðgangi og jafnræði á
menningarsviðinu er háttað. Auðvitað þýðir það
ekki endilega að stjórnvöld bregðist við og
breyti rétt, en engu að síður nýtist þekkingin
stjórnendum og embættismönnum á viðkom-
andi sviði. Niðurstöðurnar gefa þeim tæki til að
vinna með og þannig hafa rannsóknirnar áhrif
jafnvel þótt áhrifanna gæti ekki endilega í op-
inberri stefnu ríkisstjórnarinnar.
Nú stend ég ásamt fleirum að stórri breskri
rannsókn sem við köllum „menningarlegt auð-
magn og félagsleg útilokun“, þar sem markmið-
ið er tvíþætt: Annars vegar að rannsaka fé-
lagslega og menningarlega skiptingu og
ójöfnuð í Bretlandi og leita skýringa, hins vegar
að draga af þessu ályktanir um stefnumótun.
Við höfum þróað þetta verkefni í samvinnu við
nokkrar helstu stofnanirnar sem láta sig þessi
mál varða, þ.á m. breska listráðið, bresku kvik-
myndastofnunina og ráðuneyti menningarmála,
safna og íþrótta. Þegar rannsókninni lýkur
munum við annars vegar skrifa lærðar bækur
og hins vegar stefnumótunarskýrslur.
Þá vann ég einnig stóra rannsókn fyrir Evr-
ópuráðið um menningarlegan margbreytileika
þar sem ég bar saman hvernig tekið var á marg-
breytileika í lögum, stefnumótun og stjórnun í
sex ólíkum Evrópuríkjum. Þannig að ég hef
rannsakað stefnumótun töluvert innanfrá, ef
svo má segja, en svo reyni ég líka að rannsaka
menningarstefnu utanfrá og hef sérstakan
áhuga á sögu hennar.
Þú hefur kallað menningu „vísindi umbóta-
mannsins“. Geturðu skýrt hvað þú átt við með
þessu?
Ég hef reynt að nálgast menningu sem sögu-
legt hugtak og fyrirbæri. Þá notast ég ekki við
hinn víða skilning mannfræðinnar á menningar-
hugtakinu, heldur skoða ég menningu sem tæki
eða sem kerfi stjórnunaraðferða. Í ríkjum þar
sem þjóðfélagsþegnarnir eru í vaxandi mæli
sjálfstæðir og búa við sífellt einstaklingsbundn-
ari aðstæður er menningunni ætlað að hvetja til
sjálfsprottinna umbóta hjá þeim. Frá og með
Upplýsingunni hefur orðræðan um menningu
ævinlega búið til bil á milli hefða, siða, venja, af-
þreyingar, átrúnaðar og hegðunar ákveðins
hluta þjóðfélagsþegnanna og stefnunnar sem
þessi orðræða vill að hefðirnar, siðirnir og venj-
urnar þróist í samræmi við.
Þegar menning er skoðuð frá þessu sögulega
sjónarhorni sést að hvar sem hún er að verki er
hún gildishlaðin og gerir greinarmun á þeim
stað þar sem fólk er statt og þeim stað sem það
ætti að vera statt á. Meginviðfangsefnin eru þá
að rannsaka ólíkar útfærslur á því hvernig
hugsað er um menningu og hvernig menningu
er beitt í stefnumótun frjálslyndra stjórnvalda
sem tæki til að stýra hópum frjálsra og sjálf-
stæðra einstaklinga og þróa þá í vissar áttir.
Eða þá að rannsaka hvernig menningu er beitt í
ríkjum þar sem lagt er upp með allt aðrar for-
sendur en frjálslynd stjórnvöld gera, eins og
raunin var með félagslegu raunsæisstefnuna í
Sóvétríkjunum og menningarstefnu nasismans.
Geturðu sagt okkur svolítið frá sögulegum
bakgrunni menningarstefnu okkar daga, hvað-
an hún er sprottin?
Menn eru nokkurn veginn á einu máli um að á
síðari hluta 18. aldar hafi verið farið að fást við
menningu og stjórnun á nýjan hátt. Þá fara
stjórnvöld að skoða þetta tvennt í samhengi og
þá með tilliti til allra íbúa ríkisins. Þetta gerist
þegar fjarar undan einveldinu og markaðir og
borgaralegt samfélag byrja að öðlast ákveðið
sjálfstæði frá ríkisvaldinu. Þótt listir hafi auð-
vitað verið notaðar sem stjórntæki fram að
þeim tíma, þá beindist sú notkun aðeins að aðl-
inum og efri lögum borgarastéttarinnar og mið-
aði að því að draga heldra fólk inn í hringiðu
konungshirðarinnar með einum eða öðrum
hætti.
Þegar frjálslyndar hugmyndir um sjálfstæði
og frelsi einstaklinga voru svo yfirfærðar á hin-
ar vinnandi stéttir, en ekki bara efri stéttirnar,
þá varð innra líf allra þegnanna smám saman að
viðfangsefni stjórnvalda. Þá varð menning að
úrræði til að takast á við alveg nýtt viðfangs-
efni: Hvernig eigi að stjórna innra lífi stórra
hópa fólks.
Síðan er áhugavert að skoða hvers lags verk-
efni menningunni er ætlað að leysa og gagnvart
hvaða hluta borgaranna í ólíkum löndum og á
ólíkum tímum. Þar er auðvitað ekki nóg að
skoða opinberar yfirlýsingar um menningar-
stefnu (enda verður formleg stefnumótun af
þeim toga ekki til fyrr en á 20. öld), heldur þarf
að rannsaka framgöngu stjórnvalda á ein-
stökum sviðum í gegnum stofnanir og embætt-
ismenn. Í bók sem kemur út á næsta ári skoða
ég sérstaklega sambandið á milli safna og
frjálslyndisstefnunnar undir lok nítjándu ald-
arinnar. Þar er kannað hvernig þróunarhyggja
og þróunarsöfn tengdust frjálslyndi í breskum
stjórnmálum þess tíma, en söfn voru þá helsti
vettvangur opinberrar menningar, helsti
snertiflötur stjórnvaldsins og menningargeir-
ans.
Samband menningarstofnana við stefnumót-
un um menningarlegan margbreytileika væri
sambærilegt viðfangsefni í okkar samtíma. Í
dag væri ansi erfitt að finna ,,vestræna“ rík-
isstjórn sem lýsir sig andvíga margbreytileika.
Hver og ein stjórn hefur því einhverja meg-
instefnu um menningarlegan margbreytileika
og útfærslu á því hvernig eigi að ná markmiðum
stefnunnar. Sumstaðar er skýr stefnumörkun
um fjölmenningu, en annars staðar eru aðrar
útfærslur, þar á meðal í Frakklandi þar sem
fjölmenning fellur illa að hefðbundnum frönsk-
um hugmyndum um þegnrétt – þar er ekki rætt
um misjöfn réttindi fyrir ólíka hópa heldur jafn-
an rétt fyrir alla. En síðan þarf að seilast á bak
við þessa opinberu stefnumótun og rannsaka
hvernig stefna er útfærð í starfsaðferðum
menningarstofnana, hvort sem það eru gallerí
eða kvikmyndahús eða annað.
Margbreytileiki er sem sagt eitt helsta við-
fangsefni menningarstefnu á undanförnum ára-
tugum, en hvaða fleiri tilhneiginga er nýlega
farið að gæta?
Aðgangur og jafnræði á menningarsviðinu
urðu mikilvæg viðfangsefni upp úr sjöunda ára-
tugnum og þá með áherslu á stéttamun. Frá og
með áttunda áratugnum og enn frekar þeim ní-
unda áttaði fólk sig síðan á því að aðgangur að
„hefðbundnum“ menningarformum var ekki
bara stéttbundinn vandi, heldur skiptu kynferði
og kynþáttur líka verulegu máli. En um leið
fóru menn líka að draga í efa hugmyndina um
menningarlega miðju, ef svo má að orði komast,
það að til væri ein algild menning sem hægt
væri að eiga hlutdeild í eða vera útilokaður frá.
Þess í stað tóku menn að hallast að því að til
væri fjöldinn allur af ólíkum hópum með ólík
menningarleg áhugamál og smekk. Þessir hóp-
ar hefðu ólíkar þarfir og þörfnuðust ólíkra rétt-
inda.
Í Vestur-Evrópu snúast þessi mál einkum um
sambandið á milli íbúahópa sem hafa dvalist til
langframa í landinu og íbúa sem hafa flutt þang-
að síðan að síðari heimsstyrjöldinni lauk. Ann-
ars staðar, eins og í Ástralíu þar sem ég vann
um skeið, er viðfangsefnið fremur réttindi íbúa-
hópa sem hafa dvalist til langframa í landinu en
ráða því ekki, það er að segja réttindi frum-
byggja.
Önnur rík tilhneiging í menningarstefnu okk-
ar tíma er áherslan á svokallaðar samfélags-
listir („community arts“). Þar sem ég þekki best
til, í Bretlandi, Ástralíu og Bandaríkjunum,
snýst þetta hugtak um hlutverk stjórnvalda á
menningarsviðinu og að það eigi ekki bara að
felast í fjármögnun helstu opinberu listastofn-
ananna eins og safna og óperuhúsa og leikhúsa,
heldur eigi þau ekki síður að láta sig varða
möguleika ýmissa samfélagshópa til listrænnar
tjáningar.
Að mínu mati ber að skoða samfélagslistir
sem hluta af víðfeðmari notkun samfélagshópa í
stjórnarháttum samtímans. Það er sama á
hvaða sviði stjórnsýslunnar borið er niður, alls
staðar er nú rætt um samfélagshópa („comm-
unities“). Þetta er hluti af breytingum sem eru
að eiga sér stað í stjórnmálum og snúast um að
velta meiri ábyrgð yfir á fólk sem þátttakendur
í samfélagshópum, fremur en bara sem borg-
urum í ríkinu, að skipta borgurunum í ýmsa
hópa og gera þessa hópa að litlum einingum þar
sem fólk stjórnar hvert öðru og sjálfu sér. Og
enda þótt öll orðræðan um samfélagshópa og
samfélagslistir láti í veðri vaka að þetta sé allt
sjálfsprottið, þá held ég að það sé nú sjaldnast
tilfellið, heldur eru samfélagshópar frekar
stjórnsýslueiningar. Ég tek samt fram að með
þessu er ég ekki að segja að þessi tilhneiging sé
ekki stundum góð og gagnleg og mikilvæg, ég
er bara að benda á að þetta er ekki jafn einfalt
og gefið er í skyn.
Hversdagsmenning er á meðal þinna helstu
viðfangsefna, geturðu sagt okkur aðeins frekar
frá því hvað átt er við með þessu hugtaki?
Eitthvert mikilvægasta framlag menningar-
fræðinnar til rannsókna á menningu hefur verið
að sýna fram á að það sé jafn áhugavert og flók-
ið að rannsaka skipulag hversdagslegrar menn-
ingar – hvort sem um er að ræða íþróttir eða
garðyrkju eða menningarkima eða aðdáenda-
klúbba – eins og rannsaka „bókmenntir“ eða
„listir“ innan gæsalappa. Það er jafn áhugavert
að takast á við spurningar um samband menn-
ingar, samfélags og valds í samtímanum eins og
við hefðbundnari viðfangsefni á menningarsvið-
inu. Ennfremur er enginn Kínamúr sem skilur
á milli hversdagsmenningar og „hámenningar“.
Hversdagsmenning getur hæglega orðið hluti
af list manna eins og Andy Warhol og öfugt. Ég
held að þetta sé nú orðið nokkuð viðtekin skoð-
un í dag. Hins vegar má nálgast hversdags-
menningu á ótal marga vegu. Sjálfur hef ég allt-
af hneigst annars vegar til að horfa í gegnum
linsu franska félagsfræðingsins Pierres Bour-
dieus og athuga hvað kenningar hans geta sagt
okkur um hlutverk ólíkra menningarforma í fé-
lagslegri skiptingu nútímasamfélags og hins
vegar hef ég skoðað menninguna frá sjónar-
horni Michels Foucaults, þannig að áhuginn
beinist að ólíkum aðferðum til að móta sjálfið og
stýra því með margvíslegri hversdagsmenn-
ingu. Mér hefur reyndar aldrei almennilega
tekist að samþætta þessi sjónarhorn, en sjálf-
sagt væri það vel hægt ef maður nú bara settist
niður og hugsaði skipulega um það.
Þegar þú varst að byrja að setja menning-
arstefnu á dagskrá í menningarfræðinni varstu
óspart gagnrýndur af sumum fræðimönnum
(þ.á m. Fredric Jameson) fyrir að stofna til
samræðna við svokölluð ,,hugmyndafræðileg
ríkisapparöt“, þ.e. bjúrókrata í stofnunum sem
ganga erinda ríkjandi valdhafa. Hvað finnst þér
um þessar ásakanir?
Fyrir það fyrsta þá þykir mér gildi þessa
gamla hugtaks nú heldur vafasamt, því það ein-
faldar flóknar og innbyrðis ólíkar stofnanir eins
og skóla, gallerí, útvarp og kirkjur þannig að
þær virðast allar gegna því eina hlutverki að
viðhalda þeim valdatengslum sem fyrir eru í
samfélaginu. Auðvitað gera þær það að vissu
marki, en að mínu mati má læra miklu meira af
því að skoða þær sem vettvang fyrir mótsagnir
og átök um menningu og vald.
Það verður svo að segjast eins og er að mér
fannst merkilegt að fólkið sem var misboðið
vegna þess að einhver skyldi ræða við „hug-
myndafræðilegu ríkisapparötin“ virtist ekki
átta sig á því að það tilheyrði sjálft þessum
apparötum, enda vann það í háskólum. Mér
þótti furðulegt að halda því fram að maður
mætti ekki vinna með og ræða við fólk sem vann
í stofnunum sem eru í sjálfu sér svipað upp-
byggðar og á svipuðum stað í skipulagi sam-
félagsins eins og háskólar. Vinni maður í há-
skóla og gefi einkunnir þá er maður vitaskuld
hluti af þessu stofnanakerfi sem viðheldur
valdatengslum samfélagsins. Reyndar komu
flestar ásakanirnar frá kunnum marxískum
fræðimönnum sem starfa við bandaríska
einkaháskóla og satt að segja finnst mér þær
varla svaraverðar.
MENNING ER STJÓRNTÆKI
Einn af helstu kyndilberum menningarfræðinnar
nú um stundir, breski félagsfræðingurinn Tony
Bennett, heldur málstofu og opinn fyrirlestur á
ráðstefnu ReykjavíkurAkademíunnar um
menningarstefnu, menningararf og menn-
ingarfræði í janúar. Rætt er við hann um
menningarpólitík en hann hefur kallað
menningu vísindi umbótamannsins.
„Eitthvert mikilvægasta framlag menningarfræðinnar til rannsókna á menningu hefur verið að
sýna fram á að það sé jafnáhugavert og flókið að rannsaka skipulag hversdagslegrar menningar
[…] eins og að rannsaka ,,bókmenntir“ eða ,,listir“ innan gæsalappa,“ segir Tony Bennett.
E F T I R VA L D I M A R T H . H A F S T E I N
Höfundur er þjóðfræðingur.