Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.2003, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 2003 9
U
ppruna mannsins er að finna í
hinum allra einföldustu efna-
samböndum, svonefndum am-
ínósýrum, segja vísindamenn. Á
milljónum ára hafi mannveran
þróast frá þeim til núverandi
myndar. Trúarbrögð gera hins-
vegar ráð fyrir, að andinn hafi
verið til frá upphafi, að hann hafi skapað efnið.
Vísindi geta enga trúverðuga skýringu gefið á
því, hvernig það mátti verða, að frumefni skyldu
þróast í svo flókið andlegt og líkamlegt fyrirbæri
sem manneskjan er, og viðhorf trúarbragða eru
án efa einföldun.
Sköpun listaverks er ávallt glíma við hið
ókunna, hversu góð tök sem listamaður kann að
hafa á sínum miðli, og náið samband við hann.
Leitinni að æðra samræmi fylgir viss spenna, sem
hreint og beint framkallar það, og stöðugt fylgja
jafnvægi frávik, jafnvel viss óregla, sem það get-
ur ekki án verið, því að öðrum kosti yrði jafn-
vægið kyrrstætt og lífvana.
Ég hef ekki í hyggju að setja hér fram neina
kenningu um uppruna mannsins eða upphaf al-
heims. En vert er að leiða hugann að því, að
myndlist verður ekki stunduð að gagni, nema sá
sem hana stundar geri sér grein fyrir því sam-
spili, sem ríkir milli alls efnis og anda, sem verða
ekki nema að takmörkuðu leyti aðgreind. Aðeins
við samrunann kemur í ljós maðurinn allur, og að-
eins við hann má skaparinn skilja eðli sinna innstu
þátta. Lögun forma og blær lita eru af sama toga í
myndheimi og náttúrunnar ríki, enda efnin þaðan
komin. Þó hefur orðið sú breyting á, að listamað-
urinn gefur þeim líf af sínu eigin lífi, sem vakir
óhlutbundið. Ráðgáta myndlistar er í því fólgin,
með hverjum hætti hlutveruleiki og hugheimur
fléttast. Eitt leiðir ekki af öðru í því sambandi,
heldur er hvorttveggja ávallt til staðar samtímis.
Víst hefur listsköpun beinzt inn á óhlutlægar
brautir, og orðið í síauknum mæli eigin heimur á
hinni 20. öld. Möguleikar til að kanna áður ókunn
svið og tjá óræðar víddir hafa vissulega aldrei
verið meiri en nú við aldahvörf. Missi myndlist
hinsvegar jarðsambandið, ég á við efnismeðferð
og handverkið allt, mun hún skrælna, og glatar
ekki eingöngu efnisinntakinu, heldur einnig hinni
huglægu vídd. Hvorttveggja myndar lífheild, sem
deyr ef þræðirnir bresta.
Ég geri þetta að umræðuefni, vegna þess að
fyrir mér eru efnistök og hugmyndir ein órofa
heild, og áherzla á kunnáttu í tæknilegri útfærslu
mikilvægur þáttur í myndhugsun. Jafn þýðing-
armikill og myndbyggingin öll í formum, litum og
línum, og óaðskiljanleg frá þeim. Margir módern-
istar lögðu lítið upp úr tækniatriðum, en sköpuðu
þó merka myndlist á mjög einfaldan, jafnvel
frumstæðan hátt, líkt og gert var fyrir tugum ár-
þúsunda. Sem betur fer eru margskonar mögu-
leikar á, að ná framúrskarandi árangri í myndlist.
Samt tel ég, að fráleitt sé, nú á tímum, að binda
sig við undirstöðuatriði eingöngu. Sú afstaða kom
upp, þegar myndbylting átti sér stað, og hug-
myndalist varð hollustu við hlutveruleikann yf-
irsterkari. Við snjalla útfærslu í tæknilegum
skilningi heillar mig kannski mest sá ljóðræni
andi, sem blása má með henni í myndþætti. Þótt
ljóðið sjálft hafi allt síðan um miðbik 20. aldar
verið harla lágt skrifað í mannheimi, og sé nú
jafnvel talið úrelt og dautt listform, lifa hinar ljóð-
rænu kenndir samt góðu lífi í mannshuganum.
Einmitt þær virðast sérlega vel til þess fallnar, að
spanna bogann frá rúmtaki efnis til huglægra
vídda.
Ljóðræn tilfinning þarf ekki endilega að eiga
sér bólstað í hinu stóra og háleita, nei, hún getur
líka birzt í hinu smáa og látlausa. Forðum daga í
barnaskóla, þegar ég hljóp, í löngu frímín-
útunum, niður í KRON-búðina í þorpinu, lá leiðin
fyrst niður slakka og síðan upp fremur bratta en
lága brekku. Upp úr gulgrænku hennar stóðu á
dreif örlitlar steinnibbur, sem ég steig á, til að
auðvelda mér hlaupið. Sú tilfinning, sem fólgin
var í snertingunni við jörðina, og auknum hraða
og flugi upp í móti, hefur orðið mér minnisstæð.
Hún var líkt og í jarðbundnum ljóðheimi, að seilst
væri til stjarnanna.
Sannarlega má í listum, með góðum árangri,
taka beina, afdráttarlausa afstöðu til hinna ólík-
ustu málefna, verða þátttakandi í almennri um-
ræðu. Það hefur meira að segja verið gert í mynd-
list. Einhverskonar frásögn er kannske fólgin í
allri list, samt er hún oftast óbein eða virðist í
fljótu bragði hvergi vera til staðar. Frekar er þá
um tjáningu en frásögn að ræða, og gildið al-
mennara. Eitt leiðir þá ekki beinlínis af öðru, því
að blóðstreymið um æðakerfi listlíkamans er al-
tíma hringrás, óháð ytra rúmi og tíma. Orsök og
afleiðing víxlast í faðmlagi upphafs og endis. List-
in fyrir listina er á hinn bóginn í bezta falli tak-
mörkun, því að meginmáli skiptir hvort glíman
við hrein listræn vandamál fæði af sér beina-
grindina með eða án alls þess, er hold og líf heitir.
Táknsæi eða symbolismi í myndlist er gott
dæmi um hvernig eitt er af öðru leitt með ærnum
vangaveltum, sem gjörsamlega útiloka alla sjálf-
sprottna tjáningu. „Symbolismi“ hefur að sjálf-
sögðu haft mörg andlit og verið einstaklings-
bundinn í aldanna rás, áður en hann varð að
yfirlýstri stefnu með þessu nafni. Hann getur enn
birzt sem athyglisvert bókmenntalegt viðhorf í
myndlist, en oftast er hann samt heldur fánýt
samsuða, sem höfðar til lífssýnar einfeldninga, og
á því greiða leið að almenningi. Myndlist á ekkert
skylt við krossgátu eða felumynd, seiður hennar
er allt annar og meiri en sá, sem felst í táknum
einum saman. Í list fyrri tíma voru þau að vísu, í
sumum tilfellum, sterk, vegna þess hve sparlega
var með þau farið, og enn geta þau hrifið í verk-
um frumstæðra. Í list menntaðra listamanna
seinni tíma koma þau öllu frekar fyrir sjónir sem
tilgerðarlegt ofhlæði eða hækjur, sem koma í veg
fyrir, að „hinn rammi safi renni frjáls í gegn“.
Fjarstæða væri að afneita rökrænu samhengi,
eða því beina þróunarferli, sem oft er að finna
milli orsaka og afleiðinga, enda er mín umfjöllun
allt annars eðlis, og miðar engan veginn að því að
útskúfa augljósum staðreyndum. Ég hef lifað
tíma, sem einkenndust af oftrú á hugmyndafræði
ýmiskonar ásamt vantrú á lífrænni tækni, sem er
samstillt átak hugar og handa, nánar til tekið,
mannsins í heild. Því vissulega er um samverk-
andi krafta að ræða, svo að útfærslan megi ljóð-
ræn anda. Sá andardráttur krefst, án efa, stöðugt
meiri hnitmiðunar í úrvinnsluflæði, unz samlíf-
rænum áfanga er náð. Þá verður ei vitað, hvort
fyrr koma hæna eða egg, því að andinn einn hefur
ekki mótað efnið eða stjórnað farvegum þess, og
ekki er hann heldur í því borinn seint og um síðir.
Hvorttveggja dafnaði í sköpunarverkinu, við
gagnkvæma blóðgjöf, óx af einu stigi á annað,
meðan málarinn hlustaði á hjartslátt þess í sínu
eigin hjarta.
Ég hljóp yfir freðna jörð, hljóp hratt niður
slakkann, upp bratta brekkuna, fann viðspyrnu í
dökkum steinnibbunum í björtum snjó, fann á
stökkinu þétt viðnám jarðar undir fótum mér.
Hversdagslegt atvik frá æskuárum, sem hin sí-
breytilega endurtekning magnaði, hefur lifað í
minningunni, aukið ljóðrænni vídd.
Í glímu málarans við efnin, sem notuð eru til
myndgerðar, gilda hliðstæð lögmál. Því lengri
sem hún verður, því dýpra sem hann kafar við
lausn hinna tæknilegu vandamála, þess fremur
lýkur lykill hans upp þeirri undraveröld, sem er
ljóðheimur efnisins. Málarinn allur rennur saman
við efnin í heildarmynd, sem er efni og óefn-
iskennt hugarbú. Jafnframt aukinni nálægð við
efnin vex hinsvegar fjarlægðin við þau. Efnið lifir
þá líkt og minning manns, sem náð hefur að kom-
ast handan við það, er samt í því miðju.
sept. 1998
„Ég hef lifað tíma, sem einkenndust af oftrú á hugmynda-
fræði ýmiskonar ásamt vantrú á lífrænni tækni, sem
er samstillt átak hugar og handa, nánar til tekið,
mannsins í heild,“ segir í þessari grein þar sem því
er haldið fram að myndlist verði ekki stunduð að
gagni, nema sá sem hana stundar geri sér grein fyrir
því samspili, sem ríkir milli alls efnis og anda.
E F T I R V. Þ O R B E R G B E R G S S O N
Höfundur er myndlistarmaður.
Huxleys er að hann stundaði mjög litlar
annsóknir á þessu tímabili og birti mjög lít-
ð. Í löngu bréfi sem hann sendi vini sínum
Alister Hardy í maí 1921 getur hann þess
m.a. að hann hafi brotnað niður árið 1914 og
ð „enginn sem ekki hefur reynt raunveru-
egt taugaáfall getur vitað hvað það þýðir.
Raunverulegt þunglyndi, tíðar sjálfsvígs-
ugsanir“. Á öðrum stað getur hann þess að
umarönnin árið 1920 hafi verið „eitt alls-
erjar uppnám“ og að hann hafi búið við
falskar hugsanir í 10 ár, … þunglyndi, von-
na um að flýja raunveruleikann … og allt
itt“. Síðar það sumar var hann í Sviss þar
em hann „var þjakaður dag og nótt af hugs-
ninni um að sjálfsvíg væri besta útgöngu-
eiðin (!) fyrir alla er hlut áttu að máli“.
Afdrifaríkur atburður átti sér stað í lífi
Huxleys í Þýskalandi 1913. Í bréfi sínu til
Hardys segir Huxley svo frá að í þunglyndi
em hann hafi gengið í gegnum þar hafi hann
pplifað „lokaumskiptin … vísindalegt, trúar-
egt, vitsmunalegt; allt“. Hér virðist þung-
yndið hafa beint Huxley af braut smættar-
g efnishyggju yfir í vangaveltur um Guð og
eildarhyggju. Þetta má berlega sjá í rit-
erðasafninu Essays of a Biologist (1923),
em inniheldur ritgerðir er hann hafði birt í
ímaritum nokkur undanfarin ár. Þar reynir
Huxley m.a. að samþætta guðs-hugmyndina
ið raunvísindi og kemst að þeirri niðurstöðu
ritgerðinni „Religion and Science“ að „ekki
inungis lifandi efni, heldur allt efni, sé í
engslum við eitthvað sem líkist huganum í
æðri dýrum“. Hann telur því að einungis sé
l „eitt grundvallarefni, sem inniheldur ekki
inungis efnislega eiginleika, heldur einnig
iginleika sem nærtækast er að kalla hug-
æna“. Auk þessa reynir Huxley víða í bók-
nni að færa rök fyrir nk. líffræðilegri til-
angshyggju. Í ritgerðinni „Biology and
ociology“ telur hann t.d. að „betra væri að
reikka hugmyndina [um þróun] með því að
egja að stefnubundið ferli sé sjáanlegt í
áttúrunni“. Huxley dró sem sagt í efa darw-
nsku hugmyndina um að þróun lífsins væri
lgjörlega blint ferli. Hogben, sem var einn
ánasti vinur Huxleys, varð æfur yfir skrif-
m hans. Ástæða þessa var einföld; Hogben
ar rammur efnishyggjumaður og trúleys-
ngi. Í bréfi sem hann sendi Huxley í nóv-
ember 1923 kemst Hogben m.a. svo að orði:
„Skoðanir þínar eru þitt eigið mál. Ég er
ósammála þeim; ég tel óráðlegt að blanda líf-
fræði saman við þau svið þekkingarinnar sem
ekki er hægt að beita röklegri hugsun á.
Þetta er allavega skoðun þeirra sem eru að
reyna að gera líffræði að nákvæmnisvísinda-
grein (exact science).“
Fyrir rúmu ári fór ég að velta því fyrir
mér hvert heimsmynd mín, þ.e. römm efn-
ishyggja og trúleysi, væri að leiða mig. Ég
hafði verið sannfærður um að þessi heims-
mynd væri eina svarið við vandamálum
heimsins síðan ég las þriggja binda verk
franska upplýsingahugsuðarins baróns Hol-
bachs (1723–89), System of Nature (1770), í
kringum 1996. Meðan ég vann að Genunum
okkar: Líftækni og íslenskt samfélag (2002)
fór ég hins vegar að efast. Trúleysið stóð
óhaggað en ég fór að velta fyrir mér hvert
grimm efnis- og smættarhyggjuvæðing lækn-
isfræðinnar muni leiða vestræn samfélög. Í
bókinni sýni ég fram á mögulega slæma út-
komu og hef því reynt að horfa til heildrænn-
ar læknisfræði, eins og stunduð er á Reykja-
lundi. Aðrar ástæður lágu einnig að baki
þessum efasemdum mínum og tengjast upp-
lifun Huxleys. Í síðustu þunglyndisdýfu átt-
aði ég mig á því að hin kalda og dökka þung-
lyndissýn mín, sem hefur einkennst af
sjálfsvígshugsunum og félagsfælni, getur ein-
ungis kólnað og dökknað meira vegna heims-
myndar minnar. Ég fór jafnvel að velta fyrir
mér hugmyndinni um Guð og hvort einhver
tilgangur væri með lífinu, sem mér fannst
draga úr vanlíðan minni. Þetta urðu einmitt
örlög Hogbens í einu af mörgum þunglynd-
isköstum hans. Í bréfi sem hann skrifaði
Huxley í apríl 1925 kemur fram að honum
„finnst allt tilgangslaust og langar að drepa
mig. Það get ég hins vegar ekki, vegna Enid
og Sylviu og Adrian“. Hogben sagðist vera
„of veikur til að vera atferlissinni (behaviour-
ist)“, þ.e. líta með augum efnishyggjunnar á
hugann. Vantrú hans á heimsmynd sína birt-
ist á annan hátt í bréfinu, en þar segir hann
að „e.t.v. sé til geðveikur Guð“ og að „e.t.v.
sé hugur að baki alheimsóreiðunni“.
Niðurstaða mín, og að því er virðist Huxl-
eys og Hogbens, er því sú að þegar þung-
lyndi blandast trúleysi og grimmri efnis-
hyggju getur það aðeins versnað; í það
minnsta fékk það okkur alla til þess að fara
að hugsa um Guð og æðri tilgang. Huxley
leitaði á öðrum og þriðja áratug síðustu aldar
á náðir heildarhyggjunnar, í gegnum vanga-
veltur sínar um Guð, og líffræðilegrar til-
gangshyggju, meðan Hogben hélt fast við
efnishyggjuna og trúleysið er heilsan kom til
baka. Eins og Hogben forðum held ég enn
fast í trúleysið, nú þegar heilsan er komin til
baka, en undanfarið ár hefur trú mín á mátt
grimmrar efnis- og smættarhyggju minnkað
vegna áhrifa hennar á þunglyndi mitt og
sannfæringar minnar um að þessi hugmynda-
kerfi muni í gegnum læknisfræðina hafa
slæm áhrif á vestræn samfélög. Ég hlýt því
að mæla með að vegur heildarhyggjunnar
verði aukinn, þó ekki þeirrar sem Huxley að-
hylltist, til þess er hugur minn enn of bund-
inn efnishyggjunni og trúleysi. Þetta er hins
vegar hægar sagt en gert. Á sama hátt og
hugur minn kemst ekki út úr þeirri grimmu
efnishyggju sem ég tileinkaði mér í Eþíópíu,
þótt þunglyndi mitt hafi gert mig afhuga
mörgum þáttum í þessari hugmyndafræði, þá
mun þetta reynast Vestur-Evrópuþjóðum
erfitt. Að mínu viti eru meginástæður þessa
tvær. Efnis- og einstaklings(smættar)hyggja
tröllríður nú samfélögum okkar, sem gerir
það að verkum að samhjálpar(heildarhyggju)
kerfið, er við höfum byggt upp frá lokum síð-
ari heimsstyrjaldar, á nú í vök að verjast.
Þetta má nú einnig segja um trúarbrögðin,
en þau eru á miklu undanhaldi á Vesturlönd-
um. Þar sem ég er trúleysingi mætti halda að
mér líkaði þessi þróun, en svo er ekki nema
að hluta til. Ég græt það ekki að trúar-
brögðin sem stofnun séu búin að missa mest-
allt vald sitt, en sem hugmyndafræði hljóta
þau að geta gefið einstaklingnum eitthvað, í
ljósi þess að ég og Hogben leituðum í guðs-
hugmyndina á erfiðri stundu í lífi okkar.
UÐ, ÞUNG-
DAFRÆÐI
„Í síðustu þunglynd-
isdýfu áttaði ég mig á
því að hin kalda og
dökka þunglyndissýn
mín, sem hefur ein-
kennst af sjálfsvígs-
hugsunum og fé-
lagsfælni, getur
einungis kólnað og
dökknað meira vegna
heimsmyndar minn-
ar. Ég fór jafnvel að
velta fyrir mér hug-
myndinni um Guð og
hvort einhver til-
gangur væri með líf-
inu, sem mér fannst
draga úr vanlíðan
minni.“
Höfundur er vísindasagnfræðingur.
EITT LEIÐIR EKKI
AF ÖÐRU