Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.2003, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 2003
E
þíópía var eins og fjarlægur
draumur þegar ég sótti um að
fá að starfa þar sem sjálfboða-
liði á vegum Rauða kross Ís-
lands árið 1988. Ég vissi ekk-
ert hvað ég var að fara út í.
Fram að því hafði líf mitt verið
algjörlega áhyggjulaust.
Trúarbrögð voru ekki fyrirferðarmikil í upp-
eldi mínu. Við fermingarundirbúninginn öðl-
aðist ég hins vegar gríðarlega sterka trú.
Fór ég í messu á hverjum sunnudegi og var
einhverju sinni falið að flytja prédikun þar
sem ég tíundaði trú mína. Þessi sterka ferm-
ingartrú dvínaði á næstu árum og er í fram-
haldsskóla kom magnaðist þessi þróun enda
lagði ég áherslu á náttúrufræði. Við lok
framhaldsskóla má segja að barna- og ferm-
ingartrúin hafi að miklu leyti verið horfin.
Það breytti því hins vegar ekki að ég hafði
sterka samhjálpartilfinningu, sem mér gafst
færi á að virkja snemma árs 1988. Þá sá ég
auglýst eftir tveimur sjálfboðaliðum, sem
RKÍ hugðist senda til hjálparstarfa í Bahr
Dar, við Tanavatn í Goddjam-héraði í Eþíóp-
íu. Mér til mikillar undrunar var umsókn
minni vel tekið og komst ég í gegnum allar
þynningar á hópnum, sem leiddi til þess að
ég var í félagi við annan einstakling valinn til
þess að fara út. Valið á mér kom mér mjög á
óvart því í lokahópnum, sem taldi 16 ein-
staklinga, var ég yngstur og einn fárra sem
ekki höfðu lokið háskólaprófi. Ferð þessi
hafði gríðarleg áhrif á líf mitt því trúleysi
mitt varð algjört eftir ferðina, ég hef þurft að
kljást við þunglyndi eftir heimkomuna og
hugmyndafræðin sem ég hef tileinkað mér
síðan þá á rætur sínar í reynslu minni í Eþí-
ópíu. Í því sem á eftir fer hyggst ég fjalla um
þessa þrjá þætti, þ.e. trú, þunglyndi og hug-
myndafræði, með megináherslu á möguleg
áhrif trúar og hugmyndafræði á þunglyndi,
og öfugt. Auk þess að byggja á minni eigin
reynslu mun ég fjalla um hvernig þessi
tengsl birtust í lífi tveggja af kunnustu líf-
fræðingum Breta á tuttugustu öld, þeirra
Julians Huxleys og Lancelots Hogbens, sem
tengist Íslandi á skemmtilegan hátt. Á vor-
mánuðum 1939 dvaldi Hogben hér í hálfan
mánuð og var helsti tilgangur ferðarinnar
„að öðlast frekara innsæi inn í tæknina að
baki siglingafræði víkinganna“, eins og hann
segir í sjálfsævisögu sinni. Þess ber einnig að
geta að samkvæmt upplýsingum Tómasar
Helgasonar prófessors heimsótti Hogben
Klepp í ferð sinni, sem í samhengi þessarar
greinar kemur svo sem ekki á óvart.
Það er lífsins ómögulegt að búa sig undir
að setjast að í þriðjaheimslandi, enda er í
vestrænni menningu ekkert sem getur búið
einstakling undir viðlíka umskipti. Ég aðlag-
aðist lífinu í Eþíópíu hins vegar mjög fljótt,
sem var lífsnauðsyn enda sögðu einstaklingar
með reynslu að ef maður vendist ekki lífinu á
þremur til fjórum vikum endaði það með
taugaáfalli. Eftir sem áður var maður illa
sleginn vegna fátæktarinnar og þess hversu
lítils virði líf einstaklingsins er. Í Bahr Dar
sá ég svart á hvítu að það eru einungis hinir
hæfustu, í skilningi Darwins, sem lifa af.
Hungur og fátækt bar daglega fyrir augun,
sem opnaði augu mín fyrir því hversu vernd-
uðu lífi við lifum á Vesturlöndum.
Ég lærði ekki að meta almennilega sam-
hjálparkerfi okkar fyrr en eftir dvöl mína í
Eþíópíu. Enn róttækari breyting varð hins
vegar á trúarviðhorfum mínum. Fólk sem ég
kynntist í Eþíópíu var almennt mjög trúað.
Hvort sem það var kristið eða múhameðstrú-
ar trúði það á algóðan og almáttugan Guð.
Gott og vel. Hin ört minnkandi trú mín guf-
aði hins vegar upp fljótlega eftir að ég kom
til Eþíópíu. Fyrir því er einföld ástæða, sem
hefur lítið með trúleysið að gera er nátt-
úrufræðinám mitt kveikti í mér. Kristinn ein-
staklingur sem elst upp á Íslandi samtímans
er vanur því að samhjálp ríkisins sé nokkurs
konar framlenging á góðmennsku hins algóða
Guðs. Er veikindi eða annan harmleik ber að
höndum grípur samhjálpin í taumana og lyft-
ir undir bagga. Án þess að fara út í djúpar
guðfræðilegar vangaveltur finnst mér liggja
beint við að ef Guð sé til þá ætti hann að
jafna lífskjör fólks, eins og samfélög Vestur-
Evrópu leitast við að gera. Þetta er a.m.k.
það sem mér þætti að hann ætti að gera.
Okkur Vesturlandabúum er hins vegar ljóst
að sú er ekki raunin, enda ber reglulega á
góma fréttir af hungri og hörmungum víða
um heim, sem og innan okkar samfélaga. Ef
Guð er algóður og almáttugur, því lætur
hann fólk, innan og milli landsvæða (1), búa
við svo ólík lífskjör (2), búa við mismunandi
trúarbrögð og (3) leyfa tilvist einstaklinga
sem alfarið hafna tilvist Guðs? Ég held að
allt þetta bendi til þess að trúarbrögð, hvaða
nafni sem þau nefnast, séu alfarið mannanna
verk, að ekki sé minnst á vísbendingar hug-
og náttúruvísinda í þá veruna.
Til þess að þrauka langdvölum í þriðja-
heimslandi eins og Eþíópíu er nauðsynlegt að
mynda um sig skráp sem gerir mann ónæm-
an fyrir hörmungunum og grimmdinni sem
fyrir augu ber; ekki ósvipað því sem læknar
þurfa að ávinna sér til þess að haldast í
starfi. Það var einmitt þessi grimmd sam-
félagsins sem gerði mig endanlega fráhverf-
an trúnni á Guð. Þessi almenna lífsreynsla
margfaldaðist að styrk dagana 15. og 16.
september 1988 þegar Boeing-þota, full af
farþegum, hrapaði í útjaðri Bahr Dar. Dauð-
inn og eyðileggingin sem ég varð vitni að
fékk mikið á mig. Ég hafði séð fá lík um æv-
ina. Núna sá ég þau í tugatali og misilla út-
leikin og til að bæta gráu ofan á svart lenti
ég í því að kvöldi seinni dagsins að horfa upp
á mann skotinn til bana á götu úti. Trú mín á
Guð og æðri máttarvöld hvarf því alveg úti í
Eþíópíu.
Annars konar grundvallarbreytingar urðu
á högum mínum er ég kom heim frá Eþíópíu.
Fyrst ber að nefna að ég sýktist þar af lifr-
arbólgu A og berklum, sem ég jafnaði mig af
á spítala hér heima. Í kjölfar þessara veik-
inda þjáðist ég í rúmt ár af síþreytu, sem var
upphafið að þunglyndinu sem ég hef háð hat-
ramma baráttu við síðan. Í annan stað varð
reynsla mín í Eþíópíu til þess að ég sann-
færðist um að lífið væri tilgangslaust og
stjórnaðist af tilgangslausum náttúrulögmál-
um. Allt mitt nám og lestur hefur því miðast
við að fylla út í heimsmynd hins trúlausa efn-
ishyggjumanns. Þegar ég nam líffræði lagði
ég áherslu á sameinda- og þróunarfræði,
einnig tók ég námskeið í stjörnufræði og
steingervingafræði. Ég las allt sem ég komst
yfir um uppruna lífsins á jörðinni og alheims-
ins. Meistaranám í vísindasögu var næst á
dagskrá. Tvær ástæður lágu því til grund-
vallar. Annars vegar var hún eðlilegt fram-
hald þeirra spurninga sem ég hafði reynt að
leita svara við. Hins vegar var félagsfælnin,
sem þunglyndið orsakaði, það mikil að mig
hryllti við að þurfa að vinna með öðru fólki á
rannsóknarstofu og sá fyrir mér að geta not-
ið einverunnar sem fylgir sagnfræðirann-
sóknum. Vísindasagan gerði meira en þetta
því þunglyndi varð fastur gestur í rann-
sóknum mínum. Sá einstaklingur sem ég hef
skrifað mest um, Þorvaldur Thoroddsen
(1855–1921) jarðfræðingur, þjáðist löngum af
þunglyndi, eins og sjá má í greinum sem ég
hef skrifað um hann í Skírni (175: 354–88,
2001) og Journal of the History of Biology
(35: 443–470, 2002). Í doktorsrannsóknum
mínum hefur þunglyndið haldið áfram að elta
mig á röndum því það þjakaði tvo af þremur
helstu vísindamönnunum sem ég rannsaka,
þá Lancelot Hogben (1891–1974), einn þekkt-
asta tilraunalíffræðing Breta á fyrri hluta 20.
aldar, og Julian Huxley (1887–1975), einn
kunnasta líffræðing 20. aldar.
Af bréfum Huxleys má ráða að hann þjáð-
ist af alvarlegu þunglyndi á tímabilinu 1909–
1920. Skýrasta vísbendingin um veikindi
H
ra
ið
A
m
að
le
R
hu
su
he
„f
in
hi
se
un
le
H
H
se
up
le
ly
og
he
ge
se
tí
H
vi
í
ei
te
æ
ti
ei
ei
ræ
in
ga
S
br
se
ná
in
al
ná
um
va
in
ÞUNGIR ÞANKAR UM G
LYNDI OG HUGMYND
E F T I R S T E I N D Ó R
J . E R L I N G S S O N
Eru einhver gagnkvæm
áhrif milli trúar og hug-
myndafræði annars vegar
og þunglyndis hins vegar?
Í þessari grein segir vís-
indasagnfræðingur frá
þátttöku sinni í hjálp-
arstörfum í Eþíópíu sem
gerði hann trú-
lausan og þunglyndan.
Glíman við þunglyndið
hefur hins vegar
vakið efasemdir hans
um að heimsmynd
rammrar efnishyggju
og trúleysis sé holl.
Reuters
„Ferð þessi hafði gríðarleg áhrif á líf mitt því trúleysi mitt varð algjört eftir ferðina, ég hef þurft að kljást við þunglyndi eftir heimkomuna og hug-
myndafræðin sem ég hef tileinkað mér síðan þá á rætur sínar í reynslu minni í Eþíópíu.“ Áttræð eþíópísk kona heldur á fimm ára gömlu barnabarni
sínu nálægt dauðum nautgripum sínum í grennd við bæinn Afder.