Lesbók Morgunblaðsins - 06.12.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. DESEMBER 2003 7
N
ýlega var frumsýnd í
Bandaríkjunum og Bret-
landi kvikmynd um lífs-
hlaup rithöfundarins
Sylviu Plath, og hafa við-
tökur gagnrýnenda verið
misjafnar, haft bæði já-
kvæða og neikvæða fleti,
en umfram allt hafa umsagnir verið varfærn-
islegar og bent á hversu vandasamt verkefni
það er að gera lífi persónu á borð við Sylviu
Plath skil í leikinni kvikmynd. Það er heldur
ekki ósennilegt að þeir sem þekkja til verka og
ævi skáldsins hafi litið til þessarar fyrstu
dramatísku kvikmyndar um ævi Sylviu Plath
með kvíða fremur en eftirvæntingu. Allt frá því
að Plath batt enda á líf sitt kaldan febr-
úarmorgun er hún var á þrítugasta og fyrsta
aldursári, hafa hin áhrifamiklu skrif sem hún
lét eftir sig snert við lesendum á máta sem hef-
ur ekki aðeins skipað henni í röð mikilvægustu
rithöfunda síðari hluta 20. aldarinnar, heldur
getið af sér fjölda verka, allt frá ævisögum og
fræðiverkum til leikrita og skáldsagna, sem
leitast við að varpa ljósi á líf hennar og skáld-
skap út frá ýmsum sjónarhornum. Aðeins á
þessu ári komu t.d. út tvær bækur er tengjast
lífi Plath, skáldsagan Wintering eftir Kate Mo-
ses sem fjallar um síðustu mánuðina í lífi Sylviu
Plath og ævisaga Diane Middlebrook, Her
Husband, sem fjallar um eiginmann Sylviu,
Lárviðarskáldið Ted Hughes, í ljósi sambands
þeirra hjóna. Þá hefur einleikur Pauls Alexand-
ers, Edge, er varpar ljósi á líf skáldkonunnar,
verið á fjölunum í New York að undanförnu og í
októbermánuði bættist nýtt brot í mósaík-
myndina um Sylviu Plath, kvikmyndin Sylvia
þar sem leikkonan Gwyneth Paltrow fer með
aðalhlutverk. Þess má jafnframt geta að nú um
þessar mundir kemur út hér á landi íslensk
þýðing á skáldsögu Plath, The Bell Jar, sem
hlotið hefur íslenska titilinn Glerhjálmurinn.
En hver sá sem tekst á við lífshlaup og skáld-
skap Sylviu Plath tekst jafnframt á við goðsögn
sem fæddist í kjölfar hins sviplega fráfalls
hennar, og mótast af margvíslegum þáttum.
Auk þess að skilja eftir sig það sem óneitanlega
má líta á sem ófullunnið en heillandi æviverk,
hafði Sylvia Plath með skáldskap sínum mikil
áhrif á þær kynslóðir kvenna sem síðar uxu úr
grasi og mótuðust af jafnréttisumræðu ’68 kyn-
slóðarinnar. Í skáldskap Plath kveður sér
hljóðs rödd nútímakonu, sem gerir kröfu að
njóta virðingar og tækifæra til jafns við karl-
menn og orðar hinar mótsagnakenndu kröfur
sem konan stendur gjarnan frammi fyrir í bein-
skeyttri, oft kaldhæðinni og kraftmikilli tján-
ingu. Sú innsýn sem skrif Plath veita í glímu
einstaklings við þrúgandi geðsjúkdóm hefur
einnig haft mikil áhrif á lesendur verka hennar.
Í þeirri umræðu, líkt og þeirri er varðar kven-
frelsisumræðuna, tók Plath á umfjöllunarefn-
um sem takmarkaða athygli höfðu fengið, en
vitundarvakning átti eftir að verða um aðeins
fáum árum síðar. En auk skáldskaparins sem
myndar undirstöðuna í goðsögn Sylviu Plath,
hefur lífshlaup hennar orðið þar mótandi þátt-
ur. Hjónaband Sylviu og Ted Hughes hefur
orðið viðfangsefni fjölmargra bóka og er oft
vísað til ástarsambands þessara tveggja frægu
skálda sem ljúfsárustu ástarsögu 20. aldar bók-
mennta. Fráfall skáldkonunnar, sem svipti sig
lífi meðan börn hennar sváfu, er harmleikur
sem í margra vitund vill ekki gróa og þannig
hafa skáldsagnahöfundar, leikskáld, ævisagna-
höfundar og ljóðskáld reynt að yrkja sig inn í
harmsöguna og blása lífi í þá sögu og þær sögur
sem hún skildi eftir sig.
Ted og Sylvia
Aðstandendur kvikmyndarinnar Sylvia eru
því að feta sig inn á vandrataðan veg með
dramatískri umfjöllun sinni um þann hluta ævi
Sylviu Plath er hefst er hún kynnist Ted Hug-
hes, og lýkur með sjálfsvíginu. Frieda Hughes,
dóttir þeirra Hughes-hjóna, neitaði að láta
framleiðendum í té notkunarrétt á ljóðum eftir
foreldra sína, og lýsti áhyggjum yfir því að í
vinnslu væri kvikmynd sem gerði harmleik
móður sinnar að féþúfu og kynti undir róm-
antíska upphafingu á dauða hennar. Hughes
gagnrýndi m.a. gerð myndarinnar í ljóði sem
birtist í Tatler Magazine fyrr á árinu. „Nú vilja
þau búa til kvikmynd / fyrir hvern þann sem
skortir ímyndunarafl/ til að sjá fyrir sér líf-
lausan líkamann, höfuðið í ofninum / og börnin
verða munaðarlaus“ segir m.a. í hinu hvassyrta
ljóði Hughes. Christine Jeffs, leikstjóri mynd-
arinnar, sagði að hægt væri að líta á gerð
myndarinnar á tvo vegu, að hún gerði sér mat
úr harmleik Plath, eða héldi nafni hennar og
hæfileikum á lofti. Sem slík væri kvikmyndin
aðeins hluti af fjölda verka í ýmsu formi sem
leitast hafa við að fanga ævi og vitund Sylviu
Plath á einhvern hátt. Megináskorunina við
gerð myndarinnar sagði Jeffs þó felast í því
verkefni að miðla hinu flókna innra lífi Plath í
dramatískri framsetningu.
Bann Friedu Hughes við því að ljóð eftir for-
eldra hennar yrðu notuð í kvikmyndinni, gerði
aðstandendum jafnframt erfiðara fyrir. Hand-
ritshöfundur Sylviu, John Bronlow, lýsti því í
viðtali hversu krefjandi verkefni það hefði verið
að takast á við goðsögn Sylviu Plath, ekki síst
þegar ljóst var að leggja yrði áherslu á lífs-
hlaupið umfram skáldskapinn. Þráðurinn sem
hann fann að lokum var ástarsagan í lífi Plath, í
bókstaflegum og óbeinum skilningi, en vinnu-
titill kvikmyndarinnar var lengi vel Ted and
Sylvia.
En áherslan á samband Sylviu Plath og Ted
Hughes er ekki síður eldfimt viðfangsefni, þar
sem fræði- og leikmenn hafa í gegnum tíðina
skipast í fylkingar í afstöðu sinni til þeirrar
sektar sem beindist að Hughes eftir lát Plath.
Allt frá sjálfsvígi hennar mátti Ted Hughes,
sem síðar varð Lárviðarskáld Breta, glíma við
sektarkennd og ásakanir um að hafa hrundið
Plath í dauðann með því að yfirgefa hana og
vera henni ótrúr meðan á hjónabandinu stóð. Í
augum margra kvenna og femínista sem litu á
Sylviu Plath sem mikilvæga táknmynd og rödd
í kvenfrelsisumræðunni, varð samband þeirra
hjóna að dæmisögu um valdamisræmi milli
karla og kvenna. Þar var litið til þess að Sylvia
tók á sig ábyrgð heimilishalds og umönnunar
barna þeirra, barðist við að samræma þau störf
skrifunum, naut ekki verðskuldaðrar athygli
sem rithöfundur líkt og Hughes gerði, og fann
sig að lokum í valdalausri stöðu gagnvart vax-
andi velgengni og tilheyrandi kvenhylli eigin-
mannsins. Innan raða róttækra femínista varð
Hughes að sökudólgi og nokkurs konar hold-
gervingi karlveldisins sem kvenrithöfundurinn
Sylvia Plath glímdi við. Til marks um áþreif-
anleika reiðinnar sem beindist að Ted Hughes,
eru þau skemmdarverk sem unnin hafa verið á
legsteini skáldkonunnar, þar sem síðasta nafn-
ið í áletruninni Sylvia Plath Hughes hefur verið
máð út.
Viðbrögð Hughes við láti Plath voru alger
þögn og túlkuðu margir þau viðbrögð sem kald-
lyndi. Það var ekki fyrr en árið 1998, þegar
Hughes glímdi við krabbamein sem síðar dró
hann til dauða, að hann rauf þögnina með út-
gáfu bókarinnar Birthday Letters, safni ljóða
sem ort eru til Sylviu Plath og fjalla um sam-
band þeirra hjóna. Ljóðasafnið hreif jafnt leika
sem lærða en þar lætur Hughes í ljós tilfinn-
ingar sem spanna allt frá djúpri ást til örvænt-
ingar gagnvart þeim geðrænu erfiðleikum sem
hrjáðu Sylviu. Birthday Letters hlaut T.S.
Eliot-verðlaunin og síðar Whitebread-verð-
launin, en Ted Hughes lést sama ár og bókin
kom út, 68 ára að aldri.
Lífshlaup Sylviu
En hver var Sylvia Plath? Hún fæddist í
Boston í Massachusetts árið 1932 og ólst ásamt
yngri bróður sínum upp í mennta- og millistétt-
arumhverfi. Faðir Sylviu var prófessor við
Boston-háskóla en lést þegar hún var aðeins
átta ára gömul. Móðir systkinanna sem var
menntaskólakennari gerði sitt besta við að sjá
börnunum farborða og gefa þeim kost á góðri
menntun. Allt frá barnaskólaárunum var Plath
afburðanemandi, sópaði að sér styrkjum og við-
urkenningum og byrjaði snemma að skrifa ljóð
sem vöktu athygli kennara hennar. Þegar
Plath hóf nám við Smith College á námsstyrk,
hafði þegar birst eftir hana fjöldi ljóða í blöðum
og tímaritum og á menntaskólaárunum skrifaði
hún á fjórða hundrað ljóða. Tilhneiging til al-
varlegs þunglyndis gerði áþreifanlega vart við
sig á lokaári Sylviu í Smith College, er hún
sneri heim í móðurhús eftir gestadvöl sem hún
ávann sér á tímaritinu Mademoiselle í New
York. Hún reyndi sjálfsvíg og gekkst í kjölfarið
undir meðferð sem styrkti hana nægilega til að
halda áfram námi. Tilhneigingar til þunglyndis,
sjálfsefasemda og kvíða lögðu þó mark sitt á
andlegt líf Plath æ síðan, og voru hluti af per-
sónuleika sem að öðru leyti einkenndist af
leiftrandi gáfum, metnaði og þörf til að láta að
sér kveða. Þunglyndi sínu og sjálfsvígstilraun
lýsti Plath síðar í hinni ævisögulegu skáldsögu
The Bell Jar.
Eftir útskrift úr Smith College hlaut Plath
Fulbright-námsstyrk til þess að nema við Cam-
bridge-háskóla í Englandi árið 1955. Í Cam-
bridge kynntist Sylvia Ted Hughes og hafa
fundir og stormasamt hjónaband þessara
tveggja stórskálda fengið á sig goðsagna-
kenndan blæ. Þau giftu sig árið 1956 og fluttu
ári síðar yfir hafið til Boston þar sem skáld-
skaparferill Hughes tókst á loft en Plath vann
að því að þroska sína skáldskaparhæfileika.
Síðar fluttu hjónin aftur til Englands þar sem
þau eignuðust tvö börn sem Sylvia annaðist, á
meðan Ted sinnti kennslu og fyrirlestrahaldi.
Plath birti ljóð í blöðum og tímaritum sem
hlutu víða lof og sendi frá sér sitt fyrsta ljóða-
safn, Colussus, árið 1960. Persónulegir og
starfstengdir erfiðleikar leiddu hins vegar til
biturra endaloka hjónabands Sylviu Plath og
Ted Hughes árið 1962. Eftir skilnaðinn flutti
Sylvia ásamt börnum sínum í litla íbúð í Lond-
on og hugðist hefja nýtt líf og einbeita sér að
skrifunum. Eftir því sem leið á veturinn sökk
hún hins vegar í alvarlegt þunglyndi sem leiddi
að lokum til sjálfsvígs hennar 11. febrúar. En
þetta síðasta ár ævi sinnar náði Plath að skrifa
einhver mögnuðustu ljóð sín, fyrst skömmu eft-
ir að þau Hughes slitu samvistum, og síðan síð-
ustu tvo mánuðina fyrir sjálfsvígið. Þessi ljóð
komu út árið 1965 í ljóðabókinni Ariel, og þótti,
ásamt skáldsögunni The Bell Jar, sem út kom
rétt fyrir andlát Plath, bera fáguðum og kraft-
miklum skáldskaparhæfileikum hennar vitni.
Árið 1971 bættust við ljóðasöfnin Crossing the
Waters og Winter Trees. Heildarsafn ljóða Syl-
viu Plath, sem Ted Hughes gaf út og skrifaði
innganginn að, hlaut síðan Pulitzer-verðlaunin í
flokki ljóðlistar árið 1982.
Veðhlaupahestur
án brautar
Þegar öllu er á botninn hvolft er skáldskap-
urinn líklega besta leiðin til að greiða sig í
gegnum goðsagnirnar sem umlykja Sylviu
Plath og komast nær rödd hennar og vitund-
arlífi. Sagt hefur verið um ljóðin í Ariel, að þau
séu líkt og skrifuð sem eftirmæli. Svo kraft-
mikil, hreinskilin og undanbragðalaus sé hin
tilfinningalega tjáning höfundarins, að engu sé
líkara en hún viti sín endalok og telji sig hafa
ekkert að fela. Þó að þessi skilgreining markist
af tilhneigingunni til að skoða verk Plath í ævi-
sögulegu ljósi, lýsir hún einum af hinum ríku
þáttum skáldskapar Plath sem einkennist af
áþreifanlegri tilfinningu fyrir takmörkunum í
tilvist einstaklingsins, leitar hans að lífsham-
ingju og viðleitni við að láta að sér kveða í heim-
inum þrátt fyrir þessi takmörk, og kannski ein-
mitt vegna þeirra.
Ljóð Plath eru nokkurs konar tilfinningaleg-
ar sprengjur, jafn kraftmiklar í dag og þegar
þær voru settar saman. Og þótt skáldskapur
Plath höfði sífellt til nýrra kynslóða, voru áhrif-
in af ljóðunum sem skullu á lesendum eftir frá-
fall Plath, eins og áhrif sprengju. Þar steig
fram rödd sem, eins og rithöfundurinn Joyce
Carol Oates hefur lýst henni, dró fram drauma
og martraðir sálardjúpanna, og var óhrædd við
að tjá reiði, biturð og vonbrigði, eða rökræða og
rífast við dauðann eins og um gamlan félaga
væri að ræða.
Plath sótti óspart í eigin reynslu í skáldskap
sínum, og skipaði sér þar í flokk bandarískra
ljóðskálda á borð við Robert Lowell, sem komu
fram eftir seinna stríð og umbyltu viðfangs-
efnum ljóðlistarinnar með því að sækja í per-
sónulega, tilfinningalega og hversdagslega
reynslu.
En þótt skáldskapur Plath endurspegli víða
sálarlíf hennar og lífsreynslu er skírskotun
hans langt í frá bundinn við þann reynsluheim.
Hin síðari ár hafa fræðimenn beint sjónum að
þjóðfélagslegum skrifum og áhuga Sylviu
Plath, og skákað þeim ævisögulega lestri og
þeirri ímynd sjálfsmiðunar sem hinn ævisögu-
legi áhugi hefur óneitanlega kynt undir. Því
þegar litið er á skáldskap Plath í heild, ein-
kennist hann ekki síst af átökum hins persónu-
lega og hins pólitíska, femínískrar gagnrýni og
reynslu hefðbundinna kvenhlutverka, hins nú-
tímalega og hins goðsögulega.
Í skáldsögunni The Bell Jar koma saman
margir þessara þátta, en þar skapar höfund-
urinn einstaka mynd af þeim flóknu öflum sem
móta vitund og sálarlíf einstaklings, í þessu til-
felli sögupersónunnar Esther Greenwood. Sag-
an er mjög ævisöguleg, reyndar svo mjög að
móðir Sylviu lagði sig fram um að tefja fyrir út-
gáfu bókarinnar í Bandaríkjunum í kjölfar hins
sviplega fráfalls dótturinnar, og var það ekki
fyrr en árið 1971 sem hún kom út vestra og var
enduruppgötvuð eftir fremur rislitlar viðtökur í
Bretlandi árið 1963. Sú innsýn sem bókin veitir
í glímu Plath við þunglyndi er jafn persónuleg
og hún er yfirveguð og víðsýn. Þunglyndið er
óviðráðanlegt líkt og glerhjálmur sem brugðið
hefur verið yfir höfuðið, en sálarlíf persónunn-
ar mótast þó ekki aðeins af innri hindrunum,
heldur einnig þeim sem sækja að hið ytra. Sem
ung og hæfileikarík kona glímir Esther við
mótsagnakenndar kröfur, hún á að baki glæst-
an skólaferil, hefur unnið til viðurkenninga og
námsstyrkja en engu að síður hvetur móðir
hennar hana til þess að læra hraðritun, svo hún
geti orðið ritari hjá einhverjum efnilegum ung-
um menntamanni. Sem ungri konu á mennta-
braut á sjötta áratugnum líður Esther eins og
veðhlaupahesti sem hefur enga veðhlaupa-
braut.
Af viðbrögðum bandarískra og breskra
gagnrýnenda við kvikmyndinni Sylviu er ljóst
að enginn er tilbúinn að sjá lífshlaup Sylviu
Plath léttvægt fundið, og eru gagnrýnendur
meðvitaðir um þá sífellt stækkandi mósaík-
mynd sem byggst hefur upp í kringum per-
sónuna sem lifði og skrifaði. En hvað sem mis-
jöfnum viðtökum líður, getur kvikmynd sem
höfðar til stórs hóps fólks e.t.v. orðið til þess að
beina nýjum lesendum í átt að hinni raunveru-
legu auðlegð sem er jafnframt verðmætur lykill
að innra lífi Sylviu Plath, þ.e. skáldskap henn-
ar.
MÓSAÍK-
MYND
SYLVIU PLATH
Höfundur er bókmenntafræðingur.
E F T I R H E I Ð U J Ó H A N N S D Ó T T U R
Leikin kvikmynd hefur verið gerð um ævi bandarísku
skáldkonunnar Sylviu Plath sem hefur haft á sér
goðsagnakenndan blæ. HEIÐA JÓHANNSDÓTTIR
segir frá kvikmyndinni og les hana saman við
skáldskap Plath, meðal annars skáldsöguna
The Bell Jar sem komin er út í íslenskri þýðingu.
ReutersGwyneth Paltrow í hlutverki Plath í myndinni Sylvia.