Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.2004, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 3. JANÚAR 2004 5
þ.e. deildir Danmerkur, Svíþjóðar ásamt
Noregi, Kanada og Tyrklands. Á sýningunni
kom hann hins vegar auga á „karabískan
kofa“, sem honum þótti sýna í hnotskurn
fjögur frummótíf byggingarlistarinnar.
Heimssýningarárið birti Semper ritið Die
vier Elemente der Baukunst. Ein Beitrag
zur vergleichenden Baukunde (’Fjögur
frumefni byggingarlistarinnar. Framlag til
samanburðarbyggingarfræða’), og gerir
hann þar grein fyrir grunnhugmyndum sín-
um í praktískri fagurfræði. Að hans hyggju
eru list og tækni ekki aðskilin fyrirbrigði,
heldur í díalektísku sambandi sín í milli.
Með Cuvier að fyrirmynd skilgreinir hann
fjórar tæknigreinar sem frumlistgreinar sið-
menningarinnar; þær eru leirbrennsla (ker-
amik), steinhögg (sterotómía), byggingar-
fræði/smíð (tektóník) og vefnaðarlist
(textíll). Af þeim séu allar aðrar greinar
runnar, m.a. arkitektúr. Til frumgreinanna
fjögurra svari fjögur frummótíf bygging-
arlistarinnar, eins og sjá megi af karabíska
kofanum. Eldstæði (keramik) sé uppspretta
mannlegs samneytis, sökkull/undirstaða
(steinn, múrverk) sé til varnar raka neðan
úr jörðu, þak, borið af súlum (bygging-
arfræði/smíð) sé til varnar sól og regni, og
loks lykju veggir (textíll) um sjálft rýmið.
Mikil áhrif átti sú hugmynd Sempers eftir
að hafa, að veggir og skilrúm skulu skil-
greind sem afmörkun rýmis með tjöldum,
voðum eða fléttingum. Vísar hann þar fram
á veginn til nútíma arkitektúrs 20. aldar,
sem gerir skýran greinarmun á vegg, sem
skapar rými (curtain wall), og súlu/vegg,
sem ber uppi þunga.
Zürich
Árið 1855 var Gottfried Semper skipaður
prófessor við nýstofnaðan tækniháskólann í
Zürich, og gegndi hann þeirri stöðu til 1871.
Fyrsta verkefni hans þar var að hanna ný-
byggingu fyrir skólann, sem síðar var kall-
aður Eidgenössische Technische Hochschule
(ETH) Zürich og er nú einn frægasti arki-
tektúrskóli heims. Þetta var mesta bygging-
arframkvæmd, sem landsstjórnin réðst í um
þær mundir, og var vitaskuld glæsileg byrj-
un á ferli Sempers í Sviss. Rétthyrnd bygg-
ingin (1858–1868) umlykur tvo húsagarða,
sökkullinn er með hrjúfri hleðslusteinsáferð
(„opus rusticum“) allt umhverfis til að draga
fram lárétt skil, en höfuðprýði hennar er lít-
ið eitt framstæður miðhluti, sem myndar
andstæðu við að öðru leyti látlausa framhlið-
ina. Miðhlutann, þá hlið sem snýr að borg-
inni, einkenna miklar burðarsúlur og gólf-
síðir gluggar, enda er þar uppi
hátíðarsalurinn, samkomusalur prófessora.
Aftanvert í miðhlutanum, bak við anddyrið,
var komið fyrir frægu forngripasafni Jakobs
Burckhardts fornleifafræðings. Samkvæmt
hugmyndum Sempers skyldu stúdentar og
prófessorar skoða fornmunina daglega, er
þeir ættu leið framhjá. Með því kallast á for-
tíð og nútíð, enda er orðræðan þar á milli
grundvallarhugsun með byggingunni allt frá
myndverkum framhliðarinnar til kennslu-
rýma.
Af öðrum merkum byggingum Sempers
frá árunum í Zürich má nefna ráðhúsið í
Winterthur (1863–1870). Samnefnd kantóna
í Sviss er þekkt fyrir sterka hefð í grasrót-
arlýðræði. Semper vildi því reisa ráðhús,
sem að hans hyggju yrði táknrænt fyrir lýð-
veldislegan arkitektúr. Sem fyrirmynd að
ráðhúsinu valdi hann Maison Carrée í Nî-
mes í Frakklandi, rómverskt hof frá 1. öld,
sem Thomas Jefferson hafði sömuleiðis sótt
til, er hann hannaði fyrsta þinghús hins
unga ameríska lýðræðis í Richmond í Virg-
iníu.
Af ráðhúshofi Sempers má auðveldlega
lesa frummótíf hans fjögur og kenninguna
um klæðningu bygginga. Til hins félagslega
eldstæðis svarar borgarasalurinn í húsinu
miðju, verjandi sökkullinn er aðgreindur
með hrjúfri hleðslusteinsáferð frá sléttum
múrsteinsfleti efri hæða, þakið og bygging-
arfræði þess er skýrt mótað, og vefnaðar-
uppruni veggjanna er sýndur, með því að
hefðbundin burðargrind hliðarálmanna er
brotin upp með gluggum, svo að veggflöt-
urinn minnir á klæðningu eða hjúp, en ekki
berandi vegg. Í engri annarri byggingu
tekst Semper að flétta kenningum, út-
færslum og stjórnmálaskoðunum sínum
saman með jafn órækum hætti, enda mat
hann ráðhúsið mest allra verka sinna.
Á Zürich-árunum vann Semper auk þess
við að semja höfuðrit sitt Der Stil in seinen
technischen und tektonischen Künsten, oder
praktische Ästhetik (’Stíll í tæknilegum og
byggingarfræðilegum listum, eða praktísk
fagurfræði’). Hugðist Semper rekja þróun-
arsögu lista og tækni í þremur bindum, allt
frá öndverðu til byggingarlistar stórhýsa.
Fyrsta bindið (1860), u.þ.b. 300 bls., helgar
hann einvörðungu vefnaðarlistinni. Í öðru
bindi (1863) fjallar hann um hin þrjú frum-
efnin af fjórum og málmsmíði að auki. En
þriðja bindið, sem ætlað var umfjöllun um
arkitektúr, skrifaði Semper aldrei. Ástæðan
fyrir því mun að líkindum vera sú, að í
fyrsta bindi hafði hann þegar gert grein fyr-
ir kjarnanum í arkitektúrkenningum sínum,
þ.e. kenningunni um klæðningu bygginga,
enda áleit hann þá kenningu vera frumatriði
sérhvers arkitektúrs, burtséð frá allri bygg-
ingarfræði og smíð.
Óperuhátíðarhús
Richards Wagners í München
Við skyndilegt fráfall Maximilians kon-
ungs II af Bæjaralandi árið 1864 gekk sonur
hans Lúðvík II til ríkis og var þá á 18. ári.
Konungurinn ungi var heillaður af óperum
Richards Wagners, hafði gerst einlægur
aðdáandi tónskáldsins, eftir að hann hafði
séð uppfærslu á Lohengrin 15 ára gamall.
Lúðvík lét það verða sitt fyrsta embætt-
isverk að hafa uppi á Wagner, sem fór huldu
höfði á flótta undan lánardrottnum sínum,
og bauð honum að koma til München. Lét
Lúðvík ekki við það sitja að greiða allar
skuldir Wagners og veita honum höfðing-
legan lífeyri, heldur hugðist hann reisa hon-
um leikhús, til þess að hugmynd Wagners
um óperuhátíð mætti verða að veruleika og
Niflungahringurinn yrði settur á svið með
sómasamlegum hætti. Sem arkitekt valdi
Richard Wagner sinn gamla góða vin frá
Dresdenarárunum, Gottfried Semper. Í sín-
um ungæðislega eldmóði ætlaði Lúðvík kon-
ungur sér þar með að skapa stærsta heild-
stæða listaverk allra tíma, svo að „ný
Periklesaröld mætti rísa“ og hann sjálfur
hlyti verðugan sess í sögunni. Í bréfi til
Sempers kemst hann svo að orði: „Þannig
taka mesti arkitekt og mesta skáld og tón-
listarmaður aldarinnar höndum saman um
að skapa verk, sem mun standa um ókomna
tíma mannkyninu til blessunar og heiðurs.“
Þegar hér var komið sögu hafði Semper
reist fyrra hirðleikhúsið í Dresden og tekið
þátt í samkeppni um leikhús í Rio de Jan-
eiro fyrir keisarann í Brasilíu og gat því
byggt á reynslu sinni af þeim verkefnum.
Hannaði hann nú voldugt listahof (1864–
1867), sem skyldi standa fyrir endanum á
beinu breiðstræti, er lægi frá bústað kon-
ungs allt upp á hæð handan við Ísar-fljót, og
mundi leikhúsið tróna yfir listaborginni
München, en hátíðargestir ganga upp hæð-
ina eins og pílagrímar á leið sinni til helgi-
staðar.
Wagner óskaði eftir því, að hinn raun-
verulegi heimur áhorfenda og hinn huglægi
heimur listarinnar yrðu með öllu aðskildir,
og varð Semper við þeirri ósk, er hann
hannaði húsið: Grunnmynd áhorfendarým-
isins er keilulaga – eins konar sneið af fornu
arenu- eða hringleikhúsi, og gerir sú lögun
sérhverjum áhorfanda kleift að sjá beint á
leiksviðið og njóta „listaverks framtíðarinn-
ar“. Í eldri leikhúsum hins vegar, t.d. bar-
okkleikhúsum, sást á sviðið einvörðungu úr
salnum niðri og úr miðstúku, en af svölum
og úr öðrum stúkum sáu áhorfendur þá, sem
á móti sátu, en urðu að halla sér fram til
þess að geta séð frá hlið eitthvað af því, sem
fram fór á sviðinu. Hljómsveitinni skal kom-
ið fyrir ofan í gryfju fyrir framan leiksviðið,
til þess að sýn á sviðið truflist ekki, áhorf-
endarými skal myrkvað, og innleitt er tvö-
falt forsvið („Proszenium“), sem lykur um
hljómsveitargryfjuna. Forsviðið skyldi notað
sem millirými fyrir lýsingarkerfi með
óbeinni lýsingu, og með blekkingu sjónar-
horns og fullkominni tilfærslu á mælikvarða
skyldi það láta persónurnar á leiksviðinu
sýnast stærri en ella, svo að leikrænir at-
burðirnir virtust eiga sér stað í upphöfnu
huglægu rými handan við allt jarðneskt.
Árið 1865 lenti Richard Wagner æ meira
milli tannanna á fólki vegna gegndarlausrar
eyðslu á ríkisins kostnað og afskiptasemi af
tónlistarlífi Münchenarborgar, og dróst kon-
ungurinn ungi óhjákvæmlega inn í þá um-
ræðu. Almenningur og blöð réðust harka-
lega á augljósa óráðsíu og bruðl Wagners og
undanlátssemi konungsins við hann. Var öll-
um í fersku minni slæmt fordæmi Lúðvíks I
Bæjaralandskonungs, sem var svo algjör-
lega undir hælnum á glysgjarnri og valda-
gráðugri ástkonu sinni, Lólu Montez, að
1849 varð hann loks að segja af sér. Ráð-
Fyrra hirðleikhúsið í Dresden (1835–1841), mynd eftir Christian Gottlob Hammer frá því um
1845. Með fyrra hirðleikhúsinu hlaut Semper alþjóðlega viðurkenningu og frægð sem arkitekt.
Síðara hirðleikhúsið í Dresden, m.ö.o. Semperóperan (1869–1878), eitt glæsilegasta og best sótta óperuhús heims.
Gottfried Semper (1803–1879),
ljósmynd frá 1859.


Sýnagógan í Dresden (1838–1840), vatns-
litamynd eftir Hermann Wunderlich frá 1895.
Nasistar kveiktu í sýnagógunni 9.eða 10. nóv-
ember árið 1938.
Karabíski kofinn, sem Semper þótti sýna fjög-
ur frummótíf byggingarlistarinnar.