Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.2004, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. MAÍ 2004 5
Þýðing Steingríms Thorsteinssonar.
1970. Ævintýri og sögur.
Barnablaðið Æskan. Reykjavík.
„Hún tók þá eina eldspýtu og kveikti á
henni – riss! riss! sagði spýtan; en hvað hún
logaði fallega! Hversu var loginn heitur og
skær! Alveg eins og dálítið ljós, þegar hún
hélt á eldspýtunni í lófa sínum; það var und-
arlegt ljós. Henni virtist sem hún sæti fyrir
framan heitan ofn, skínandi fagran og fág-
aðan; það logaði svo vel í honum, og hann hit-
aði svo vel; nei, hvað var það? Vesalings
stúlkan rétti fram fæturna og ætlaði að hita
sér á ofninum - þá dó á eldspýtunni. Ofninn
hvarf - hún sat með útbrunna eldspýtu í
hendinni“
Þýðing Björgúlfs Ólafssonar. 1951.
Ævintýri og sögur. Leiftur. Reykjavík.
„Hún tók eina eldspýtu, ritsss, en hvað
sauð á henni, en hvað logaði á henni, það var
heitur, tær logi, eins og dálítið kerti, þegar
hún hélt hendinni utan um eldspýtuna. Og
það var furðulegt ljós, litlu stúlkunni fannst
hún sitja við stóran ofn með gljáandi kop-
arkúlum og kopargrind. Það logaði svo bless-
unarlega í ofninum, og hann hitaði svo vel.
En hvað var þetta? – Litla stúlkan teygði úr
fótunum til að hita sér á þeim – þá slokknaði
loginn, ofninn hvarf og hún sat með ofurlít-
inn stubb af brunninni eldspýtu í hendinni“.
Þýðing Þorsteins frá Hamri. 1991.
Litla stúlkan með eldspýturnar.
Forlagið. Reykjavík.
„Hún tók eina eldspýtu og strauk henni
við húsvegginn. Lítill logi kviknaði og skugg-
ar hófu dans í dyragættinni. Á meðan eld-
spýtan brann upp virtust skuggarnir verða
stærri og stærri. Litla stúlkan hélt lófunum
þétt að loganum og gaf sig dýrum draumi á
vald...Hún ímyndaði sér að arineldur hinnar
lánsömu fjölskyldu færðist nær henni með
allan þann yl og alla þá huggun sem fátæk
stúlka fór á mis við. Hvílíkur unaður! Hve
hlýtt, hve sefandi... En loginn litli dó og
töfrar birtunnar bliknuðu í nepju þess sem
raunverulega var“.
Þýðing Sigrúnar Árnadóttur Ævintýri
H.C. Andersen. 1998 og 2000.
Vaka/Helgafell. Reykjavík.
„En ef hún tæki nú eina og kveikti á henni,
skyldi pabbi hennar nokkuð taka eftir því?
Henni hlyti að minnsta kosti að hlýna ofurlít-
ið og það væri yndislegt. Það var nóg að
strjúka eldspýtunni við vegginn til að kveikja
á henni. Þá kom blossi og allt varð bjart í
kringum hana. Henni varð bilt við hvissið
sem kom þegar kviknaði á eldspýtunni en
hún flýtti sér að skýla loganum með lófunum
til þess að hann dæi ekki. Ó, hvað hann var
fallegur, svo bjartur og hlýr! Nú gat hún rétt
örlítið úr krókloppnum fingrunum. Og það
var næstum eins og hárið á henni væri farið
að loga. Litla stúlkan horfði á heitan logann
milli handa sér og fór að syfja. Og nú gerðist
nokkuð skrýtið. Henni fannst hún sitja fyrir
framan stóran, fallegan steypujárnsofn með
látúnshjálmi. Það logaði eldur í honum. Ó,
hvað var hlýtt og indælt þarna hjá ofninum.
Litlu stúlkunni fannst hún sjálf eiga þennan
ofn. Hún hafði keypt hann af ríku fólki sem
var fjarska gott við hana og seldi ofninn
ódýrt. Hún var fjarska glöð því það var ekki
á hverjum degi sem maður gerir svo góð
kaup. Ofninn var dálítið óhreinn en hún
ákvað að hreinsa hann upp og gefa foreldrum
sínum hann. Og nú hafði hún þrjár vikur til
að fægja ofninn með klútum og áburði sem
þessi góða kona hafði gefið henni. Og sá var
nú fallegur! Það glaðnaði yfir litlu stúlkunni í
hvert skipti sem fallegur sveigur eða annað
skraut kom í ljós við hreinsunina. Á ofninum
voru bognir fætur og rákóttur reykháfur og
á báðum hurðum voru op þar sem hægt var
að horfa á eldinn fyrir innan. Þegar ofninn
var orðinn skínandi hreinn vildi litla stúlkan
ganga úr skugga um að hann væri í góðu lagi
áður en hún gæfi foreldrum sínum hann. En
hvað húsið þeirra yrði hlýtt og notalegt! Nú
var hún búin að kveikja upp í ofninum. Það
logaði glatt í eldhólfinu og litla stúlkan teygði
fram kalda fætur til að ylja sér við ofninn. En
allt í einu hvarf ofninn og litla stúlkan sat aft-
ur úti í kuldanum með brunninn eldspýtubút
í hendinni“.
vegar meiri bókstafsþýðing. Hún kom út árið
1951, en hann taldi þá þegar tímabært að koma
með nýja þýðingu vegna breytinga á tungumál-
inu.
Þýðing Þorsteins frá Hamri á spænskri end-
ursögn er mikil afbökun frá frumtexta, en hún
hefur það sér til afsökunar að tekið er fram að
um endursögn sé að ræða.
Þýðing Sigrúnar Árnadóttur er sérstaklega
athyglisverð vegna þess að hún var auglýst á
þessa leið:
„Ævintýri H.C. Andersen þarf að gefa út fyr-
ir hverja nýja kynslóð lesenda og birtast þessar
gersemar nú í búningi sem hæfir nútímabörn-
um á öllum aldri.“
Hvergi er tekið fram, að áður en ævintýrin
voru þýdd á íslensku hafi þau farið í gegnum þá
miklu útþynningu og afbökun sem sjá má í sam-
anburðartextanum. Það skal tekið fram að
breytingarnar sem gerðar hafa verið á ævintýr-
inu eru ekki verk Sigrúnar en þýðingin er henn-
ar.
Það fyrsta sem vekur athygli þegar þýðingin
er skoðuð er hvað textinn er miklu lengri en
bæði frumtextinn og aðrar þýðingar. Inn í sög-
una er bætt heilu köflunum með ýmiskonar út-
leggingum, sem H.C. Andersen hefur aldrei
skrifað! Þetta gjörbreytir ævintýrinu bæði
hvað varðar innihald og stíl.
Ef bók sem þessi er gefin út ætti að kynna
hana sem lauslega byggða á ævintýrum H.C.
Andersen því önnur ævintýri bókarinnar eru í
sama dúr og textabrotið hér. Augljós og skýr
höfundareinkenni eins og upphafsorð ævintýr-
anna eru ekki til staðar. Í þessari útgáfu byrja
þau iðulega á: „Einu sinni var“ eða eru útþynnt
á annan hátt.
Dæmi: „Það var einu sinni hermaður sem var
að koma úr stríðinu. Hann var á leið til þorpsins
þar sem hann átti heima. Hann hafði barist
lengi og hraustlega en var feginn því að stríðið
var á enda svo hann gæti snúið sér að einhverju
öðru. Hann litaðist um glaður í bragði. Fugl-
arnir sungu í trjánum, sólin skein og allt virtist
leika í lyndi. Einn, tveir! Einn, tveir!“
Þarna ræður flatneskjan ríkjum þannig að öll
höfundareinkenni hverfa, en þeir sem ekki vita
betur halda að svona hafi H.C. Andersen skrif-
að.
Upphafsorð H.C. Andersen á Eldfærunum
voru: „Der kom en Soldat marcherende henad
Landevejen: Een, To! Een, To!“
Steingrímur þýðir þetta: „Dáti nokkur kom
skálmandi eftir þjóðveginum, einn, tveir, einn,
tveir!“
H.C. Andersen vindur sér beint að efninu en
er ekki með inngang.
Það tók hann reyndar langan tíma að vinna
sig að þessum frásagnarstíl og er upphaf æv-
intýra hans því mikilvægt einkenni á verkum
hans. Útgáfa Vöku-Helgafells einkennist af
miklum og grófum breytingum og er dæmigerð
fyrir það sem Viggo H. Pedersen bendir á í
sambandi við tilfæringar á enskum þýðingum
ævintýranna. Bókin var gefin út 1998 og endur-
útgefin 2000.
Lesendur þurfa að geta treyst því að klass-
ískar bókmenntir viðurkenndra höfunda gefnar
út í þeirra nafni séu ekta. Það hlýtur líka að
vera varasamt þegar viðurkenndur þýðandi
eins og Sigrún leggur nafn sitt við útgáfu sem
þessa.
Þess má geta að ævintýri H.C. Andersen
voru valin meðal hundrað bestu bóka allra tíma
af alþjóðlegri nefnd rithöfunda árið 2002.
Hver semur þýðinguna?
Það er ekki á allra færi að þýða ævintýrin. Til
þess þarf þýðanda sem þekkir og elskar stíl og
takta H.C. Andersen. Mig langar til að benda á
þýðingu Þórarins Eldjárns á ævintýrinu Nýju
fötin keisarans sem Bjartur gaf út fyrir síðustu
jól. Þórarni tekst þar bæði vel og skemmtilega
að færa þetta ævintýri yfir á sprelllifandi og
fjölbreytilegt talmál okkar tíma með fullri virð-
ingu fyrir stíl ævintýrisins. Loksins er aftur
gaman að lesa H.C. Andersen upphátt. Vonandi
fáum við meira í þessum dúr því ævintýrin eiga
fullt erindi við okkur vegna þess að í þeim er
tekist á við lífið sjálft eins og það leggur sig.
Ævintýri H.C. Andersen mega hvorki gleymast
né verða útþynntri matreiðslu að bráð því þau
eru hluti heimsbókmenntanna sem bæði börn
og fullorðnir eiga að geta lesið uppi í rúmi sínu,
sófa eða ruggustól. Gaman væri að sjá þann
draum rætast á tvö hundruð ára afmæli æv-
intýraskáldsins árið 2005.
Greinin er unnin upp úr B.Ed.-ritgerð frá leikskólakenn-
arabraut KHÍ vorið 2003. Leiðbeinandi var Anna Þorbjörg
Ingólfsdóttir.
Helstu heimildir:
Andersen, H.C. 2000. H.C. Andersen Vintereventyr.
Villy Sörensen. Villy Sörensen og Aschehoug. Kaupmanna-
höfn.
Andersen H.C. 2000. H.C. Andersen glemte eventyr.
Jens Andersen. Gyldendal. Kaupmannahöfn.
Ástráður Eysteinsson. 1996. Tvímæli. Bókmenntafræði-
stofnun, Háskólaútgáfan. Reykjavík.
Hannes Pétursson. 1964. Steingrímur Thorsteinsson.
Bókaútgáfa menningarsjóðs. Reykjavík.
Möllehave J. 1985. H.C. Andersen salt. Lindhardt og
Ringhof. Kaupmannahöfn.
Möllehave J. 1995. Lystig og ligefrem. Lindhardt og
Ringhof. Kaupmannahöfn.
Högh, Carsten. 1996. Eventyr leksikon. Munksgaard
Rosinante. Kaupmannahöfn.
Petersen, Viggo Hjörnager. 1990. Oversættelse eller pa-
rafrase? H.C. Andersen centret, Universitet og forfatteren.
Odense.
Silja Aðalsteinsdóttir. 1999. Raddir barnabókanna.
Greinasafn. Mál og menning. Reykjavík.
Auk þessa dönsk dagblöð á internetinu í desember 2000.
Höfundur er bókavörður.
S
taðreyndin er sú, að Deborah
Skinner Buzan hefur aldrei
verið geðsjúk, ekki skotið
sig og ekki heldur lögsótt
föður sinn, heldur var sam-
band þeirra náið og ástríkt.“
Þetta sagði meðal annars í
innvirðulegri afsökunar-
beiðni breska blaðsins The Daily Tele-
graph til Deboruh Skinner Buzan í byrjun
mars.
Deborah þessi er dóttir hins fræga –
sumir myndu segja alræmda – bandaríska
sálfræðifrömuðar B.F. Skinners, og ástæð-
an fyrir því að Daily Telegraph bað hana
afsökunar var sú, að bókadómari blaðsins
hafði í umsögn sinni um nýja bók end-
urtekið umhugsunarlaust sögusagnirnar
um að Skinner hefði notað dóttur sína sem
tilraunadýr og þessar tilraunir hafi haft
skelfilegar afleiðingar fyrir stúlkuna – hún
hafi orðið geðveik, farið í mál við föður sinn
og á endanum fyrirfarið sér með skotvopni.
Bókin sem þessi athugunarlausi bóka-
dómari Daily Telegraph hafði til umsagnar
var Opening Skinner’s Box: Great Psycho-
logical Experiments of the 20th Century
eftir bandaríska sálfræðinginn Lauren
Slater. Um þessa bók segir gagnrýnandi
blaðsins The Guardian að í henni leitist
Slater við að „segja skemmtilega frá“ tíu
frægum tilraunum sem gerðar hafa verið í
sálfræði. Hún reyni að „blása í þær lífi með
því að finna út hvernig mönnum hug-
kvæmdust þær, hvernig aðrir sálfræðingar
brugðust við þeim og hvaða áhrif þær
höfðu á þá sem tóku þátt í þeim“.
Fyrsta tilraunin sem Slater fjallar um er
„kassinn hans Skinners“, sem titill bók-
arinnar vísar til, það er að segja búrin sem
hann hafði dýr í á meðan hann rannsakaði
skilyrt viðbrögð, og ekki síst „loftþétta
vaggan“ sem var rúm dóttur hans, áður-
nefndrar Deboruh, fyrstu æviárin. Í bréfi
sem Deborah Skinner skrifaði í The Gu-
ardian um miðjan mars undir fyrirsögninni
„Ég var ekki tilraunadýr“ útlistar hún hvað
þarna hafi í rauninni verið um að ræða og
hvers vegna Slater fari með kolrangt mál.
Samkvæmt bók Slaters, segir Deborah
Skinner, notaði sálfræðingurinn Skinner –
sem var prófessor við Harvard frá sjötta
áratugnum þar til hann lést 1990 – dóttur
sína til að sanna kenningar sínar með því
að hafa hana nokkra tíma á dag í kassa á
rannsóknarstofunni, þar sem allar þarfir
hennar voru mótaðar og þeim stýrt. Sam-
kvæmt „þjóðsögunni“, segir Slater, var
Deborah „í búri í tvö ár“ þar sem fylgst var
með henni og henni gefið að borða og henni
ýmist refsað og veitt viðurkenning í því
augnamiði að móta hegðun hennar. Skin-
ner var jú atferlisfræðingur. „Og svo, þeg-
ar hún var þrjátíu og eins árs og hreinlega
orðin geðveik,“ skrifar Slater, „lögsótti hún
[föður sinn] fyrir að hafa misþyrmt sér,
tapaði málinu og skaut sig í keilusal í Bill-
ings í Montana. Bang, bang.“
„En þetta er ekki satt,“ skrifar Deborah
(og bætir því við að hún hafi aldrei komið
til Billings í Montana). „Faðir minn gerði
ekkert þessu líkt.“ Loftþétta vaggan, sem
Skinner sjálfur kallaði reyndar „the baby
tender“, mun hafa verið sérhannað rúm
fyrir Deboruh, ekki ósvipað súrefnisköss-
um á sjúkrahúsum, loftþétt, með einni hlið
úr plexígleri og botni úr strengdu lérefti
sem auðvelt var að þrífa. Hitastiginu inni í
vöggunni var stýrt og loftinu þar haldið
hreinu með síum. Þetta gerði Skinner til að
dóttir hans þyrfti ekki að sofa kappklædd –
fjölskyldan bjó í Minnesota á þessum árum
og veturnir þar voru kaldir – og ætti auð-
veldara með að hreyfa sig. Í hlýjunni í
þessari nýstárlegu vöggu þurfti Deborah
ekki að vera í öðru en bleiunni.
Ástæðan fyrir því að úr þessu varð líf-
seig flökkusaga mun vera sú (samkvæmt
ýmsum heimildum, til dæmis vefsíðunni
Urban Legend Reference Pages, snop-
es.com) að Skinner var ánægður með upp-
finninguna sína og sendi tímaritinu Ladie’s
Home Journal grein um loftþéttu vögguna í
október 1945. Greinin birtist með breyttri
fyrirsögn: Barn í kassa. Þá fóru sögusagn-
irnar af stað, og bendir bók Slaters til að
þær séu greinilega enn við hestaheilsu.
Það mun Deborah einnig vera. Hún er
listamaður og búsett í London. Hún segir í
bréfinu til Guardian að hún hafi heyrt þetta
flest áður. „Einhverju sinni kom pabbi
heim úr fyrirlestrarferð og sagði að þrír
hefðu spurt um líðan aumingja dóttur
hans.“ Ókunnugt fólk tjáði vinum Skinner-
fjölskyldunnar, sem voru á ferðalagi í Evr-
ópu, að Deborah hefði dáið fyrir ári. Og svo
framvegis. „Barnæska mín var svo sann-
arlega óvenjuleg – en því fer fjarri að ég
hafi ekki notið ástúðar,“ segir Deborah.
Hún hafi verið ánægt og hraust barn. „Mér
þótti afskaplega vænt um föður minn.
Hann var sérstaklega trúr og ástríkur.“
En, segir hún, hann var ekki sérlega lunk-
inn í að koma sér upp ímynd. Líklega þess
vegna sem sögurnar spruttu upp. „Hann
var of mikill vísindamaður og of lítið gefinn
fyrir að koma sjálfum sér á framfæri.“
Slater segir fleiri sögur af frægum til-
raunum í bók sinni. Og það hafa fleiri en
Deborah Skinner Buzan orðið til að gagn-
rýna hana fyrir slök vinnubrögð. Þannig
segir The New York Times frá því um
miðjan apríl, að fimm manns, að minnsta
kosti, sem Slater nefni í bókinni, hafi lýst
því yfir að hún hafi rangtúlkað orð þeirra
eða beinlínis farið frjálslega með stað-
reyndir. Sálfræðingurinn Jerome Kagan
segist til dæmis ekki hafa farið undir skrif-
borðið sitt til að sýna fram á frelsi viljans,
svo sem Slater fullyrði í bókinni, heldur
einungis sagt að hann gæti gert það. Aðrir
hafa fundið bókinni – og Slater – það til
foráttu að hún fari rangt með nöfn þekktra
fræðimanna.
Slater er tveggja barna móðir, doktor í
sálfræði og hefur skrifað fjölda tímarits-
greina, segir New York Times, þar á meðal
í New York Times Magazine. Blaðið hefur
eftir Slater að bókin sé ekki fræðirit, held-
ur sé hún að reyna að ná utan um það
flókna fyrirbæri sem vísindi séu, dramað í
þeim og ofvaxnar persónurnar sem taki
þátt í því.
BARNIÐ Í
KASSANUM
Flökkusögur geta orðið ótrúlega lífseigar.
KRISTJÁN G. ARNGRÍMSSON rifjar hér upp eina
slíka að gefnu tilefni.
kga@mbl.is
B.F. Skinner