Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.2004, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. MAÍ 2004
M
estur hluti þeirrar tón-
listar, sem flutt er í
hljómleikahúsum
heimsins, er gömul
músík. Það þarf ekki
annað en að skoða
efnisskrá Sinfóníu-
hljómsveitar Íslands
og Íslensku óperunnar undangengin ár og
sölutölur um sígilda hljómdiska til að sjá,
hvernig landið liggur. Gömlu meistararnir –
Bach og Mozart, Beethoven og Brahms,
Wagner og Verdi og margir fleiri – gnæfa yf-
ir nútímann, enda þótt ýmis yngri tónskáld
og núlifandi hafi gert margt mjög vel allt
fram á okkar daga. En áheyrendur nútímans
eru yfirleitt sólgnari í gömlu músíkina.
Hvers vegna? Er ástæðan sú, að gömlu jaxl-
arnir kærðu sig kollótta um sína eigin samtíð
og skrifuðu heldur handa framtíðinni? Nei,
það er af og frá. Þeir lögðu þvert á móti tals-
vert á sig, sumir a.m.k., til að verða við ósk-
um eigin áheyrenda og ábyrgðarmanna og
voru eftir því við alþýðuhæfi, t.d. Mozart og
Verdi. Er þá ástæðan e.t.v. sú, að tónlist-
arsmekkur áheyrenda sitji einhvern veginn
fastur í fortíðinni? Það verður einnig að telj-
ast ólíklegt. Ekki hefur bókmenntasmekk-
urinn staðið í stað, svo mikið er víst. Nútím-
inn á rithöfunda, sem standa gömlu risunum
fyllilega á sporði um alþýðuhylli. Nútímahöf-
undar njóta útsýnisins af öxlum eldri höf-
unda. Það verður ekki með góðu móti sagt
um Balzac, Dickens, Dostojevskí og Tolstoy,
að þeir gnæfi yfir helztu rithöfunda 20. aldar
með líku lagi og Beethoven og Brahms
skyggja á tónskáld 20. aldar, því að bækur
margra nútímarithöfunda eru rifnar út.
Hver er þá skýringin á því, að nútíma-
tónlist nýtur tiltölulega minni hylli en nú-
tímabókmenntir? Ein hugsanleg skýring á
misræminu er sú, að tónskáldin hafi með
tímanum fallið í þá freistni að skrifa hvert
handa öðru og látið áheyrendur sitja á hak-
anum. Þessi kenning er stundum studd þeim
rökum, að klassísk tónlist njóti stuðnings af
almannafé og tónskáldin hafi að því skapi
minna til áheyrenda að sækja en á fyrri tíð. Í
Afríku er yfirleitt ekki gerður greinarmunur
á klassískri tónlist og dægurtónlist, og e.t.v.
er ástæðan sumpart sú, að tónskáldin þar,
eða lagasmiðirnir, þurfa að ná til áheyrenda,
því að annars fengi tónlist þeirra aldrei að
heyrast. Gegn þessu geta menn teflt fram
þeirri þungu röksemd, að klassísk tónlist
Evrópu náði mestum blóma í skjóli skattfjár
og þurfti því ekki nema að litlu leyti að
beygja sig undir aga markaðsins í nútíma-
skilningi, af því að kóngar og furstar borg-
uðu brúsann af annarra fé: þeir voru mark-
aðurinn.
Önnur hugsanleg lausn gátunnar er sú, að
tónlist og bókmenntir lúti ólíkum lögmálum
fullkomnunar og hafi þess vegna rutt sér
ólíka farvegi: tónlistin hafi á eigin spýtur
komizt nálægt leiðarlokum fyrir hundrað ár-
um eða svo, þar eð það sé einfaldlega ekki
hægt að gera miklu betur en gömlu brýnin
og viðbætur yngri tónskálda hljóti því skv.
eðli máls að vera minni háttar, en bókmennt-
irnar séu á hinn bóginn ekki komnar á leið-
arenda og komist þangað aldrei, þar eð þær
lúti öðrum og e.t.v. sveigjanlegri tæknilög-
málum en tónlistin. Þessi tillaga að lausn er
reist á þeirri skoðun, að tónlist er öðrum
þræði tæknilegt verkefni: það þarf mikla
tæknikunnáttu og yfirleitt langskólanám til
að geta samið boðlega sinfóníu eða óperu, en
ekki í sama mæli til að semja skáldsögu,
enda þótt skáldsagnagerð lúti einnig tiltekn-
um reglum um sagnbyggingu, sjónarhorn
o.fl. Tónlist lýtur á hinn bóginn fastákveðn-
um innri rökum, sem ekki verða rofin. Tón-
list eins og myndlist lýtur m.ö.o. ströngum
reglum, sem menn verða að hafa lært til hlít-
ar – ekki af sjálfum sér, heldur af öðrum – til
þess að geta brotið þær að einhverju gagni
og skapað nýja tónlist.
Bókmenntir lúta ekki sambærilegum rök-
um: þar er næstum allt leyfilegt, innan
marka. Rithöfundar lesa og hlusta og læra
þannig að skrifa, það er reglan; tónskáld
sækja tónlistarháskóla. Þessi eðlismunur –
nema þetta sé bara stigsmunur, það er ekki
gott að segja – bregður birtu á það, hvers
vegna það er tiltölulega sjaldgæft, að tveir
vanir menn, sem heyra sömu tónleika, séu á
öndverðum meiði um það, hvort konsertinn
hafi verið góður eða ekki, á meðan hitt gerist
oft, að tveir menn sjái sömu leiksýningu eða
lesi sömu skáldsögu og hafi gerólíka skoðun
á sýningunni eða sögunni. Rótgróin rökfesta
tónlistarinnar virðist hafa þróazt á þann veg,
að ýmis nútímatónlist höfðar e.t.v. frekar til
hugans en hjartans og hefur þá kannski sum-
part fyrir þá sök orðið viðskila við þá áheyr-
endur, sem hugsa með hjartanu og finnast
rök vera léttvæg í listum. Góðir skáldsagna-
höfundar þurfa yfirleitt ekki að óttast slík
viðbrögð: þeir skrifa sig fæstir frá lesendum
sínum með framþróun bókmenntanna að leið-
arljósi.
Samt er málið ekki alveg svona einfalt.
Það sést á því, að það, sem sagt var að fram-
an um tónlist, á nær eingöngu við um klass-
íska músík, en tónlist 20. aldar spannar
miklu víðara svið. Um dægurtónlist og djass
gilda að sumu leyti svipuð lögmál og um bók-
menntir: þessi músík lýtur að sönnu föstum
reglum, en þær eru aðgengilegri og auðlærð-
ari en lögmál klassískrar tónlistar, og dæg-
urtónlistin og djassinn eiga sér að sama
skapi fleiri iðkendur og áheyrendur en klass-
ísk músík.
Leikhúsið virðist tæknilega séð liggja ein-
hvers staðar á milli fagurbókmennta og
klassískrar tónlistar. Shakespeare, Ibsen og
Brecht gnæfa yfir nútímaleikskáld líkt og
gömlu tónskáldin gnæfa yfir yngri tónskáld.
Þeir voru t.d. allir þrír á verkefnaskrá stóru
leikhúsanna í Reykjavík 2003. Yfirburðir
þeirra virðast m.a. felast í tæknilegri full-
komnun, sem helgast aftur af því, að leik-
húsið lýtur reglum, sem menn komast ekki
hjá því að virða, enda þótt þær séu ekki í alla
staði jafnstrangar og lögmál tónlistarinnar.
Og e.t.v. getur reikul staðsetning leiklist-
arinnar í þessu rófi glöggvað skilning okkar
á þeim vanda, sem nútímaleikhús virðist hafa
ratað í. Sumum – t.d. Arthur Miller, svo sem
ég hef fjallað um áður hér í Lesbókinni –
virðist leikhúsið vera deyjandi listform, og
þeir hafa þá m.a. í huga þrálátan fjárhags-
vanda leikhúsanna, en hann stafar aftur af
því, að leiklist er vinnufrek og vinna er dýr.
Að þessu leyti er peningaleysi leikhúsanna
og heilbrigðiskerfisins af sömu rótum runnið.
Tilraunir margra leikhúsa til að laða að sér
áhorfendur með því t.d. að sviðsetja kvik-
myndir og keppa þannig við kvikmyndahúsin
vitna um vandann. Á meðan klassískt leikhús
á í vök að verjast á Broadway, er Walt Disn-
ey-samsteypan með einar fjórar sýningar á
fjölunum eða í undirbúningi í New York –
rándýrar uppsetningar á gömlum og nýjum
bíómyndum í þeirri von að draga mikinn
fjölda áhorfenda að leikhúsinu og þá um leið
inn í ljómann frá Hollywood. Borgarleikhúsið
er að gera sams konar tilraun þessar vik-
urnar með söngleikinn Chicago og rokgeng-
ur: myndin var sýnd í fyrra, en verkið var að
vísu sviðsverk í upphafi, frumsýnt á Broad-
way 1975. Þjóðleikhúsið gerði svipað um jólin
2002. Þetta er nýtt: þarna eru klassísk leik-
list og afþreying að því er virðist að renna út
í eitt eins og afrísk tónlist, af því að naumur
fjárhagur húsanna neyðir þau til þess. Og
leikhúsin reyna aftur og aftur að laða til sín
áhorfendur með stripli og klámi, jafnvel í
klassískum uppfærslum, þar sem það á ekki
heima.
Bandaríska leikskáldið Edward Albee
kvartar sáran undan sjónvarpsvæðingu leik-
hússins. Hann hefur samið næstum 30 leik-
rit, en fæst þeirra eru þekkt utan þröngs
hóps nema Hver er hræddur við Virginíu
Woolf? Þegar Virginía Woolf var fest á filmu
fyrir bráðum 40 árum, þótti handritsgerð-
armanninum, sem kvikmyndaverið setti til
höfuðs höfundinum, eitthvað vanta: honum
fannst það ekki nógu áhrifaríkt, að prófess-
orsfrúin í verkinu (Elizabeth Taylor, átti
fyrst að vera Bette Davis, en Albee fékk ekki
að ráða því) kveldi bónda sinn (Richard
Burton, átti að vera James Mason) á því að
vera sífellt að tala um barnið, sem þau höfðu
aldrei átt. Handritsmanninum þótti nauðsyn-
legt að hafa barnið heldur herfilega van-
skapað í hlekkjum uppi á háalofti, og annað
var eftir þessu, og Albee tókst með naum-
indum að aftra þessum ósköpum, og myndin
fékk að lokum að fylgja leikritinu og tókst
vel. Hann stóð svo fast á höfundarrétti sín-
um, að handritsgerðarmanninum tókst ekki
að bæta nema tveim stuttum setningum inn í
kvikmyndina – báðum óþörfum, segir Albee.
En sjónvarpsvæðingin heldur áfram. Og
þá vaknar þessi spurning: ef leikhús, studd
af almannafé, telja sig knúin til að keppa við
sjónvarpsstöðvar, sem sérhæfa sig í útsend-
ingu erlends afþreyingarefnis, er þá ekki
verið að kippa fótunum undan eða a.m.k.
draga kraftinn úr málflutningi þeirra, sem
telja rétt og nauðsynlegt, að ríki og byggðir
styðji leikhús af menningarástæðum líkt og
ýmsa aðra menningarstarfsemi? Hversu
langt gæti Sinfóníuhljómsveitin gengið í þá
átt að troða upp með Rottweilerhundunum
til að drýgja tekjurnar, áður en skattgreið-
endur kipptu að sér hendinni? Varla alla leið.
Sinfóníuhljómsveitin er gerð út fyrir al-
mannafé af ýmsum góðum og gildum ástæð-
um, m.a. til að flytja verk, sem Rottweiler-
hundarnir ráða ekki við. Þjóðleikhús og
borgarleikhús og ríkisóperuhús í Evrópu
sýna með sömu rökum yfirleitt ekki söngleiki
nema endrum og eins: þau þurfa ekki á því
að halda, og það er ekki heldur í þeirra
verkahring, heldur einkaleikhúsa. Brezka
þjóðleikhúsið í London sýnir þó jafnan einn
söngleik á ári með miklum brag.
Menn hafa sumir að gefnu tilefni spurt
sömu spurningar um Ríkisútvarpið. Til hvers
er ríkið í sjónvarpsrekstri, ef það setur
markið ekki miklu hærra en einkastöðvarn-
ar? Guðmundur Andri Thorsson rithöfundur
vakti máls á því í blaðagrein fyrir nokkru, að
langflest helztu skáldverk þjóðarinnar hafa
aldrei verið kvikmynduð handa sjónvarpi
með sama hætti og þykir sjálfsagt í öðrum
löndum. Undantekningarnar er hægt að telja
á fingrum annarrar handar. En þess konar
efni virðist ekki eiga upp á pallborðið í rík-
issjónvarpinu eins og sakir standa. Efnisvalið
þar á bæ leiðir hugann að ummælum, sem
Egill Helgason blaðamaður hafði eftir banda-
ríska kvikmyndaleikstjóranum Woody Allen í
blaðagrein um daginn: ,,Í Kaliforníu fara
menn ekki út með ruslið, þeir setja það í
sjónvarpið.“ Verkaskiptingin í sjónvarps-
heiminum ber þess ýmis merki, að ríkissjón-
varpið þykist þurfa að keppa við og endur-
óma einkasjónvarpsstöðvarnar í stað þess að
rækja þá menningarlegu sérstöðu, sem því
var ætluð í öndverðu.
ÚT MEÐ
RUSLIÐ –
EÐA HVAÐ?
James Mason
Bette DavisEdward Albee
Henrik IbsenLudwig Van Beethoven
E F T I R Þ O R VA L D G Y L FA S O N
Höfundur er prófessor í
hagfræði við Háskóla Íslands.
Hvers vegna er mestur hluti þeirrar tónlistar sem flutt
er í hljómleikahúsum heims gamall? Hvers vegna
sýna leikhúsin kvikmyndir? Hvers vegna leggur rík-
issjónvarpið megináherslu á afþreyingarefni?