Lesbók Morgunblaðsins - 08.05.2004, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. MAÍ 2004
E
inhver minnisstæðasta leiksýning
sem ég hef séð er án efa Loka-
æfing eftir Svövu Jakobsdóttur
í Þjóðleikhúsinu árið 1983. Leik-
húsferðin var hluti af mennta-
skólanáminu, okkur var smalað í
bæinn og áttum við svo að rita
eitthvað gáfulegt um verkið á
eftir. Leikritið var sýnt á mjög sérkennilegum
tíma. Kalda stríðið var í algleymingi; Reagan
nýbúinn að kynna stjörnustríðsáætlun sína,
maður hafði ekki undan að fylgjast með and-
láti Sovétleiðtoga, það var borgarastríð í El
Salvador, allt orðið vitlaust í Nikaragva; í
Höllinni voru endalausir rokktónleikar gegn
öllum fjáranum: þeir voru ýmist kallaðir
„Aldrei aftur Hiroshima!“, „Við krefjumst
framtíðar!“ eða ámóta bjartsýnum nöfnum.
Þetta voru afskaplega meðvitaðir tímar. Það
var engu líkara en Sprengjan vofði yfir og elli-
ær gamalmenni héldu um stjörnvölinn. Fram-
tíðin var alls ekki í hendi. Mér er ekki nokkur
leið að muna hvað ég skrifaði um Lokaæfingu
eftir sýninguna en alla tíð síðan hafa lokaorð
verksins setið í mér: „Nú getur ekkert bjargað
okkur nema sprengjan.“1
Í minningunni hefur þetta leikrit alltaf snú-
ist um ádeilu á vígbúnaðarkapphlaupið; verkið
var mikilvægt innlegg í umræðu tímans um
heim á heljarþröm, ákall um frið. En er þetta
leikrit bundið þessum árum? Er Lokaæfing
einföld gagnrýni á kjarnorkuvá og innilokun
kvenna á heimilinu eða býr meira í því? Að
mínu viti er Lokaæfing, rétt eins og skáldsaga
Svövu, Leigjandinn,2 merkileg greining á þeim
veruleika sem við búum við í upphafi nýrrar
aldar þegar hugtakið „fyrirbyggjandi stríð“ er
orðið gjaldgengt í umræðunni.3
Heimur á heljarþröm
Lokaæfing segir frá hjónunum Ara og Betu;
hann er þýskmenntaður verkfræðingur og hún
píanókennari. Hann er búinn að byggja ramm-
gert neðanjarðarbyrgi til að tryggja að þau
komist lífs af þegar sprengjan fellur og fylla
það af birgðum. Leikritið segir frá æfingu
þeirra fyrir stóru stundina. Í verkinu má segja
að ofsóknarkenndin ráði ríkjum. Það er ekki
spurning hvort heldur hvenær ósköpin munu
dynja yfir eins og Ari segir: „Á morgun segir
sá lati og þá er hann kannski dauður. … Beta,
þú veist að við verðum að ljúka þessu. Þetta
getur orðið aktúellt hvenær sem er.“ (11–12)
Að auki getur Ari engu treyst; honum finnast
bæði konur og karlar líta Betu girndaraugum,
það má enginn vita af kjarnorkubyrginu því að
þá myndi það fyllast af alls kyns lýð og þar
fram eftir götum. Það er enga björg að fá
nema í byrginu. „Uppi er auðn og tóm, and-
rúmsloftið banvænt … þú mátt ekki fara
upp … og hingað má enginn koma,“ segir Ari
(15). Þrá eftir öryggi knýr hann áfram, hann
þráir að hafa fulla stjórn á aðstæðum, laus við
(ímyndaðar) ógnir umhverfisins.
Maður er svo öryggislaus
Stöðug leit Ara að öryggi leiðir hugann að
öðru verki, Leigjandanum, sem út kom árið
1969. Sú saga hefst raunar á orðunum „Maður
er svo öryggislaus“ (7) en sú kennd er einnig
grunntónn Lokaæfingar. Í Leigjandanum birt-
ist dag einn ókunnugur maður á heimili Péturs
og nafnlausrar konu hans án þess að segja
orð. Konan gerir engar athugasemdir við
þessa „innrás“ og má segja að fyrir því sé ein-
föld ástæða. Konunni finnst sem menn sitji um
heimili hennar, ekki endilega til að ræna og
rupla, heldur til þess eins að ráðast inn í
einkalíf hennar. Hún óttast það sem á eftir að
gerast en veit ekki hvenær það gerist, hvernig
eða hvers vegna. Af þeim sökum má segja að
innrás leigjandans fylli aðeins út í form sem
þegar er fyrir hendi. Segja má að hann sé í
raun birtingarmynd hugmyndar. Það er eins
og á heimilinu sé ókunnum gesti ætlaður sess,
þar sé stóll sem aðeins sé ætlaður honum, –
þeim sem konan bíður. Það er því eðlilegt að
konan taki leigjandanum sem sjálfsögðum hlut
og hreyfi engum mótmælum við innrás hans.
Á sama hátt er það staðreynd í hugarheimi
Ara að fyrr eða síðar muni sprengjan springa
og – ekki síður – að einhver taki Betu frá hon-
um.
Eftir að hinn ókunni maður kemur inn á
heimili Péturs og konunnar í Leigjandanum
fer líf þeirra að snúast um þennan óboðna gest
sem stendur vörð í forstofunni og ræður því
hvort nokkrum sé hleypt inn. Leigjandinn tek-
ur m.ö.o. að sér varnir heimilisins – eins og
Ari í Lokaæfingu. Leigjandinn byrjar á því er
hann kemur inn á heimilið að kanna hversu
traust útidyrahurðin er – Ari tryggir að allt sé
í lagi með því að hanna og byggja allt sjálfur.
Og það er engu líkara en hin nafnlausa kona í
Leigjandanum hafi fengið nafn í Lokaæfingu
og heiti nú Beta. Í lok Leigjandans taka Pétur
og leigjandinn að renna saman og enda sem
einn maður með tvö höfuð, fjórar hendur og
tvo fætur. Það má segja að Ari samsvari sam-
bræðingi Péturs og leigjandans.
… og hvergi annars staðar
Grundvallarástæða þess að Ari útbýr hið
trausta kjarnorkubyrgi – og heldur lokaæf-
inguna – er öryggisleysið, óttinn við að missa
Betu. Og einfaldasta leiðin til að halda í hana
er að loka hana inni. Hann segir að þau eigi á
hættu að alls konar fólk vaði inn á heimili
þeirra ef hún haldi áfram píanókennslunni og
þar fram eftir götum: hann sér alstaðar ógn-
anir. Í samtali þeirra um barneignir, en þær
voru ævinlega ótímabærar í huga Ara, segir
Beta: „Þú hefur aldrei viljað barn, Ari. Guð
minn góður, ég hugsaði ekki. Þú ert afbrýði-
samur út í ófætt barn.“ Síðan heldur hún
áfram: „Og þú ert afbrýðisamur út í tón-
listina … og nemendur mína. Þú ert hræddur
um að þeir taki eitthvað frá þér. … Meira að
segja hér … áður en þú eyðilagðir Kýpur [það
var teppi sem átti að vera eins og strönd en
Ari rakti upp til að nota í færi] … ertu upp-
fullur af afbrýðisemi og ímyndunarveiki. Sérð
ekkert nema einhverja karla sem eru að gefa
mér auga.“ (44–5) Það á enginn að komast inn
í byrgið og enginn að fara þaðan út – nema
Ari náttúrlega. Síðar segir Beta: „Já, það er
hér sem þú vilt hafa mig og hvergi annars
staðar.“ (51)
Frelsi í innilokun
Þetta kallast á við önnur verk Svövu, þar á
meðal Leigjandann, þar sem frelsi og öryggi
mynda andstæður. Í gróteskum smásögum
hennar öðlast konurnar frelsi með því að múra
sig inni á heimilinu í bókstaflegri merkingu,
frelsi og hamingja nást með því að loka sig frá
LOKAÆFING LEIGJANDANS
Að mati greinarhöfundar eru verk Svövu Jakobsdóttur,
leikritið Lokaæfing og skáldsagan Leigjandinn, merki-
leg greining á þeim veruleika sem við búum við í upp-
hafi nýrrar aldar þegar hugtakið „fyrirbyggjandi stríð“
er orðið gjaldgengt í umræðunni. Verkin þóttu á sínum
tíma sterk ádeila á vígbúnaðarkapphlaupið og kalda-
stríðsástand en meginþema þeirra er öryggisleysið.
E F T I R P É T U R M Á Ó L A F S S O N
Þ
að er sama á hvaða sviði félags-
ráðgjafar starfa, alltaf reyni á
að þeir sjái viðfangsefnin í heild-
arsamhengi, séuleiknir í að
vinna með fólki, hafi tilfinningu
fyrir mannlegri reisn og geti
skynjað kviku hvers manns.
Margt af þessu byggist á fræði-
legri þekkingu á samfélaginu, sögu og menn-
ingu ásamt skilningi á hinum flóknu sálfélags-
legu þáttum sem manneskjur eru hluti af.
Í félagsráðgjöf við Háskóla Íslands var nú á
vormisseri boðið upp á nýstárlegt námskeið
sem hafði það að markmiði að efla innsæi og
skilning verðandi félagsráðgjafa á margvís-
legum mótunarþáttum einstaklinga með því
að lesa og greina íslenskar bókmenntir. Nám-
skeiðið nefndist Hinn mannlegi skilningur og
það var Sigrún Júlíusdóttir prófessor í fé-
lagsráðgjöf sem kenndi og hafði umsjón með
því en leitað var til bókmenntafræðinga um
kennslu sumra efnisþátta.
„Hugmyndin að baki námskeiðinu,“ segir
Sigrún, „tengist því að nemendur í félagsráð-
gjöf koma að náminu með misjafnar for-
sendur og ólíkar hugmyndir um komandi
verkefni. Margir hafa hug á að starfa í heil-
brigðisþjónustu, að klínískum störfum eða við
ráðgjöf og fræðslu fyrir fjölskyldur, fullorðna
eða börn. Þetta er mjög breitt svið og spann-
ar allt frá almennri ráðgjöf, stuðningi og upp-
lýsingum í heilsugæslu að langtíma meðferð-
arvinnu og endurhæfingu meðal annars í
geðrænum og sálfélagslegum vanda. Í öllum
tilvikum reynir á sérþekkingu á ákveðnum
vandamálum, aðferðum og lausnum en ekki
síst viðhorf gagnvart mannlegum sársauka,
breyskleika og brostnum vonum. Aðrir ætla
sér að starfa innan félagsþjónustunnar, oft
með þeim sem verst eru staddir í þjóðfélag-
inu, eiga erfitt uppdráttar félagslega og glíma
við fjölþættan vanda af alvarlegasta toga,
bæði tilfinningalega, fjárhagslega og fé-
lagslega. Sumir hafa áhuga á að vinna að
þjónustu fyrir þá sem hafa komist í kast við
lögin, hafa hreinlega stimplast út úr þjóð-
félaginu og þurfa á miklum stuðningi, leið-
sögn og endurhæfingu að halda. Svo er það
hópurinn sem vill vinna að margvíslegri þró-
unarvinnu, eða almennum upplýsingum og
ráðgjöf. En starfsumhverfi fólks, margbreyti-
leiki menningar og flókin samskipti nær og
fjær verða stöðugt veigameiri viðfangsefni í
nútímasamfélagi.“
Að skynja sig í list
Í námi til félagsráðgjafa er mikil áhersla á
þekkingu á löggjöf og þeim formlegu úrræð-
um sem samfélagið býður uppá. En þessir
þættir koma að litlu gagni ef fagmaðurinn
hefur ekki tilfinningu fyrir skjólstæðingnum
sem einstakri manneskju og því sérstaka í að-
stæðum hvers og eins.
„Sumir hafa þessa hæfni nánast með-
fædda,“ segir Sigrún, „við köllum það stund-
um „hjálpargenið“, eigum þá við klínískt
innsæi, fagvitund eða næmi fyrir öðrum og
þörf til að verða að liði. Í því felst að vera í
tengslum við sína eigin kviku án þess að vera
beygður af henni eða stjórnast ómeðvitað af
henni. Siðfræði hjálparinnar byggist á sam-
hygð og samsömun sem er annað en samúð
eða vorkunn. Það að geta haft slíka tilfinningu
fyrir öðrum skiptir öllu máli, líka þegar harð-
svíraðir glæpamenn eiga í hlut. Hver mann-
eskja hefur sitt manngildi og siðferðilegan til-
verurétt.
Stundum getur eigin reynsla af áföllum,
sorg eða tilfinningalega flóknum tengslum
verið uppsprettan. Það er æskilegt að fólk
sem ætlar að vinna náið með öðrum hafi farið
í gegnum sitt eigið meðferðarferli með öðrum
fagaðila til þess að átta sig betur á sjálfum
sér, þekkja sína blindu eða aumu bletti. Þann-
ig má dýpka og efla færnina til að beita eigin
persónu sem vel slípuðu verkfæri. Öðrum læt-
ur vel að beita markvissri sjálfsskoðun eða
skynja sjálfan sig í gegnum listaverk eins og
bókmenntir eða leikhús eða aðra listræna
speglun og túlkun á veruleika.“
Markmið námskeiðsins fjórþætt
Sigrún segir fjögur meginmarkmið með
námskeiðinu.
„Fyrst má nefna að við viljum efla listræna
hugsun hjá verðandi félagsráðgjafa. Í því felst
að miðla leiðum til að dýpka sinn eiginn skiln-
ing og sýn á lífskjör og mannleg örlög, en
þetta er aðalviðfangsefni félagsráðgjafar.
Margir félagsráðgjafar lesa mikið bókmenntir
en kannski fyrst og fremst félagslega raunsæ
eða jarðbundin verk. Við viljum efla þennan
áhuga og sköpunarkraftinn sem fylgir lestri
fagurbókmennta.
Í öðru lagi er lögð áhersla á að meðferð-
arvinna sé sköpun. Í því felst að skapa eitt-
hvað nýtt með því að leysa úr læðingi óvirkj-
aða krafta í orkubúi einstaklingsins. Í
meðferðarvinnu og öllu faglegu (hjálpar)starfi
með fólki sem er að takast á við vanda eða
breytingar í lífinu felst ávallt sköpun, oftast
svokölluð samsköpun. Við hlustum á ótrúlegar
lýsingar og reynslu. Það er oft mikil breidd í
frásögnum fólks og við þurfum að skilja,
skynja og þróa næmi fyrir því sem þar hreyf-
ir við okkur sjálfum. Til þess að valda hlut-
verki sínu þarf félagsráðgjafinn því að hafa
þróað með sér innlifunarhæfni. Hann þarf að
geta gefið sig á vald þeim áhrifum sem hann
verður fyrir frá skjólstæðingi sínum og nýtt
þau sem aflgjafa í breytingaferlinu en um leið
verður hann að geta aðgreint eigin tilfinn-
ingar og fagleg viðbrögð.
Það sem gerist á milli félagsráðgjafa og
skjólstæðings er að mörgu leyti líkt því sem
gerist milli texta og lesanda. Án samkenndar
og samsömunar við persónur og aðstæður
skapast ekki sá skilningur milli fagmanns og
skjólstæðings sem nauðsynlegur er til að
samstarfstengslin verði frjó. Til þess að geta
notið bókmennta og nýtt upplifunina í þágu
meðferðarstarfs þurfum við að læra að lesa og
túlka bókmenntir. Þess vegna fengum við
bókmenntafræðinga í lið með okkur til að
miðla þekkingu um túlkun texta, hvernig má
rýna í tengsl persóna og umhverfis, sögu og
Það sem gerist á milli félagsráðgjafa og skjólstæðings er að mörgu leyti líkt því sem gerist milli texta og lesanda.
Sigrún Júlíusdóttir, prófessor við Háskóla Íslands, sagði ÞRESTI HELGASYNI að hún kenndi námskeið í vetur sem
miðaði að því að þjálfa verðandi félagsráðgjafa í að lesa og túlka skáldskap og nýta þá þekkingu í starfi.
BÓKMENNTASKILNINGUR
Í ÞÁGU SKJÓLSTÆÐINGA