Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.2004, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. MAÍ 2004
A
f einhverjum undarlegum
ástæðum hefur mjög lítið
farið fyrir opinberri og list-
rænni umræðu um Áfanga,
hið merka listaverk Rich-
ards Serra á Vesturey Við-
eyjar, sem sett var upp árið
1990. Þó hef ég reglulega
lent í skemmtilegum samræðum við listamenn
um gæði verksins, en sjaldnar merkingu. Mörg-
um er þetta verk kært, en öðrum þykir það
gamaldags og jafnvel yfirþyrmandi og öðrum
finnst það eyðilegging á merkilegu landi. Upp-
lýsingar um verkið liggja ekki á lausu og engu
líkara en skipulega sé unnið að því að það falli í
gleymsku og dá.
Það var að frumkvæði myndlistarmanna og
forstöðumanns Listasafns Íslands að Richard
Serra var boðið hingað á Listahátíð 1990 og
hann mun hafa komið hingað nokkrum sinnum
til að leita fyrir sér með staðsetningu og út-
gangspunkta fyrir verk sitt. Nokkrir staðir
komu til greina í upphafi og var þá sérstaklega
horft til útnesja norður af Reykjavík, m.a. Geld-
inganess. Að endingu ákvað Serra að kynna sér
Viðey, sem kom nokkuð á óvart, þar sem hann
var á þessum tíma mun þekktari fyrir gríðar-
stóra borgarskúlptúra sína víða um heim. Serra
skoðaði eyjuna vel, aflaði sér gagna og teiknaði
töluverðan fjölda kolateikninga. Í framhaldi af
því lét hann gera fyrir sig módel af eyjunni og
þróaði hugmyndina jafnt innan þess og á staðn-
um. Þegar tillaga að verkinu lá fyrir og ákveðið
hafði verið að ráðast í framkvæmd þess samdist
svo um að Reykjavíkurborg sæi um og kostaði
framkvæmdina og teldist eigandi þess, en Lista-
safn Íslands er vörsluaðili styrktarsjóðs sem
listamaðurinn gaf til handa ungum myndhöggv-
urum, en stofnfé sjóðsins er höfundarþóknun
listamannsins.
Það má telja merkilegt afrek að aðeins þrír
menn settu þetta umfangsmikla verk upp á ell-
efu dögum um mánaðamótin mars/apríl 1990
undir stjórn Magnúsar Sædal. Serra sá um upp-
setningu á fyrsta súlnaparinu ásamt Magnúsi,
en sökum veikinda fól hann Magnúsi framhald
þess og gerði honum skýra grein fyrir því
hvernig stuðlarnir skyldu standa á hverjum
stað. Stuðlarnir, ásamt öllu efni og tækjum er til
þurfti, voru fluttir til Viðeyjar á stórum pramma
og var öllu slöngvað upp í fjöruna við Eiðið, þar
á meðal 16 tonna gröfu. Stuðlarnir voru síðan
paraðir saman af Serra og fluttir yfir freðna eyj-
una með kerru. Þar var grafið fyrir hverjum
stuðli og hann reistur á þjappaða hæðarsetta
fyllingu. Efnið sjálft, stuðlabergsdrangarnir,
var sótt austur í Hrunamannahrepp.1
Serra
Það var vel til fundið að fá Richard Serra til
Íslands á þessum tíma, en þá má segja að
frægðarsól hans í myndlistarheiminum hafi
staðið í hádegisstað. Ferill hans var þá reyndar
orðinn nokkuð langur og stígandi, en hann hafði
styrkt sig í sessi sem einn af merkustu mynd-
listarmönnum síðari hluta aldarinnar. Hann er
fæddur í San Francisco 1939 og menntaður í
bókmenntum frá Berkeley og Santa Barbara í
Kaliforníu og útskrifaðist frá Yale-háskóla með
MFA-gráðu í listum árið 1964. Hann býr nú í
New York og Nova Scotia.
Serra hóf feril sinn sem málari, en 1966 gerði
hann sína fyrstu skúlptúra og þá úr óhefð-
bundnum efnum, s.s. leðri, neonljósum og
margs kyns efnasamsetningi. 1968–70 gerði
hann fyrstu blýslettuverkin sín, þar sem hann
kastar fljótandi blýi úr lítilli deiglu í kverkar og
horn gallería, en í þau gat farið allt að 13 tonn-
um af blýi. Þetta voru afdrifarík verk, en hug-
myndin að baki þeim er sú að kjarninn í skúlpt-
úrum sé hvorki efnið sem þeir eru gerðir úr né
formið sem þeir mynda, heldur miklu fremur
það að skapa þá. Þetta þýðir að eiginleikar efn-
isins eru notaðir til hins ýtrasta og rýmið sem
mótar verkið verður form þess til hálfs. Sam-
þjöppunin í kverkum rýmisins er efnisgerð
verksins, en þau eru þó fyrst og fremst atburðir
tengdir tíma og rúmi. Margir telja þessa at-
burðaskúlptúra meðal merkustu listsögulegra
atburða síðustu aldar. „Staðsetning verksins
breytir rýminu. Þegar skúlptúr hefur fengið
sinn stað öðlast rýmið hlutdeild í virkni hans.“2
Árið 1969 gerir Serra sína fyrstu járnskúlp-
túra, svokallaða stafla eða stoðverk (Prop piec-
es) og hellur (Slab). Þau voru samsett úr nokkr-
um einingum sem hvorki voru soðnar saman né
festar með nokkrum hætti, en héldu jafnvægi
með þyngdaraflinu einu saman. Í þessum verk-
um, líkt og æ síðan, notar Serra járnið sem hrá-
efni á sama hátt og iðnaðurinn gerir, þ.e. sem
byggingarefni fremur en smíða- eða mótunar-
efni. Þannig hafði járn ekki verið notað í skúlpt-
úr áður og hugmyndin að nota þyngd þess, stöð-
ugleika og sveigjanleika var ný vídd í myndlist.
Fyrir þess háttar verk er hann þekktastur og
þau má finna í mörgum af stærstu borgum
heims.3
Mínimalisminn
Þessi fyrstu verk Serra eru mjög líkamleg,
tengd stað og stund (atburðum), en um leið eðl-
isfræðileg. Þetta hefur einkennt verk hans æ
síðan. Fyrstu verkin gerir hann við upphaf lista-
stefnu sem kölluð hefur verið mínimalismi á er-
lendum málum, en naumhyggja á íslensku (upp-
haflega Primary Structures). Mínimalisminn,
sem við skulum kalla svo, er í stuttu máli af-
sprengi módernískrar myndlistar og hugmynd-
arinnar um hreinsun hennar af óþarfa prjáli.
Myndlistin var að mati mínimalistanna komin í
öngstræti abstrakt expressionismans sem hafði
tekið alla heila hugsun burt úr listinni og rúið
hana samfélagslegri skírskotun. Að mati þeirra
gat það ekki verið hlutverk listarinnar að tjá
persónulegar tilfinningar eða skapgerð lista-
mannsins. Kjarni listarinnar fælist öðru fremur
í því að afhjúpa eigið eðli og allt annað væri
henni óviðkomandi. Ad Reinhard (1913–67) orð-
aði þetta svo árið 1962: „Hið eina sem hægt er
að segja um lífið og listina er að listin er list og
lífið er líf, að listin er ekki líf og að lífið er ekki
list.“4
Það var m.a. af þessum sökum sem mínimal-
istarnir sóttu í hlutlaus iðnaðar- og bygging-
arefni í verk sín – efni sem ekki áttu sér sögu-
legar rætur í myndlistinni, en féllu vel að
hugmyndinni um mótun listaverka með nútíma-
legum aðferðum og án allra „fingrafara“ lista-
mannsins. Af þessu leiddu mínimalistarnir þá
einföldu geometrísku formbyggingu sem ein-
kennir list þeirra. Carl Andre minnir hins vegar
á að: „Hvorki einfaldleiki né margbreytileiki eru
trygging fyrir gæðum listaverks. Kraftur verk-
anna felst í byggingu þeirra. Hvort heldur sem
verkin eru einföld eða flókin verða þau að vera
beinskeytt.“5
Verk mínimalista einkennast oft af endur-
tekningum sömu formanna og er stundum eins
og staflað eða þjappað saman og stundum
standa þau mjög tæpt gagnvart þyngdaraflinu.
Í þeim er iðulega falin öxullaus symmetría eða
samhverfa sem lýsa má þannig að einn hluti
verksins geti komið í annars stað án þess að
raska heildarmyndinni. Þannig er bygging
mínimalískra verka oft á tíðum kjarni þeirra og
innra samhengi, hlutföll, efni og stærðir skipta
miklu máli. Innri hlutföll eru það eina sem ein-
kennir alla myndlist og þau ráða öllu um inn-
byrðis samræmi, en þau hafa hins vegar ekkert
með stærðir að gera. Serra hefur í þessu sam-
hengi bent á að einn hlutur geti ekki staðið án
viðmiðunar við annan og afstaðan milli þeirra sé
lykilatriði. Hann hefur gert fjölda verka sem
hafa þessi einkenni og virðast oft standa á
mörkum einingar og sundrunar líkt og spila-
borg sem hangir uppi á viðkvæmum snertiflöt-
um nokkurra eininga.
Myndlist mínimalista, líkt og annarra, er nær
undantekningarlaust unnin í beinum tengslum
við byggingar- og borgarumhverfi og ef hún á
ekki hreinlega að renna saman við það í ein-
hvers konar einingu, þá á hún a.m.k. að verða
augljós hluti þess. En mímimalistar eru reyndar
ekki einslitur hópur í þessu samhengi, enda hef-
ur Serra hafnað notagildis- og listskreytingar-
áráttunni sem hreinni misnotkun á myndlist. Að
hans mati felast möguleikar listaverksins ekki
aðeins í því að þjóna eða renna saman við um-
hverfi sitt, heldur ekki síður í því að ganga gegn
því og afmarka eigið svæði. Verkið stendur fyrir
sjálft sig – það er aðalatriði og list er list og allt
annað er allt annað, eins og áður var nefnt.
Ekki verður efast um áhrif mínimalismans á
þróun myndlistarinnar hvað þetta varðar, þó að
vel megi halda því fram að þau séu að jöfnu
byggð á formrænum misskilningi þar sem sett
er samasemmerki milli einfaldleika og mínimal-
isma. Það er skuggahlið málsins sem vel má
ímynda sér að stefnan verði að burðast með um
ókomna tíð. En að öllu þessu samanlögðu má
ljóst vera að mínimalisminn er langt í frá einföld
listastefna þó að mörgum, sem einungis líta til
formrænna þátta, kunni svo að virðast. Aftur á
móti má vera að öll góð myndlist sé í grunninn
mínimalísk í einhverjum skilningi, sé hið
knappa form þar sem engu er ofaukið, líkt og
Kristján Guðmundsson (1941) hefur bent á. Það
er áhugavert sjónarhorn, en önnur saga.6
Áfangar
Listaverkið Áfanga má með góðu móti kalla
umhverfis- eða landslagsverk og er það af þeim
sökum mjög sérstakt á ferli listamannsins, og að
margra mati markar það ákveðin tímamót.
Þrátt fyrir það ber verkið með sér öll helstu höf-
undareinkenni Serra. Uppbygging verksins er
afar einföld, en merking þess er ekki endilega
jafn augljós. Sem inngang eða aðgöngumiða að
verkinu tel ég rétt að skoða titil þess. Það blasir
við að verkið er sett upp sem áfangastaðir á
hringferð um Vesturey. Nafnið Áfangar vísar til
samnefnds ljóðabálks Jóns Helgasonar sem
Valgarður Egilsson, þá formaður stjórnar
Listahátíðar, mun hafa rakið fyrir Serra, en það
lýsir hringferð um Ísland á svipaðan hátt og
verk Serra er hringferð um Viðey. Orðabóka-
merking áfanga er staðir, áningarstaðir, leið-
aráfangar og það að staldra við og líta jafnt yfir
farinn veg og fram á við. Þessi póetíska merking
er auðsæ og Serra vel kunnug og því tel ég nafn-
ið valið af kostgæfni. Á ensku er verkið hins-
vegar kallað: Standing Stones – Nine locations –
two elevations eða Steinsúlur – níu staðir – tvær
hæðarlínur, sem er eins og skilgreiningartitill
og meira í ætt við aðrar nafngiftir listamanns-
ins. Þannig má með góðu móti segja að íslenski
titillinn sé sá póetíski, en sá enski sé stærð-
fræðilegur.
Vesturey er mjög lág og hæsti punktur henn-
ar er ekki nema 18 metra yfir sjávarmáli.
Grunnform eyjunnar og hæðarlega landsins eru
frekar óregluleg; Eyjan er stuðlabergsdrangur
að mestu leyti og suður- og norðurbrúnir henn-
ar þverhníptar upp á nokkra metra, en ströndin
lægri og flatari að vestan- og austanverðu. Þetta
þýðir að landslagið ofan á henni er frekar flatt
og hæðarlínur á flestum stöðum frekar gisnar,
en þó ekki á öllum stöðum eins og verkið sjálft
sýnir. Í ljósi þessa, get ég mér til, hefur Serra
gert einfalda og sýnilega reglu fyrir verkið:
Stuðlabergspörunum er öllum komið fyrir á
ákveðnum hæðarlínum, 9 og 10 metra, og sá
drangurinn sem stendur á 9 metra línunni er
4ra metra hár og sá á 10 metra hæðarlínunni er
3ja metra hár. Af því leiðir að hæsti punktur
beggja dranganna er jafn hár (13 metrar) og þá
hæð má greina af hæsta punkti eyjunnar og öll
hliðin eru því sýnileg af honum. Hliðin sjálf eru
síðan þannig gerð að bilið milli stuðlanna ræðst
STEINSÚLUR – NÍU STAÐIR
– TVÆR HÆÐARLÍNUR
Bandaríska listamanninum Richard Serra var boðið á Listahátíð í Reykjavík árið 1990. Í kjölfarið reis
verk hans Áfangar í Viðey. Hér er fjallað um verkið sem greinarhöfundur telur hafa mætt tómlæti hjá Ís-
lendingum en hann telur það með því besta sem tína má til úr íslenskri listasögu.
Morgunblaðið/Einar Falur
Bandaríski listamaðurinn Richard Serra í Viðey árið 1990, við vígslu verksins Áfanga.
E F T I R K R I S T I N E .
H R A F N S S O N