Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.2004, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. MAÍ 2004
S
egja má að saga nútíma svart-
listar á Spáni eigi sér upphaf
með grafíkverkum Francisco
de Goya (1746–1828). Ekki er
fjarri lagi að fullyrðing þessi
geti átt við um Evrópu alla og
jafnvel mætti halda því fram að
saga nútíma grafíklistar hefjist
með Goya.
Verk Goya eru grundvallarviðmið fyrir fag-
urfræði og listrænt næmi okkar tíma. Hann
var uppi á tímum gífurlegra breytinga á gömlu
stjórnmála- og þjóðfélagskerfi sem höfðu víð-
tæk áhrif á hugsun manna, menningu og listir.
Sögulegir atburðir sem hann varð vitni að á
langri ævi, ásamt ýmsum vandamálum í lífi
hans sjálfs sem rekja má til endurtekinna
átakatímabila, endurspegluðust í listrænni
þróun verka hans. Allt frá arfi fyrirmyndanna
úr ítölsku barrokklistinni, gegnum franskan
gullaldarstíl og fagurfræðikenningar Mengs,
þróast list hans að öðrum leiðum sem einkenn-
ast af því að sagt er skilið við staðlaða gullald-
arhefðina og leitað á vit nýrra tjáningarforma
til að auka frjálsræði í sköpun listamannsins.
Grafíkverk Goya eru meðal merkustu at-
burða í svartlistasögu heimsins.
Frumleiki hans hefur áhrif á tungumál fag-
urfræðinnar, á myndbyggingu, á tækni og að-
ferðir svartlistarinnar og á táknboðana.
Tækniþróuninni í grafíkverkum Goya fleygir
stöðugt fram. Hann náði einstöku valdi á verk-
færunum og á því að samnýta ólíkar aðferðir á
fullkominn hátt.
Ætingu lína og flata, litaböðum, þurrnál,
meitli, sköfu, slípi... öllu er þessu beitt í því
skyni að ná fram myndrænum áhrifum. Úr
verður stórbrotið myndmál sem erfitt er að
líkja eftir, með ívafi sterkrar birtu og myrkra
skugga. Ljósið og skuggarnir skapa heild sem
þrungin er dramatískri spennu og sterkri tján-
ingu. Birtuna, af óræðum uppruna, notar Goya
til að draga athygli áhorfandans að þeim hlut-
um myndarinnar sem hafa mest vægi og inn-
tak. Birtan verður þessum fulltrúa upplýsing-
arstefnunnar í raun að myndlíkingu
þekkingarinnar.
Fyrir utan tæknileg afrek sín er mesta
framlag Goya til sögu svartlistarinnar að hafa
kunnað að nýta þá möguleika sem honum buð-
ust og vera þannig brautryðjandi samtíma
svartlistartækni og nútíma fagurfræðilegrar
hugsunar. Hann nýtti sér myndþrykkið til að
tjá hugarheim sinn, áhyggjur og efasemdir um
þjóðfélagið sem hann lifði og hrærðist í. Málm-
ristur Goya eru sjónrænn vitnisburður lista-
manns sem spyr sjálfan sig spurninga um
mannlegt eðli og sögulegt ferli og skapar í
koparstungum sínum flókna heild úr ólíkum
þáttum hinna tveggja stiga verundarinnar;
baksviðinu hið innra og heimi hins hlutlæga
raunveruleika.
Myndröðin Caprichos, þekktasta myndröð-
in, var auglýst í Diario de Madrid hinn 6. febr-
úar 1799. Þessar áttatíu koparstungur eru
grundvallarheimild bæði til að kynnast sköp-
unarferlinu í grafíkverkum Goya og spænsku
samfélagi í lok 18. aldar af sjónarhóli upplýs-
ingarstefnunnar.
Fyrir menningu Vesturlanda eru Kenjarnar
(Los Caprichos) eftir Goya dæmi um heim í
kreppu, í deiglu mikilla breytinga. Inntak
myndanna leiðir í ljós brestina í félags- og
stjórnmálakerfi sem grundvallast á stirðnuðu
stéttaskipulagi og gildiskerfi sem reist er á
óbreytanlegum siðvenjum og harðri trúarlegri
samviskukúgun. Fagurfræðilega eru mynd-
irnar boðberar nútímalegrar skynjunar og
nálgunar við list sem er mörkuð af huglægni.
Sé litið á ævi Goya koma Kenjarnar fram á
einum mikilvægasta áratug á lífsferli og í list-
sköpun hans. Það er þess vegna sem kynslóðir
rithöfunda, lista- og menntamanna síðustu
tvær aldirnar hafa ekki getað slitið sig frá
táknrænni merkingu þeirrra – tákni um enda-
lok gamla stjórnskipulagsins, breytingu á
smekk manna, frá klassískri fagurfræði til
rómantíkur, og þau straumhvörf sem áttu sér
stað í ævi og list þessa skapara á alheimsvísu.
Röð atburða stuðlaði að sköpun Kenjanna.
Hún einkenndist fyrst og fremst af því að Go-
ya gerðist æ fráhverfari staðlaðri listsköpun
og hneigðist æ meir að nýsköpun. Þessi nýja
sýn á listina tengist svo atburðum í lífi hans.
Alvarleg veikindi tóku að hrjá hann, hann
stofnaði til náinna kynna við hertogafrúna af
Alba og hann var í vinatengslum við hóp virtra
menntamanna, einkum rithöfundinn Leandro
Fernández de Moratín. Árið 1792 semur Goya
skýrslu til Konunglegu listaakademíunnar í
Madrid þar sem hann setur fram hugmyndir
sínar um kennsluaðferðir og leggur til atlögu
við grundvallarreglur nýklassisismans, arf-
leifð málarans Antons Rafael Mengs. Ári síðar
veikist Goya alvarlega. Afleiðingar veikind-
anna eru verulegur heyrnarmissir. Meðan
hann er að ná sér dvelst hann sér til hress-
ingar nærri Cádiz, á sveitasetri vinar síns, Se-
bastiáns Martínez, listunnanda sem safnar
bókum, málverkum og svartlistarverkum.
Heyrnardeyfan veldur því augljóslega að hann
fjarlægist hinn ytra heim og hneigist greini-
lega til aukinnar sjálfskoðunar. Sé litið til list-
sköpunar Goya stuðla þessar aðstæður að því
að hann snýr sér markvisst að teikningu og
svartlist sem falla einkar vel að þörf hans á
þeim tíma fyrir að skapa sér fjarlægð. Í bréfi
sem skrifað er 1794 til skáldsins og dæmi-
sagnahöfundarins Tomás de Iriarte nefnir
listamaðurinn við hann áhuga sinn á mynd-
verkum þar sem hann geti frjálst og óháð nýtt
sér „kenjar og hugvit“.
Annar viðburður sem einnig olli straum-
hvörfum í lífi hans átti sér stað sumarið 1796
meðan hann dvaldist í höll hertogafrúarinnar
af Alba í Sanlúcar de Barrameda, við mýrlend-
ið og flæðiengin í grennd við fljótið Guadal-
quivir. Í hlýju og munaðarlegu umhverfi
Andalúsíu þarna við strendur Atlantshafsins, í
fylgd hertogafrúarinnar og ungra hirðmeyja
hennar, setur Goya á blað fjölda teikninga sem
lýsa andrúmslofti þrungnu ástleitni og munúð.
Þannig verður til bókin þekkta, Albúm de San-
lúcar. Eftir ævintýrið í höllinni við Doñana-
flæðiengin hleypur snurða á þráðinn milli hans
og hertogafrúarinnar. Í lok ársins 1796 er
hann í Cádiz, veikist enn á ný en byrjar þar
nýja teikningabók, Álbum de Madrid, þar sem
eru myndir með augljóslega gagnrýnu inni-
haldi og þar er talsvert um háðskar skop-
myndir sem taldar eru endurspegla þá bölsýni
sem var að búa um sig í þungum huga lista-
mannsins. Í báðum þessum teiknibókum er að
finna drög að hugmyndum að Kenjunum. Þeg-
ar hann er að vinna fyrstu plöturnar í mynd-
röðinni, í kringum 1797, hefur hann mikil sam-
skipti við Fernández de Moratín, sem þá er
nýkominn frá London, og ætla má að þeir beri
saman bækur sínar um bresku stjórnmála-
skopmyndirnar.
Allir þessir þættir hafa sín áhrif á rammann
um sköpun Kenjanna, þar sem saman koma
fagurfræðilegar hugmyndir sóttar út fyrir hið
venjubundna, veikindin, vonbrigði í ástum og
áhrif skoðana hins upplýsta minnihluta. Þar af
leiðandi þurfti Goya að gera myndröð úr kop-
arstungum sem gæfi margbreytileg svör við
nýnæmum skilningi hans á listinni, vaxandi
einangrun hans, vantrausti á manninum og
þjóðfélagslegum áhyggjum hans, runnum af
rótum upplýsingarinnar. Rétt er að viður-
kenna skuld Goya við upplýsingarsinna og
endurbótahug þeirra í lok átjándu aldarinnar,
enda þótt mikil kreppa, bæði líkamleg og til-
finningaleg, hefði áhrif á rökræn viðhorf hans.
Framsetning listamannsins sem heimspekings
hefur skipt afar miklu fyrir viðhorf gagnrýn-
enda til Kenjanna. Í raun skilja menn mynd-
röðina sem túlkun á þankagangi upplýsing-
arsinna, hún er gegnsýrð hugmyndafræði og
mætti lýsa sem sjónrænni túlkun á hreyfingu
sem er í eðli sínu allt í senn heimspekileg,
stjórnmálaleg og menningarleg.
Með því að festa í sessi skilgreininguna um
listamanninn sem heimspeking er litið á Goya
sem málara með víðtækan menningarlegan
bakgrunn, enda umgekkst hann suma lærð-
ustu menn sinnar tíðar. Af því leiðir að heim-
ildir sem taldar eru liggja til grundvallar
myndmáli koparstungnanna eru mjög margar.
Sem kjörið dæmi um háðsádeiluhugmyndir
átjándu aldar hafa Kenjarnar verið tengdar
spænskum bókmenntum, evrópskum skop-
teikningum sem og listhefðum og tungutaki al-
þýðunnar. Goya kann þannig að hafa haft í
huga mismunandi háðsádeiluhefðir, sumar af
menningarlegri toga, aðrar alþýðlegar, allt frá
skrifum hinna upplýstu vina sinna til þeirra
dæma sem finna mátti í vísum og viðlögum,
málsháttum, þjóðlegum hátíðum og alþýðleg-
um leiksýningum, auk aðlagaðra táknrænna
heimilda og háðsádeilumynda innfluttra frá
öðrum hlutum Evrópu.
Að því er varðar efnislega niðurröðun Kenj-
anna, er um að ræða ferli, framvindu frá al-
þýðlegu myndunum og þeim sem lýsa yfir-
stéttardaðri yfir í gróteskar sýnir norna og
púka. Áherslupunkturinn, þar sem umskiptin
verða, er einmitt í myndinni Ef vitið sofnar
vakna ófreskjur. Það að þessi mynd sé höfð
sem eins konar innri forsíða bendir til tvískipt-
ingar innan verksins; fyrri hlutinn saman-
stendur af háðsádeilusenum þar sem for-
dæmdir eru lestir og öfgar spænsks þjóðfélags
við lok átjándu aldar – hagsmunahjónabönd,
smjaður, vændi, menntunarskortur, ónytj-
ungsháttur forréttindastéttanna – en honum
lýkur með asnastrika-röðinni og við tekur ægi-
vald hins óraunverulega umhverfis svefns og
nætur þar sem allt hverfist um nornir, púka og
djöfla er dvelja í myrkraheimum.
Textarnir sem fylgja Kenjunum eru afar
áhugaverðir þættir verksins.
Varðveist hefur fram á okkar dag talsverður
fjöldi athugasemda og ýmissa texta, þar á
meðal myndatextar og skrifaðar athugasemd-
ir um margar frumteikningar, titlar eða heiti
sem grafin eru á myndplöturnar, áritanir
skráðar á ýmis drög fyrir prentun, tvær aug-
lýsingar um sölu myndraðarinnar og nærri
tuttugu handskrifaðar athugasemdir. Ein um-
deildasta spurningin er enn sem fyrr hverjum
þessir textar verði eignaðir. Þetta skiptir
miklu, meðal annars vegna þess að túlkun
hinna duldu skilaboða Kenjanna hefur sam-
kvæmt hefðinni verið grundvölluð á innihaldi
myndatextanna, auglýsingarinnar og hand-
skrifaðra athugasemdanna. Frá aðferðafræði-
legu sjónarmiði gæti verið réttlætanlegt að
treysta textunum fyllilega og byggja skilning
á hinni dýpri merkingu myndanna á þeim, ef
Goya væri höfundur þeirra. En á því virðist
ekki leika nokkur vafi að altént einn maður
annar en Goya sjálfur eigi þar hlut að máli og
reyndar hefur verið talið að bæði auglýsingin
um söluna sem og sumar þekktustu handskrif-
uðu athugasemdirnar séu eftir Leandro Fern-
ández de Moratín.
Handskrifuðu textarnir eða athugasemdirn-
ar eru hefðbundið tæki til túlkunar á kop-
arstungunum. Þekktastir þeirra eru textarnir
sem geymdir eru í Prado-safninu og í Þjóð-
arbókhlöðunni (Biblioteca Nacional) í Madrid
sem og sá texti sem tilheyrði leikskáldinu Ló-
pez de Ayal, sem Viñaza greifi kom á framfæri
árið 1887 og nú er ekki vitað hvar er að finna.
Á grundvelli þessara texta voru gerð fjöl-
mörg afrit sem falla innan skýrt afmarkaðra
ramma. Textar Ayal og Þjóðarbókhlöðunnar
hallast að því að gera grein fyrir einstakling-
unum að baki þeim persónum sem Goya dreg-
ur upp og tengja þær raunverulegum sögu-
legum persónum sem uppi voru á sama tíma
og listamaðurinn. Texti Prado-safnsins er ekki
eins beinskeyttur og róttækur í dæmum sín-
um og er því engan veginn eins áhættusamur
höfundi sínum.
Persónunum eru ekki léð nein kennsl sem
færð séu yfir á svið sögunnar, þeim er alltaf
haldið innan marka skáldskaparins. Þessi texti
er eignaður Goya.
Sölugengi Kenjanna var lítið. Koparplöt-
urnar áttatíu lét Goya af hendi við konung árið
1803 gegn lífeyri til handa syni sínum og voru
þær afhentar sama ár hinu Konunglega svart-
listasafni (Real Calcografía) til varðveislu.
Síðan hafa verið gerð fjölmörg þrykk af
plötunum. Verðmætust er fyrsta útgáfan, sú
eina sem gerð var meðan listamaðurinn var
enn á dögum, sem gefin var út 1799. Kop-
arstungur fyrstu útgáfunnar varðveita fylli-
lega þróttmikla línuna í ætingunni og ríkuleg
blæbrigði flataætingarinnar. Vegna safnvarð-
veislugildis verksins tók Svartlistasafn Spánar
(Calcografía Nacional) þá afar skynsamlegu
ákvörðun að láta ekki gera fleiri koparstungur
eftir plötum Goya.
Vegna forms síns og inntaks Kenjanna,
tæknimáls þeirra og hvassrar gagnrýni –
vegna þess hve tímalausar þær eru og algildar
– eru þær höfuðverk spænskrar svartlistar
allra tíma og teljast til þeirra verka sem mest
áhrif hafa haft á heimslistasöguna.
Sonja Diego þýddi.
Aðeins örfá frumþrykk af Kenjunum eftir einn helsta myndlistarmann 18. aldar, Spánverjann
Francisco de Goya, eru til í heiminum, en þau telja áttatíu myndir og voru gerð árið 1799. Svart-
listasafn Spánar í Madrid varðveitir allar upprunalegu koparplöturnar og í dag verður opnuð
sýning á þrykkjum Goya sjálfs í Listasafninu á Akureyri. Í þessari grein er fjallað um verkin.
KENJAR
FRANCISCO
DE GOYA
„Þarna fer það.“ „Ef vitið sofnar vakna ófreskjur.“
E F T I R J AV I E R B L A S
Höfundur er forstöðumaður Svartlistasafns Spánar
(Calcografía Nacional).