Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.2004, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. MAÍ 2004
WILLIAM Buckley sendi nýlega
frá sér sína fyrstu skáldsögu, en
Buckley er betur þekktur sem
íþróttafréttamaður með fótbolta
sem sérsvið hjá breska dagblað-
inu Observer. Bókin nefnist The
Man Who Hated Football, eða
Maðurinn sem hataði fótbolta og
segir frá taugaveiklaða íþrótta-
fréttamanninum Jimmy Stirling
sem fyrirlítur fótbolta. Að sögn
gagnrýnanda Guardian byggir
Buckley um margt söguna á eig-
in lífi, en Stirling er kærulaus,
þunglynd, tilfinningalega heft
og fær eitt taugaáfallið á eftir
öðru. Frásögnin er full íroníu og
þykir vel heppnuð frumraun.
Pólitík sannleikans
BÓK Joseph Wilson The Politics
of Truth: Inside the Lies That
Led to War and Betrayed My Wi-
fe’s CIA Identity: A Diplomat’s
Memoir hefur
vakið umtals-
verða athygli í
Bandaríkjunum.
Bókin er að mati
gagnrýnanda
New York Times
einkar grípandi
lesning, sem ekki
aðeins veitir bak-
grunnsupplýs-
ingar og skemmtilegar frásagnir
af fréttum gærdagsins heldur
e.t.v. einnig um fréttir morgun-
dagsins. Wilson segir áhuga-
verðar sögur frá tíma sínum í ut-
anríkisþjónustunni og m.a.
rekur hann atburðina sem leiddu
til Persaflóastríðsins 1991. Hann
fjallar einnig um það er hann,
sem þáverandi sendiherra
Bandaríkjanna í Vestur-
Afríkuríkinu Gabon, var sendur
til Nígeríu í febrúar 2002 til að
kanna líkur á úranviðskiptum
milli Íraks og Nígeríu. Greindi
Wilson CIA frá því að slík við-
skipti væru mjög ólíkleg, en
engu að síður kom slík fullyrð-
ing fram í stefnuræðu Bush
næstum ári síðar.
Fæðing Venusar
SJÖUNDA skáldsaga Sarah
Dunant The Birth of Venus, eða
Fæðing Venusar eins og heiti
hennar útleggst á íslensku, kom
út fyrir
skemmstu. Bókin
hefst á heitum
sumardegi í
nunnuklaustri í
Flórens þar sem
tvær nunnur und-
irbúa lík systur
Lucreziu fyrir
greftrun. Við
þann undirbún-
ing kemur hins vegar í ljós að
ekki er allt sem sýnist og að syst-
ir Lucrezia var hvorki saklaus
né syndlaus. Sagan gerist að
sögn New York Times á heill-
andi tíma í sögu Flórens sem var
þó ekki jafn heillandi og hættu-
laus ungum konum í borginni.
Washington og Bandaríkin
BANDARÍSK gildi og sagan sem
þau byggja á hafa verið mikið til
umræðu í kjölfar frétta um pynt-
ingar í Abu Ghraib fangelsinu í
Írak. George Washington, fyrsti
forseti Bandaríkjanna, á stóran
þátt í þeirri sögu en hann er við-
fangsefni ævisögu Henry Wien-
cek An Imperfect God: George
Washington, His Slaves and the
Creation of America eða Ófull-
kominn Guð: George Wash-
ington, þrælar hans og mótun
Bandaríkjanna. Er bókin að mati
Daily Telegraph einkar vel
skrifuð og Wiencek góður sagn-
fræðingur sem tekst vel til með
að gera rannsóknir sínar að-
gengilegar lesendum.
ERLENDAR
BÆKUR
Maðurinn sem
hataði fótbolta
Joseph Wilson
Sarah Dunant
O
rð eru lítils megnug í
seinni tíð, en gjarnan er
sagt að við lifum við al-
ræði myndmálsins. Fátt
styður þessa fullyrðingu
betur en opinberar
myndbirtingar af pynt-
ingum bandarískra og
breskra hermanna á íröskum föngum, því það
sem myndirnar sýna er löngu vitað en vitn-
eskjan einungis hvílt í margvíslegum rituðum
textum á borð við ábendingar, vefskrif og
skýrslur, m.a. frá Amnesty International. Rit-
aðar ábendingar er auðvelt að leiða hjá sér
með því að þær séu „mjög almennar“, eins og
heyrðist í vikunni, en ljósmynd er of óþægileg,
of sýnileg til að unnt sé að líta undan.
Það sem myndirnar frá Abu Ghraib-fangels-
inu í Bagdad sýna ætti ekki að koma neinum
sæmilega upplýstum einstaklingi á óvart. Samt
er það svo að þeir ráðamenn sem standa að
innrásinni í Írak keppast við að lýsa undrun
sinni og vanþóknun. Stjórnandi fangelsisins í
Bagdad sté einna fyrstur á stokk til að firra
sig ábyrgð og hét rannsókn og refsingu þeirra
seku, þ. e. undirmanna sinna sem þar á móti
segjast hafa farið að vilja yfirboðara sinna.
Lynndie England, herkonan sem var áber-
andi á þessum myndum, heldur því fram að
myndirnar hafi verið teknar til að bera aðferð-
irnar undir yfirboðarana og hljóta blessun
þeirra, því undirmennina hafi sárlega skort
leiðsögn og starfsreglur. Fangelsisstjórinn
firrir sig sök, hvernig sem honum er stætt á
því. Rumsfeld firrir sig sök, Bush gerir það
líka og harðsvíraðir stuðningsmenn þeirra
bregðast ókvæða við hneykslan almennings en
ekki því sem myndirnar sýna. Einn þingmaður
vestra kvaðst jafnhneykslaður og aðrir en ekki
á efni myndanna heldur vandlætingu almenn-
ings! Þarna væri við hryðjuverkamenn að eiga.
Ljóst má vera að yfirboðararnir munu refsa
undirmönnum sínum fyrir að hlýða skipunum
að ofan. Gömul saga og ný.
Viðbrögð Halldórs Ásgrímssonar utanríkis-
ráðherra eru ekki frábrugðin viðbrögðum ann-
arra ráðamanna sem að þessu stríði standa, en
hann lýsti undrun sinni og vanþóknun á því
sem myndirnar sýndu, en áréttaði jafnframt að
hann bæri „enga ábyrgð“ á þessari ósvinnu
allri.
Merkilegt svar og vert að skoða nánar; það
vekur að minnsta kosti spurningar um hvort
eitthvað sé til sem mætti kalla endimörk
ábyrgðar. Sá sem heldur í stríð hlýtur að bera
ábyrgð á afleiðingum þess ekki síður en bar-
daganum sjálfum, eða er einhvers staðar ósýni-
leg lína dregin gegnum vitund ráðamanna sem
skilur að ábyrgð og ábyrgðarleysi?
Mér hugnast það heldur illa að verðandi for-
sætisráðherra sé jafnilla upplýstur og viðbrögð
hans gefa til kynna. Undrunarefnið er ekkert;
stríð eru viðurstyggð og hafa alltaf verið það,
niðurstaðan er ævinlega mannleg niðurlæging,
aðferðir sigurvegaranna eru gamalkunnar og
má hæglega fræðast um þær í gömlum og nýj-
um heimildum. Flestir þekkja þessa sögu. Sá
sem fer með hernaði ber ábyrgð á afleiðing-
unum.
Mannkynssagan er útúrflóandi af dæmum
sem unnt er að draga lærdóm af, en nýrri
heimildir eru einnig aðgengilegar, t.d. skýrsla
frá Pentagon um æskilegar yfirheyrsluaðferðir
frá því í febrúar sl., og kennslubók CIA um yf-
irheyrslur, Human Resource Exploitation Tra-
ining Manual.
Eldri gögn sem nota má við uppfræðslu fá-
kunnandi ráðamanna eru allt að 200 ára gömul
og mörgum kunn. Þau má nú sjá á Akureyri en
listasafnið þar sýnir um þessar mundir Kenj-
arnar (Los Caprichos), hina makalausu mynd-
röð Goyas um hörmungar mannlegrar nið-
urlægingar. Frægasta myndin í þeirri röð er
nr. 43 og ber titilinn Ef skynsemin blundar
vakna ófreskjur. Sú mynd er ekki síður áleitin
í ljósi seinustu hörmunga en hún var á tilurð-
artíma sínum. Önnur fræg og ógnvekjandi
myndaröð Goyas er Los desastres de la Gu-
erra, eða Stríðshörmungarnar, sem listamað-
urinn vann að á árunum 1810–1820. Eru stríðs-
hörmungarnar í Írak ný tíðindi? Ég held ekki.
FJÖLMIÐLAR
ÁBYRGÐ OG UNDRUN
Flestir þekkja þessa sögu. Sá
sem fer með hernaði ber ábyrgð
á afleiðingunum.
Á R N I I B S E N
Þegar sá gállinn er á mér finnst mér
stuð að setja upp hin alræmdu „kynja-
gleraugu“ og líta í kringum mig.
Venjulega geng ég nefnilega ekki um
götur bæjarins með kynjagleraugun á
nefinu og horfi bitur á verksummerki
feðraveldisins í samfélaginu og ber
mér á brjóst yfir kvenkúgun samtím-
ans. En það þarf ekki að horfa lengi í
kringum sig með gleraugunum til að
sjá að ýmislegt í íslensku samfélagi er
enn sérkennilega karlmiðað. Um
helgina setti ég upp lonníetturnar og
fór að velta fyrir mér ýmsu í íslenskri
tungu og málvenjum. Mig bar fyrst
niður í þeim undarlega sið að enn í
dag eru ógiftar konur við formleg til-
efni kallaðar fröken og gift kona er
ávörpuð frú. Karlar eru á hinn bóginn
ávallt bara herrar, hvort sem þeir eru
ungir eða gamlir, giftir eða ógiftir.
Hverjum þeim sem hefur snefil af fem-
inískum þankagangi hlýtur að þykja
þetta sérkennileg og óæskileg mál-
venja. Hvers vegna í ósköpunum eru
konur skilgreindar eftir hjúskaparstöðu
sinni? Það er ekki hægt annað en að
draga þá ályktun að enn eimi eftir af
því að staða kvenna í samfélaginu
skapist af stöðu hennar gagnvart karl-
mönnum. Í enskri tungu hefur þetta
misræmi verið lagað með því að taka
upp skammstöfunina Ms. sem vísar til
konu, óháð hjúskaparstöðu.
Það má vel vera að þú, lesandi, álít-
ir sem svo að þetta skipti nú engu máli
þar sem við ávörpum nánast aldrei
fólk með þessum hætti. Það er margt til
í því, en þó er þessi málvenja í fullu
fjöri á nokkrum stöðum í samfélaginu.
Það er t.d. forvitnilegt að skoða heima-
síðu utanríkisráðuneytisins og líta þar
á listann yfir starfsfólk í sendiráðum og
ræðisskrifstofum Íslands. Þar eru nöfn
allra rituð með forskeytinu Hr., Frk.
eða Frú!
Hvernig væri að við fetuðum í fót-
spor þeirra enskumælandi og búum til
okkar skammstöfun yfir konur sem ger-
ir ekki greinarmun á hjúskaparstöðu?
Þar kæmi skammstöfunin Fr. sterklega
til greina. En hvað með að ganga
lengra og búa til hefð fyrir orði sem
jafngilti orðinu „herra“? Mér reynist
öllu erfiðara að stinga upp á slíku orði
og hingað til hafa mér einungis komið
til hugar orð sem tæpast ganga upp
eins og: Dama, man og freyja.
Lesendur eru hvattir til að láta sér
detta í hug önnur orð og leggja sitt af
mörkum til að koma því til leiðar að
þessi forneskjulega málvenja verði
lögð af.
Hulda Þórisdóttir
Tíkin
www.tikin.is
Morgunblaðið/Ásdís
Á Ragnar heima hér?
HVORKI FRÖKEN NÉ FRÚ
I „Póstlist er algerlega banöl list – án vafahversdagsleg list, hvorki kits né hálist heldur
hvorki-né-list sem fegrar hinn hversdagslega
veruleika á meðan hún þykist rannsaka hann.
Póstlist segist vera gagnrýnin á hinn hversdags-
lega veruleika en svíkur hann í raun með sorg-
legum hætti.“ Þannig kemst bandaríski listfræð-
ingurinn Donald Kuspit að orði í glænýrri bók
sinni með því kunnuglega nafni The End of Art
(2004). Í henni heldur Kuspit, sem er sagður
einn af virtustu listgagnrýnendum Bandaríkj-
anna um þessar mundir og skrifar meðal ann-
ars í Artforum og Sculpture, því fram að listin,
eins og við þekktum hana, sé búin að vera
vegna þess að hún hafi glatað fagurfræðilegu
inntaki sínu. Í stað listar er því komin póstlist
(hugtakið er komið frá Alan Kaprow) sem „tek-
ur hið augljósa fram yfir hið leyndardómsfulla,
hið klámfengna fram yfir hið helga, sniðugheit
fram yfir sköpunarkraft“, eins og Kuspit kemst
að orði.
II Að mati Kuspit hafa listamenn samtímansglatað fagurfræðilegri tilfinningu. Hann telur
þessa hnignun eiga upptök sín hjá Marcel Duc-
hamp og Barnett Newman en hin fagurfræðilega
gengisfelling nær hámarki sínu í póstmódern-
ískri list. Andstætt módernískri list, sem Kuspit
segir óreiðukennda og hafa lýst inn í undirvit-
und mannsins, er póstmódernísk list orðin úr-
kynjuð tjáning á þröngum hugmyndalegum
áhugasviðum.
III Kuspit er greinilega ekki hrifinn af sam-tímalist, hann er til dæmis ekki hrifinn af
þeim löndum sínum sem við getum nú séð í
Listasafni Íslands, en hann er þó ekki úrkula
vonar um að handan póstmódernismans sé list
sem muni endurheimta hin glötuðu gildi fag-
urfræðilegrar hugsunar. Hann segist sjá fyrir sér
að fram á sjónarsviðið brjótist nýir gamlir
meistarar, eins og hann kallar þá, meistarar
sem munu bera okkur mannlega og fag-
urfræðilega framtíð. „Í stuttu máli,“ segir hann,
„er list hinna nýju gömlu meistara bæði fag-
urfræðilega hljómmikil og full af innsæi. Hún er
tilraun til að endurlífga hálistina og segja skilið
við póstlistina. Hún hverfur aftur til vinnustof-
unnar og segir skilið við hversdaginn á götunni.
Listin verður aftur stórfengleg fagurfræðileg að-
ferð án þess að glata gagnrýnu viðhorfi sínu til
umhverfisins.“
IV Skrif Kuspits eru sannarlega innblásin.Og lesandi hlýtur að vera glaður þegar
hann fær svona bók upp í hendurnar. Það vekur
vonir að enn skuli vera til menn eins og Kuspit
sem berja hausnum við steininn af annarri eins
þrautseigju og rökvísi – Kuspit gerir enga til-
raun til þess að flækja hlutina með óþarflega
listfræðilegu málsniði eða orðaleikjum sem gætu
afvegaleitt lesandann – og halda því fram að
fagurfræðilegt mat sé ekki afstætt heldur end-
anlegt, að listin hafi einhvern tímann verið rétt
og sönn, fullkomin með einhverjum hætti, og nú
sé hún úrkynjuð og vond. Það er satt að segja
hvetjandi að lesa slík skrif. Menn gætu jafnvel
verið til í að stökkva fram á ritvöllinn og setja
fram einhverja absalút kenningu um lífið og til-
veruna, láta eins og enginn annar viti neitt í
sinn haus og segja hlutina í eitt skipti fyrir öll:
Listin er dauð og guð lifir!
NEÐANMÁLS