Lesbók Morgunblaðsins - 19.06.2004, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JÚNÍ 2004 9
m
-
-
n
g
a
-
-
í
-
a
-
-
t
ð
f
á
-
m
n
r
-
í
g
-
n
á
-
-
-
Ég var hvatamaður að þessari ritröð og fékk
síðan fjölda valinkunnra fræðimanna á ýmsum
sviðum í lið með mér. Ég ákvað að gerast svo
djarfur að skrifa sjálfur fyrsta heftið í rit-
röðinni um eina flóknustu bókmenntagrein mið-
alda, og samdi tæplega 100 blaðsíðna bók um
forníslensku dróttkvæðin! Til að auðvelda les-
endum að átta sig á flókinni orðaröð, setn-
ingaskipan og „kenningum“ í dróttkvæðunum
brá ég m.a. á það ráð að vitna í kvæði um
strákapör félaganna Max og Moritz („Knoll &
Tott“) þar sem skáldið og skopmyndateikn-
arinn Wilhelm Busch beitir á stöku stað svip-
aðri aðferð og fleygar einstakar setningar með
innskotum líkt og þeir sem ortu dróttkvæðin
forðum.“
Má ekki segja í framhaldi af þessari at-
hugasemd um dróttkvæðin og „Knoll og Tott“
að þú hafir löngum lagt þig í líma við að draga
fram skyldleika eða tengsl íslenskra fornbók-
mennta við bókmenntir annarra þjóða, þ.e.a.s.
að sýna að forfeður okkar sem skráðu umrædd-
ar bækur voru alls ekki einangraðir og einir á
báti, heldur þvert á móti í lifandi tengslum eða
„samræðu“ við evrópska samtímamenningu?
„Það er rétt. Ég hef t.d. mikið fjallað um
skyldleika dróttkvæða og „trúbadúrakvæða“
miðalda, með hliðsjón af þeim listrænu með-
ulum sem höfundar beggja þessara kveðskap-
argreina beita. Í trúbadúrakvæðunum er að
finna mjög líkan listrænan metnað, auk þess
sem þau eru oft margslungin og „lokuð“ á svip-
aðan hátt og dróttkvæðin. Af þessum ástæðum
fékk ég líka virtan sérfræðing í rómönskum
bókmenntum til að skrifa annað bindið í áð-
urnefndri ritgerðasyrpu um heimsbókmennt-
irnar – um „trúbadúrakvæði“miðalda, í beinu
framhaldi af ritgerð minni um dróttkvæðin.
Sem aðalritstjóri viðamikils uppsláttarverks
um miðaldir beitti ég mér líka fyrir því á sínum
tíma að norrænar fornbókmenntir væru skoð-
aðar í samhengi við aðrar greinar miðalda-
bókmennta.
Þrátt fyrir allan skyldleika verður þó að taka
það skýrt fram að með Íslendingasögunum
varð til bókmenntagrein sem átti sér í raun
engar hliðstæður í evrópskum bókmenntum
þeirra tíma. Þessar sögur eru einfaldlega ein-
stæðar, – sem listaverk bera þær af öllu öðru
sem skrifað var í Evrópu á þessum dögum. Það
er reyndar alls ekki söguefnið, víkingatíminn,
sem gerir sögurnar að þeim meistaraverkum
sem þær eru, heldur fyrst og fremst þau list-
rænu tök sem höfundarnir hafa á efninu, þau
háþróuðu listrænu meðul sem þeir beita í frá-
sögninni. Fyrir mér er það ekkert höfuðatriði
við rannsókn á þessum sögum að reyna að átta
sig á því, hvort vissir atburðir hafi gerst á
þessum eða hinum staðnum. Það sem gerir vík-
ingatímann mikilvægan fyrir Norðurlandabúa
eru ekki atburðirnir sjálfir, það sem gerðist á
þessu sögulega tímabili, heldur hitt, hversu frá-
bærlega snjöllum sagnamönnum tókst að end-
urvekja þennan tíma í verkum sínum. Og svo
að ég víki aftur að dróttkvæðunum þá má segja
að hvað sem öllum skyldleika við trúba-
dúrakvæði miðalda líður, þá er þessi kveð-
skapur líka algjörlega einstakur. Og það á ekki
síður við um Eddukvæðin. Það eru einfaldlega
engar slíkar bókmenntir, enginn kveðskapur í
sambærilegum listrænum gæðaflokki til frá
miðöldum.“
Að þessum orðum sögðum tekur fræðimað-
urinn Klaus von See flugið og rekur fyrir mér í
löngu máli kenningar sínar um aldur og upp-
runa Rígsþulu, Hávamála og annarra Eddu-
kvæða, auk þess sem hann les mér langan og
innblásinn pistil um Heimskringlu Snorra
Sturlusonar, en um verk Snorra hefur hann
einmitt fjallað sem fræðimaður í löngu máli á
liðnum árum. Hér er því miður ekki tóm til að
rekja þær mörgu og áhugaverðu kenningar
sem viðraðar eru í þessum mikla arnsúgi. Þess
í stað bið ég eldhugann og fræðimanninn Klaus
von See að segja mér í stuttu máli frá þeim
merku rannsóknum á Eddukvæðum sem nú er
verið að vinna undir forystu hans við háskólann
í Frankfurt am Main og vakið hafa verðskuld-
aða athygli víða um heim.
„Kveikjan að þessu verki var eiginlega sú að
minn gamli lærifaðir Hans Kuhn sem sjálfur
gaf út Eddukvæðin á sínum tíma – ég vann ein-
mitt með honum að þeirri útgáfu – sagði stund-
um við mig, að ef farið yrði út í að vinna nýjar
Edduskýringar, þá ætti ég að taka það að mér.
Það óx mér reyndar lengi vel í augum að ráðast
í þetta risavaxna verkefni. Það var ekki fyrr en
mér tókst að finna gott samverkafólk hér í
Frankfurt sem ég ákvað að láta slag standa.
Þetta mikla verk er styrkt af þýska rannsókn-
arráðinu (DFG) og hefur til þessa fengið mjög
góðar viðtökur. Við völdum þá leið að setja
saman inngang að hverju Eddukvæði sem
skiptist í tíu greinar, þar sem fjallað er um ein-
staka efnisþætti svo sem orðaforða, bragarhátt,
seinni tíma áhrif o.fl. Þessar inngangsgreinar
eru alltaf í sömu röð, þannig að sá sem vill afla
sér vitneskju um einhvern þessara þátta er
mjög fljótur að finna það sem hann leitar að.
Nú eru komin sjötíu ár síðan samfelldar Eddu-
skýringar komu síðast út á þýsku. Það var því
orðið tímabært að ráðast í þetta verk og þýska
rannsóknarráðið leggur í þetta verulega fjár-
muni. Við erum með bjart og rúmgott húsnæði
undir þessa rannsóknarvinnu í aðalbyggingu
háskólans hér í Frankfurt. Þar vinna auk mín
þrír fræðimenn í fullu starfi, og síðan höfum við
nokkra stúdenta sem aðstoðarmenn. Samhliða
því að semja sjálfar kvæðaskýringarnar höfum
við reynt að safna saman öllu sem skrifað hefur
verið um Eddukvæðin, ekki aðeins í Þýska-
landi, heldur líka um víða veröld.
Allt þetta efni höfum við látið binda inn,
þannig að í hverju hefti eru að jafnaði 10–15
greinar, stundum færri. Þegar ég leit inn hjá
bókbindaranum nýlega sá ég að hann var að
ganga frá 393. heftinu! Ég held að þetta sé orð-
ið stærsta safn ítarefnis um Eddukvæðin sem
til er í heiminum, enda erum við búin að safna
þessu í tíu ár. Það er ekki gott að segja hvað
þetta verkefni á eftir að taka langan tíma enn;
við fórum á sínum tíma rólega af stað og gáfum
fyrst út skýringar við Skírnismál sem nokkurs
konar „forsmekk“ að því sem koma skyldi. Við-
brögðin við þeirri frumraun voru mjög góð,
þannig að með fáeinum breytingum gátum við
haldið ótrauð áfram á sömu braut. Ég hef beitt
mér fyrir því að þegar þessu verkefni lýkur
verði komið á laggirnar sérstakri rannsókn-
arstöðu hér við háskólann, fyrir fræðimann,
sem hefur það hlutverk eitt að gefa út viðauka
við Edduskýringarnar þriðja hvert ár, þar sem
eru teknar saman niðurstöður allra nýjustu
rannsókna á þessu sviði.“
Þú hefur haldið því fram bæði í ræðu og riti
að norræn fræði hafi í Þýskalandi þurft að líða
önn fyrir það að viðhorf til norrænna forn-
bókmennta hafi löngum verið háð duttlungum
tíðarandans. Ef við nú horfum til þess tíð-
aranda sem ríkir í Þýskalandi á okkar tímum,
hvernig standa norrænar fornbókmenntir þá að
vígi? Hver er m.ö.o. staða norrænna forn-
bókmennta í andlegu lífi Þjóðverja á okkar
dögum?
„Við þurfum ekki lengur að hafa neinar
áhyggjur af þeirri þjóðrembu sem tengdist
fornnorrænum bókmenntum á sínum tíma. Það
er allt löngu gleymt og grafið. Þrátt fyrir að
fjölmiðlar, einkum erlendir, eigi það til að gera
sér mat úr uppátækjum lítilla hópa á borð við
þjóðernissinnaða rokkara í austurhéruðum
Þýskalands, þá held ég að allir séu sammála
um að sú þjóðremba sem við þekkjum úr
þýskri sögu síðustu aldar er ekki lengur til sem
vandamál í þessu landi. Og norræn fræði eru
líka löngu hætt að líða fyrir fortíðina. Norræn-
ar bókmenntir eru jafn gjaldgengar í Þýska-
landi nútímans og bókmenntir annarra evr-
ópskra þjóða, svo sem Frakka, Ítala og Breta.
Það eru engir fordómar ríkjandi í garð bók-
menntaverka á borð við Íslendingasögurnar og
Eddukvæðin. Þvert á móti eru þýskir lesendur
opnir og hleypidómalausir gagnvart þessum
verkum. Auðvitað þarf að auðvelda fólki á
hverjum tíma aðgang að þessum bókmenntum,
en það gildir í sama mæli um fornar bók-
menntir annarra þjóða.
Kviður Hómers eru t.d. engar metsölubæk-
ur; þær eru á hinn bóginn sígild listaverk sem
eiga fullt erindi við lesendur á öllum tímum. Og
nákvæmlega það sama gildir um Íslendingasög-
urnar og Eddukvæðin; það eru sígildar heims-
bókmenntir sem höfða til lesenda á öllum
tímum.“
UR MÁLSVARI
NNINGAR
Höfundur er heimspekingur.
Hann steig fram á sviðið með æskunnar óð,
og eldmóð og karlmennsku’ í barmi.
Og þjóðin varð hrifin og lærði hans ljóð,
sem lýst gátu fögnuði’ og harmi.
Og stórhuga var hann, um storminn hann kvað,
er stofnana feysknu nam brjóta.
Um úrhelli taumlaust og ískalt hann bað;
hins óhefta þráði’ hann að njóta.
Hann boðaði frelsi og framsækna tíð,
að fullveldis skammt væri’ að bíða,
þótt enn væri vorkalt og hafís og hríð,
það hret mundi brátt yfir líða.
Hann kenndi’, að þar dafnaði menningin mest,
er mörkin sitt fagurlim breiddi,
og víst efldist þróun á þjóðvori best,
að þekkingin brautina greiddi.
Hann forustu gegndi og farsæll æ var,
af flokkserjum stundum þó mæddur;
að dómgreind og framsýni flestum af bar
og fullhugans eldmóði gæddur.
Og foringinn hlaut bæði vegsemd og völd,
en valt reynist mörgum slíkt gengi.
Á tindinum hefðar er kyljan oft köld
og kempunum vært þar ei lengi.
Í höggi hann átti við öfundarmenn,
og oft voru rimmurnar snarpar.
Í minni er skerpa og orðsnilld hans enn,
þá óvægir sóttu að garpar.
Hann særðist á stundum, því hríðin var hörð
og hart oft í stjórnmálum barist.
Þótt kæmu í foringjans fylkingar skörð,
af fræknleik þó lengi var varist.
Í val loks hann hneig, en með skínandi skjöld,
því skuggum í þjóðlífi’ hann eyddi.
Hann boðaði nýja og bjartari öld
og brautina fólkinu greiddi.
Minning hans lifir, hans stórmerku störf
þau standa, þótt aldirnar renni,
sem varði um einstæðu afrekin þörf
og hið ódeiga hugsjónamenni.
ÞORVALDUR SÆMUNDSSON
FORINGINN
Höfundur fæst við skriftir.
Hannes Hafstein á yngri árum.