Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.2004, Page 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 3. júlí 2004
Í
september síðastliðnum tók ég þátt í
alþjóðlegri bókmenntahátíð í Reykja-
vík. Þar sem opinberar samkomur,
móttökur, fyrirlestrar, kurteisishjal
og kvöldverðarboð eru mín veika hlið
þá held ég mig yfirleitt víðsfjarri en
þegar boð kom frá Íslandi þá hugsaði ég með
mér: „Hmmm Ísland.“ Ég breiddi út verald-
arkortið og skoðaði Ísland og eftir það lagði ég
allt kapp á að komast af stað – vegna þess að ég
taldi ólíklegt að ég færi nokkru sinni þangað
gripi ég ekki þetta tækifæri. Þegar maður
skoðar kortið er Ísland efst uppi – virðist vera á
útjaðri veraldarinnar. Landið tyllir fæti inn-
fyrir norðurheimskautsbaug. Það
liggur í eðli mínu að leita uppi það
sem er úr alfaraleið.
Þar að auki var einmitt verið að
gefa út íslenska þýðingu á skáldsögu minni
Spútnik-ástin í september. Sú þýðing fylgdi í
kjölfar Sunnan við mærin, vestur af sól. Á Ís-
landi eru tæplega 300.000 íbúar svo það getur
tæpast verið arðvænlegt að þýða skáldsögur
mínar fyrir svo lítinn markað. Í ljósi þessa
fannst mér eins og ég yrði að sæta færis og
stíga fæti á þetta land. Ísland, hvers lags land
ætli það sé? Hvernig ætli fólk þar hugsi og lifi?
Bókelsk þjóð
Það sem ég gerði á bókmenntahátíðinni var
m.a. að lesa úr verkum mínum, sitja fyrir svör-
um, fara í tvö blaðaviðtöl, halda (eins konar)
fyrirlestur við Háskóla Íslands, árita verk mín í
bókabúðum og að auki tók ég þátt í móttökum
og kokteilboðum þar sem ég ræddi við aðra höf-
unda. Maður þreytist óneitanlega á að gera
hluti sem manni eru ekki tamir. En mér fannst
mjög ánægjulegt að fá tækifæri til að ræða við
íslensk ungmenni augliti til auglitis. Ég ræddi
vítt og breitt við vingjarnlega eldri konu sem
var sessunautur minn. Hún færði mér gjöf en
síðar var mér tjáð að þetta hefði verið hinn
frægi fyrrverandi forseti Íslands – hún var
blátt áfram og laus við tilgerð.
Það sem kom mér mest á óvart í Íslandsferð-
inni er hvað Íslendingar lesa bækur af miklum
ákafa. Langir vetur og langvarandi innivera
hafa líklega sitt að segja en bókalestur í landinu
hefur gífurlega mikla þýðingu og gildi. Mér var
sagt að verðleikar manna réðust af því hvað
þeir ættu veglegt bókasafn. Það er líka mikið líf
í íslenskum bókmenntum, Halldór Laxness
fékk Nóbelsverðlaun í bókmenntum árið 1955.
Eins og segir í myndinni Á köldum klaka (eftir
Friðrik Þór Friðriksson) með Masatoshi Nag-
ase í aðalhlutverki þá er Ísland þekkt fyrir að
eiga flesta rithöfunda í heimi miðað við höfða-
tölu.
Íslendingar tala svo góða ensku að segja má
að þeir séu tvítyngdir. Samt sem áður fer ekki
fram hjá ferðamanni eins og mér að Íslend-
ingar eru hvort tveggja í senn stoltir og um-
hyggjusamir um tungu sína og menningu. Ís-
lenska er skyld fornnorrænu og hefur
málkerfið tekið litlum breytingum síðan á ní-
undu öld. Því má halda fram að tungumálið sem
notað var í Íslendinga sögunum, sem voru í há-
vegum hafðar í Evrópu sökum menningarlegs
gildis, lifi enn þann dag í dag. Því mætti helst
líkja við það að Japanir gætu enn lesið frum-
texta hinnar rúmlega 1100 ára gömlu Sögu
Genji – þetta er svo sannarlega aðdáunarvert.
Ein af ástæðum þess að íslenska hefur varð-
veist er lega landsins í „útjaðri“ Evrópu, sam-
göngur til og frá landinu hafa verið erfiðar og
menningarsamskipti fóru ekki að blómstra fyrr
en nýverið. Íslendingar eru mjög meðvitaðir
um sérstöðu eigin menningar og leggja sig
fram við að nota sem fæst tökuorð.
Óvenjuleg dýr á Íslandi
Fyrst minnst er á litlar breytingar þá hafa ís-
lensk dýr líkt og tungumálið haldist nánast
óbreytt gegnum aldirnar. Ástæðan er strangt
eftirlit með innflutningi dýra. Ég hef t.d. á til-
finningunni að íslenskir kettir séu ólíkir köttum
í öðrum löndum. Ég hrífst mjög af köttum og
skoða nákvæmlega útlit og skapgerð kattanna
þar sem ég ferðast. Mér fundust kettir á Íslandi
sérlega áhugaverðir. Fyrst ber að nefna að
kettirnir eru gífurlega margir miðað við fólks-
fjölda. Á Sakalín sá ég ekkert nema hunda en á
Íslandi var yfirgnæfandi fjöldi katta. Á göngu-
ferðum um Reykjavík rekst maður alls staðar á
ketti. Þeir eru frekar stórir með fallegan feld og
gæfir. Þeir eru allir með ól um hálsinn þar sem
nafn þeirra stendur skrifað. Enginn vafi leikur
á því hvar þeir eiga heima. Það virðist vera
hugsað vel um þá. Kettirnir rölta um bæinn eft-
ir eigin geðþótta, tiltölulega frjálsir og mak-
indalegir. Ef maður kallar á þá: „Oide!“ (á jap-
önsku). Þá hlýða þeir umsvifalaust og koma til
manns. Þótt ég segi að íslenskir kettir séu ólíkir
öðrum þá vísa ég ekki sérstaklega til útlits
heldur fremur til ljúflyndrar skapgerðar og
þess að þeir eru óhræddir við menn. Kannski
hefur innræti kattanna tekið breytingum á
þessum norðlægu slóðum. Hvað sem öðru líður
fer ekki á milli mála að Reykjavík er sælureitur
fyrir fólk sem elskar ketti. Maður öðlast hug-
arró af því einu að labba um borgina.
Í lundaleit
Eitt af sérteiknum Íslands eru lundar. Kannast
þú við lunda? Lundinn er virkilega sérkenni-
legur í útliti. Þrátt fyrir að hann lifi við norð-
urheimskautsbaug þá er goggurinn litríkur
eins og suðrænt blóm og fæturnir appels-
ínugulir – hann lítur hreint ekki út fyrir að vera
norrænn. Augnsvipurinn minnir á Hoshino,
þjálfara Hanshin [innskot þýðanda: japanskt
hafnaboltalið]. Á Íslandi er stærsta lundabyggð
í heimi – þar er langmestur hluti stofnsins. Af
þessum sökum er Ísland kölluð „höfuðborg
lundastofnsins“. Sér í lagi eru Vestmannaeyjar
við suðurströnd Íslands þekkt lundabyggð. Þar
er sagt að á að giska sex milljón lundar hreiðri
um sig og verpi. Heilar sex milljónir!!!
Þess vegna fannst mér að ég yrði að sjá al-
vöru lunda ef ég færi til Íslands. En þegar ég
hringdi á staðinn og spurði: „Eru lundar hjá
ykkur?“ Þá var svarað: „Nja, því miður eru
lundarnir allir búnir að koma ungum á legg og
flognir á haf út.“ Svo virðist sem allir lundar yf-
irgefi lundabyggðina í síðustu viku ágúst og
taki upp sjólifnað – þar fór í verra. Ég hafði
ekki hugmynd um að lundar héldu á haf út á
haustin. „En reyndar er soldið af ungum eftir
ennþá.“ Ha! Ungar?
Lundaforeldrar ala upp ungana þar til þeir
ná vissum þroska en þá segja þeir: „Jæja nú
sjáið þið um ykkur sjálfir.“ Svo halda þeir sína
leið. Eftir sitja ungarnir sem eru lítils vísir um
gang heimsins. Einn morgun þegar þeir vakna
gera þeir sér grein fyrir að foreldrarnir hafa yf-
irgefið þá. Það er enginn sem færir þeim í
gogginn lengur. Þeir bíða um sinn og hugsa
með sér: „Mikið er maturinn lengi á leiðinni.“
En foreldrarnir koma ekki til baka og magarnir
tæmast smám saman. Að lokum yfirgefa þeir
hlýtt hreiðrið, baða út vængjunum af eðlis-
ávísun og halda út á haf í fæðuleit.
Þó að þetta sé samkvæmt lögmálum náttúr-
unnar þá er ekki þar með sagt að allir ungarnir
komist klakklaust út á haf. Að minnsta kosti
gera margir þeirra þau mistök að fljúga í vit-
lausa átt og beint inn í bæinn. Hann er bjartur,
líflegur og spennandi, þannig að heillaðir halda
þeir af stað. Mér finnst að ég skilji hvernig
þeim líður. En þetta er ekki rétt ákvörðun. Að
kvöldi vafra lundapysjurnar stefnulaust um
bæinn, en þar lenda þær undir hjólum bíla, í
klóm katta eða gini hunda. Þær sem sleppa
hugsa: „Æ, hvað ég er svöng! Mig svimar.“ Áð-
ur en þær svelta í hel. Þessum afvegaleiddu
lundum safna krakkarnir í bænum saman, setja
þá í kassa fara með þá heim, gefa þeim að borða
og að lokum fara þeir með þá niður í fjöru
næsta dag og lyfta þeim til flugs. Þetta er orðin
föst hefð í bænum. Þessi „björgunaraðgerð fyr-
ir afvegaleidda lunda“ brestur á einmitt í byrj-
un september.
Þetta fannst mér hljóma ótrúlega spennandi
svo ég ákvað að leggja leið mína til eyjunnar.
Nafn hennar er Heimaey, sú eina Vest-
mannaeyjanna sem er byggð. Íbúafjöldinn er
4.400 manns. Þar er gífurlega öflugur sjávar-
útvegur en á þessari litlu eyju er 15% af afla
landsins landað. Bersýnilega laðar fiskurinn í
sjónum fuglanna til eyjanna. Eyjan er vinsæl
meðal ferðamanna meðan lundabyggðin er líf-
legust en á þessum árstíma voru aðeins heima-
menn og því fékk ég strax inni á hóteli. Við
lögðum af stað frá litlum flugvelli rétt utan
Reykjavíkur í gamalli lúinni tveggja hreyfla
rellu sem hristist í vindinum alla leið til eyj-
arinnar. Það bætti í vindinn eftir því sem nær
dró eyjunum og vélin hristist uns ég var farinn
að hugsa: „Ætli það sé nokkuð hægt að lenda?“
Vindinn lægði ekki alla nóttina. Við inngang
hótelsins var ýmsum þjóðfánum flaggað og ég
ætlaði aldrei að geta sofnað því þeir börðust
með svo miklum látum í veðurofsanum. Starfs-
maður hótelsins sagði mér: „Um tíuleytið í
kvöld verða svangar lundapysjur um allan bæ.“
Ég brá mér út á götu en sneri strax aftur á hót-
elið því það var hávaðarok og farið að rigna í of-
análag. Ég hafði á tilfinningunni að fyrr myndi
ég gera út af við sjálfan mig en bjarga einni ein-
ustu pysju ef ég færi að hætta mér út í þetta
veður um miðja nótt. Af þessum sökum var eini
lundinn sem við sáum þann daginn pysja sem
var dauð í höfninni. Ólíkt foreldrunum eru
lundapysjurnar hreint ekki litskrúðugar. Þær
eru eins og fullorðnir lundar í svarthvítu. Í
hreinskilni sagt þá verður maður fyrir von-
brigðum þegar maður sér lunda í svarthvítu:
„Ha! Er þetta virkilega lundi?“ En fábreyttir
litirnir eru engin tilviljun því ef ósjálfbjarga
ungarnir væru litskrúðugir myndu þeir vekja á
sér athygli og verða máfum eða öðrum dýrum
að bráð. Eftir því sem þeir þroskast komast
þeir smám saman í lit og eftir u.þ.b. ár eru þeir í
öllum regnbogans litum. En það var sem sagt
einn dáinn svarthvítur ungi við bryggjuna.
Dánarorsökin er ókunn en líklega drapst hann
úr hungri þar sem engir áverkar sáust á hon-
um.
Í bænum er lítið náttúrugripasafn og þar eru
til sýnis uppstoppuð dýr úr náttúru Íslands og
lifandi fiskar. Safnstjórinn (eini starfsmaður
safnsins) var mjög vingjarnlegur og gaf sér
góðan tíma til að svara spurningum okkar. Þeg-
ar ég spyr hann hvort það séu lundapysjur á
eyjunni þá svarar hann: „Já það er enn hell-
ingur. Ég er að passa einn hérna núna. Viltu
klappa honum?“ Svo kom hann með einn unga í
kassa úr einu af herbergjunum. Ég fékk að
halda á honum. Þeir eru mjög sætir í návígi.
Unginn var mjög gæfur og alveg rólegur þó að
maður héldi á honum. Hann var glorsoltinn og
gleypti af mikilli áfergju smásílin sem safn-
stjórinn gaf honum.
Safnstjórinn sagði: „Á morgun ætla ég að
fara með greyið niður að sjó og sleppa því.“ Svo
virðist sem vindurinn á eyjunni sé svo sterkur
að það sé nóg að lyfta þeim á loft til að þeir taki
flugið. Það kemur sér vel við þessar aðstæður
að vindurinn skuli vera mikill.
Safnstjórinn sagði: „Þegar sædýrasafnið í
Tókýó var opnað þá fór ég þangað með lunda
frá eyjunni. Þeir lundar sem eru á safninu eru
allir héðan. Mér var líka boðið af þessu tilefni
og ég fór til Japan. Ég var þar í viku og fór líka
til Kýótó. Hmmm það var mjög skemmtilegt.
Það var reyndar ótrúlega mikið af fólki …“
Á þilfarinu á ferjunni heim varð ég vitni að
því þegar krakkarnir sendu lundapysjurnar á
loft. Strákur sem kom um borð í ferjuna með
pabba sínum tók kolsvartan lundaunga upp úr
kassa sem hann hafði með sér, strauk á honum
kollinn til hughreystingar og kastaði honum
upp í regnmettaða vindkviðu. Unginn baðaði
klaufalega út vængjunum svolitla stund en inn-
Eyja full af mosa, þögn
Japanski rithöfundurinn Haruki Murakami er
einn vinsælasti og frumlegasti rithöfundur
heims um þessar mundir. Bækur hans hafa verið
þýddar á fjölmörg tungumál en verk hans höfða
jafnt til hins almenna lesanda sem og virtustu
bókmenntagagnrýnenda, þó má segja að áköf-
ustu lesendur hans séu ungt fólk. Þetta sann-
aðist eftirminnilega síðastliðið haust á Bók-
menntahátíð Reykjavíkur og á opnum fyrirlestri
sem Murakami hélt við Háskóla Íslands. Hvar
sem hann kom fram fylltu aðdáendur hans sal-
inn. Eftir að dagskrá bókmenntahátíðar lauk
ferðaðist Murakami ásamt eiginkonu sinni Yoko
Murakami um Ísland. Greinin hér að neðan er
að stofni til ferðalýsing hans sem birtist í jap-
anska tímarinu Title í febrúar síðastliðnum.
Murakami er afar hlédrægur og veitir ógjarna
viðtöl og því gefur einlæg ferðalýsing hans sjaldgæft tækifæri til að
kynnast höfundinum. Alla jafna veitir Murakami ekki heimild til að
þýddar séu og birtar greinar sem þessi en gerði góðfúslega undan-
tekningu að þessu sinni. Hluti greinarinnar birtist hér í fyrsta sinn á
prenti.
Tvær bækur eftir Murakami hafa verið þýddar á íslensku, skáldsög-
urnar Spútnik-ástin og Sunnan við mærin, vestur af sól.
Eftir
Haruki
Murakami