Lesbók Morgunblaðsins - 17.07.2004, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 17. júlí 2004
!
Veður skilyrðir menningu.
Það er ekki rétt að al-
þjóðavæðingin hafi gert okk-
ur öll eins, steypt okkur í
sama mótið (= gallabuxur) og
máð út þjóðareinkenni. Ekki
enn. Veðrið skilur enn á milli
– jafnvel innan smárrar álfu
eins og Evrópu – því loftslag mótar
lífshætti, snöggtum meira en vöru-
merki og kvikmyndir. Þetta er
kannski augljóst þegar hugsað er um
útimarkaði og skrúðgöngur, en ögn
lúmskara þegar kemur að heim-
ilishaldi.
Ég rúntaði eitt sinn með ítalska
knattspyrnumenn
um vesturhluta
Reykjavíkur, þeir
tóku ljósmyndir af
áhuga og réttu svo
upp hönd: „Hvað er málið með stytt-
urnar í gluggunum, er þetta einhver
samkeppni?“ Í þeirra landi eru allir
gluggar opnanlegir hlerar (= Miðjarð-
arhafsloftslag) og ófært að hengja
óróa í gardínustöng eða stilla postu-
línsfílum í gluggakistur. Liðið kom því
af fjöllum.
Hitabylgjurnar sem ganga árlega
yfir ýmis svæði Evrópu hafa bein áhrif
á hegðun fólks heima hjá sér. Það
hættir að þvo leirtauið í uppþvottavél-
inni (frá henni berst of mikil gufa),
konur hætta að mála sig (varalitir
bráðna, maskarinn lekur), fólk sefur
nakið, það borðar kalt hrísgrjónasalat
(fórnar hinu heita pasta) og leggur
gleraugun aldrei frá sér á svölunum
(gæti kviknað í); stundum er of heitt
til að elskast (hér er svo kalt að fólk
þarf að elskast), konur festa hárið í
hnút (hvort sem það fer þeim eða
ekki) og þær neita börnunum um
íspinna því þeir bráðna samstundis og
það er of heitt til að skúra.
Eiginlega verður stemmningin þar
yfir hásumarið eins og í baðstofu-
skammdeginu hér. Fólk eyðir dög-
unum innandyra – úti er of heitt – það
lokar hlerum, inni dimmir og spila-
stokkar eru dregnir fram (þó ekki
kertin, þau myndu svigna).
Sumt virkar þó alveg öfugt. Í ís-
lenskum torfbæjum kom eina upphit-
unin gjarnan frá kolaeldavélinni í eld-
húsinu. Hún var kynt vel á kvöldin og
herbergin höfð opin til að hitinn leiddi
um húsið, eins og fram kemur í lýs-
ingu Steinunnar Jóhannsdóttur frá
Löngumýri (f. 1917). „Amma man vel
hversu kalt gat verið og segir hún mér
að það hafi stundum verið frost innan-
dyra og að mjólkin hafi frosið í flösk-
unum,“ hefur dótturdóttir hennar eftir
henni (sjá Söguvef KHÍ). Ennfremur:
„Til þess að halda hita á fólki og börn-
um yfir næturnar þegar mestu kuld-
arnir voru, var sængurfatnaðurinn
vafinn utan um flöskur sem búið var
að hita í eldavélinni.“
Svart verður hvítt syðra; hitinn frá
eldavélinni er óbærilegur í ítölsku eld-
húsi á sumrin, húsmæður sneiða því
hjá notkun hennar og bera í staðinn
fram kalda mjólk, ávexti og hrís-
grjónasalat. Og vefja sængurfatnaði
um kældar flöskur.
Okkur þykir erfitt að ímynda okkur
að heimilistæki eins og straujárn,
brauðrist og eldavél geti orðið að
skrímslum á venjulegu heimili. Hah,
það getur ekki verið svona heitt! Get-
ur þetta fólk bara ekki kastað sér í
gosbrunn? Nei, vegna þess að háu
hælarnir sökkva í malbikið og sætin í
bifreiðunum loga, það gleymdist að
breiða segldúk yfir bílinn og amma á
bágt með andardrátt í mollunni. Í
þessum hita er ekki hægt að vinna, í
þessum hita er ekki hægt að vera
heima, í þessum hita verður ekkert
nýtt hugsað.
Sumarið 2003 var banvænt sökum
steikjandi hita. Það kallast sums stað-
ar vont veður. Enn er ekki útséð með
ágúst í ár. Lýst er eftir gusti.
Hitinn frá
eldavélinni
Eftir Sigurbjörgu
Þrastardóttur
sith@mbl.is
Sigurbjörg Þrastardóttir er blaðamaður á Morg-
unblaðinu. Hún er ennfremur höfundur þriggja
ljóðabóka, skáldsögu og tveggja einleikja sem sett-
ir hafa verið á svið. Hún bjó um skeið á Ítalíu.
I Lögfræðingar hafa deilt hart síðustu daga ogvikur um túlkunaratriði og þegar deilt er um
túlkunaratriði má gera ráð fyrir að seint fáist
botn í málið. Nietzsche sagði að allt væri túlkun,
allur texti væri túlkun á eldri túlkun á enn eldri
túlkun og þannig mætti rekja sögu mannsand-
ans aftur í aldir alda, hver veröldin tæki við af
annarri, maður af manni af manni, enginn upp-
hafleiki, enginn fullkomleiki, enginn endanleiki.
Nú vill reyndar svo til
hér uppi á Íslandi að deilt
er um grundvallartexta,
sjálfa stjórnarskrána sem er upphafsplagg lýð-
veldisins, frumtextinn. En eins og aðrir slíkir
textar, eins og allt sem lagt hefur verið til
grundvallar um manninn og menninguna frá
örófi alda þá hefur þessi texti verið talaður í kaf.
„Nú um stundir,“ sagði Nietzsche, „hverfur
textinn iðulega undir túlkunina.“
II Vandinn er kannski sá að það er enginneinn tiltekinn höfundur að stjórnarskránni
sem hægt er að ganga að og spyrja: Hvað átt-
irðu við? En jafnvel þótt sá maður væri til þá
stæðum við frammi fyrir þeim vanda að leggja
út af orðum hans nú sem væri auðvitað túlkun
höfundar á sextíu ára gömlum texta sínum.
Texti verður til í ákveðnu samhengi. Túlkun
verður einnig til í ákveðnu samhengi. Þetta
flækir málið. Skoðum þetta nánar: Í sumum til-
fellum hljótum við að leita að merkingu texta í
fórum höfundarins. Þegar við til dæmis lesum
bréf frá vini viljum við umfram allt komast að
því hvað hann vill segja okkur. Þegar texti er
hins vegar ekki stílaður á einhvern einn viðtak-
anda heldur á tiltekið samfélag, eins og stjórn-
arskráin, veit höfundur að hann mun verða les-
inn og túlkaður á ýmsa vegu, og þá ekki
endilega með það í huga hvað höfundurinn vildi
sagt hafa. Þessi tiltekni lesendahópur hefur að
geyma fjölda ólíkra einstaklinga sem búa yfir
mismunandi þekkingu á tungumálinu, menn-
ingarlegum fjársjóði þess og túlkunarsögu
hans. Lestur þessa texta er þannig háður ýms-
um öðrum þáttum en ætlun höfundarins, þátt-
um sem sumir telja vega þyngra en hún. Í þessu
tilfelli verður lesturinn spurning um eins konar
átök eða árekstur á milli færni lesandans ann-
ars vegar, þekkingar hans á heiminum, og færni
höfundarins hins vegar, þekkingarinnar sem
fram kemur í textanum, svo sem menning-
arlegra tilvitnana hans. Einnig verður að hafa í
huga tilgang lesandans. Það er munur á því að
nota og túlka texta. Það má nota texta til að
sýna fram á ákveðna virkni hans eða vekja inn-
blástur en ef ætlunin er að túlka texta einhvers
verðum við að taka tillit til menningarlegs og
mállegs bakgrunns hans. Það mætti síðan gera
því skóna að í hverjum texta byggi innbyggður
lesandi, innbyggður túlkandi sem væri þá sú
menningar- og túlkunarhefð sem hann er skrif-
aður í, þannig væri ætlun textans komin til.
III Það er verulega vont að vita til þess aðfriðurinn veltur á túlkunaratriði. Lögfræð-
ingar búa yfir misjafnlega góðri þekkingu á
tungumálinu og menningarsögulegu inntaki
þess. Lögfræðingar hafa líka misjafnan tilgang
með störfum sínum. Ætlun sumra er að nota
textann til að sýna fram á ákveðna merkingu
eða virkni en ætlun annarra er að skilja hann,
túlka. Þegar upp er staðið fjalla deilurnar, sem
nú standa yfir, sennilega alls ekki um stjórn-
arskrána og merkingu hennar heldur um lög-
fræðingana og tilgang þeirra. En hann er líka
túlkunaratriði. Neðanmálsritari spáir því að það
fáist enginn botn í málið sem ekki verður um-
deilanlegt túlkunaratriði.
Neðanmáls
Ég drekk ekki kaffi. Og þó. Ég varðfyrir einkennilegri reynslu í sum-arfríinu.Þegar ég heyri smella í bréfa-
lúgunni milli klukkan sex og sjö á morgnana
er eins og kaffiilmur fylli vitin. Vitneskjan
um dagblöðin í forstofunni nægir til að draga
mig á lappir. Ég drekk þau í mig með morg-
unmatnum, innlendar og erlendar fréttir
koma blóðinu á hreyfingu, ég glaðvakna yfir
frásögnum af hörmungum og glæpum, yfir-
lýsingum og argaþrasi,
slúðri, íþróttum, gagn-
rýni.
Að lestri loknum finnst
mér ég vita í hvaða heimi
ég er staddur, vera í stakk
búinn til að takast á við verkefni dagsins.
Í bílnum á leiðinni í vinnuna hlusta ég á
umræðuna á útvarpsstöðvunum. Ég kinka
ósjálfrátt kolli eða hristi hausinn á meðan ég
bíð eftir grænu ljósi.
Mér hitnar jafnvel í hamsi og drep á bíln-
um þegar ég ætla að aka af stað.
Vinnudagurinn gengur sinn vanagang.
Meðan vinnufélagarnir fá sér kaffi kíki ég inn
á fréttavefina til sjá hvort nokkuð markvert
hafi gerst. Hef ég misst af einhverju? Á
heimleiðinni heldur útvarpsumræðan áfram,
það eru líka stuttar fréttir á heila tímanum,
engin hætta á að maður sofni undir stýri.
Svo koma risaskammtar dagsins á útvarps-
og sjónvarpsstöðvunum, hver ofan í annan,
rótsterkir og örvandi: Fyrst hreinræktaðar
fréttir og síðan yfirheyrslur, úttektir og átök.
Þegar hér er komið sögu er ég oft eins og
hengdur upp á þráð en þvert á alla skynsemi
bíð ég spenntur eftir kvöldsopanum.
En allt breyttist þetta í blessuðu sum-
arfríinu. Við fórum suður að Miðjarðarhaf-
inu, bjuggum í litlu þorpi, fjarri skarkala
heimsins og Íslands, heimsóttum ströndina
dag og dag, en gerðum annars mest lítið.
Þarna var ekkert sjónvarp, fréttirnar í út-
varpinu óskiljanlegar, við sáum ekki dagblöð,
hvað þá netmiðla. Fyrstu dagana svaf ég út í
eitt en þegar jafnvægi komst á átti ég erfitt
með að koma mér fram úr á morgnana, ég
lagði mig eftir hádegismatinn, fór snemma í
rúmið.
Svo var það einn daginn að ég pantaði mér
kaffibolla á veitingastað, rótsterkt ítalskt
kaffi. Það var merkilega gott en það sem kom
mér mest á óvart voru áhrifin. Hjartað fór að
slá hraðar, maginn herptist saman, sviti
spratt fram undir höndunum og ég glaðvakn-
aði. Þessi áhrif þekkti ég vel.
Þegar heim var komið beið mín stór bunki
af dagblöðum. Ég las þriggja vikna skammt á
einu kvöldi og var að sjálfsögðu andvaka
fram eftir nóttu yfir afstöðnum forsetakosn-
ingum, óafgreiddu fjölmiðlafrumvarpi og nið-
urlægðum föngum í Írak. Enn ein staðfest-
ingin, hugsaði ég, og fullmótaði dellu-
kenninguna sem ég hafði verið að bræða með
mér. Hún er á þá lund að fréttir, rétt eins og
koffín, séu vanabindandi og örvandi efni sem
varasamt er að ánetjast eða taka inn í of
stórum skömmtum.
Smám saman eru að renna upp fyrir mér
þau heilsufarslegu rök sem lágu líklega að
baki því hér á árum áður að hafa hvorki sjón-
varp í júlí né á fimmtudögum og útgáfudaga
dagblaðanna sex en ekki sjö í hverri viku.
Þjóðin þurfti að fasta. Og nú er mig meira að
segja farið að gruna að hin svokallað gúrku-
tíð í fjölmiðlum – sem hefur því miður látið á
sér standa í sumar – sé álíka holl fyrir heilsu
okkar fréttafíklanna og grænmetið sem hún
er nefnd eftir.
Mataræði fréttafíkla
Fjölmiðlar
Eftir Jón Karl
Helgason
jonkarl@bjartur.is
’Smám saman eru að renna upp fyrir mér þau heilsu-farslegu rök sem lágu líklega að baki því hér á árum áð-
ur að hafa hvorki sjónvarp í júlí né á fimmtudögum og
útgáfudaga dagblaðanna sex en ekki sjö í hverri viku.‘
Ímínu starfi hefur verið auðvelt að gleyma að það sé mínus að hafa kyn-færin innvortis en ekki hangandi milli fótanna. Ég fann strax á ungaaldri fullan kraft af einhverjum ástæðum og taldi mig geta – eins og
maður – sinnt þeirri iðn sem ég lærði, að skrifa. Ég hef aldrei fundið til kyn-
ferðislegs minnimáttar. Ég hef samt alltaf verið karlasleikja … hrifin af
körlum og hef alltaf fengið að vera með í strákahópnum. Ég nýt þess að
þjóna kerlingum og körlum. Mér leiðist pólitískt stagl og boðun. Ég er svo
kvenleg að ég á í stökustu vandræðum með einföldustu ákvarðanir eins og í
hvað ég eigi að klæða mig. Ég var með brjóst eins og Dolly Parton en lét
skera þau af 1979. Ég var svo hrædd við tilhugsunina um allar þær konur
sem hittust á kvennadaginn mikla á Lækjartorgi að ég flúði vestur í ensku-
deild. Ég er hræddari við vald kvenna en vald karla, af því að konur eru
vegna stöðu sinnar svo oft beiskar og súrar og afbrýðisamar og margt ljótt
sem karlar fyrri alda sögðu um konur er alveg satt. Það var fyrst fyrir ári
þegar jafnaldrar mínir og kollegar buðu 19 erlendum körlum á bók-
menntahátíð en aðeins tveimur konum að ég varð vitlaus af kvenréttindum.
Ég fékk illskugröft og mikil sálræn óþægindi með þessu. En það er ekki
fyrr en núna á breytingaskeiðinu, þegar ég er að losna við minn dose af
kvenhormónum sem ég hætti að vera þessi þæga blíða kvenvera sem ég hef
verið og fyllist illsku. Ég er að breytast í norn og er öfundsjúk út í fegurð
æskunnar. Ég fékk vörtu á nefbroddinn nýlega sem ég lét fjarlægja. Fyrst
verður maður stúlka, svo verður maður kerling. Það er eins og maður verði
aldrei að manni. Gvöð, hvað kerlingarhlutverkið er lítið kræsilegt! […]
Núna síðasta árið þegar kvenhormónin eru blessunarlega að gufa upp úr
mér – farið hefur fé betra – finn ég fyrir testesteróninu sem ég fann síðast
þegar ég var ofbeldisfull tímabundið þrettán ára – finn kraft sem aldrei
fyrr. Þessi kraftur heitir karlmennska og ég fíla hann annað veifið í botn.
Náttúran gerði mig þannig alla mína eggjatíð að ég hlífði taugakerfinu við
átökum, þau hefðu bitnað á taugum barnanna og náttúran bókstaflega
heimtar að maður verndi þau. Nú er ég til í að gerast riddari og berjast við
vindmyllur og gera mig að fífli því það er svo gaman.
Þórunn Valdimarsdóttir
www.jpv.is
Kerlingarhlutverkið
lítið kræsilegt
Morgunblaðið/Sverrir
Vinir.
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100. Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Árvakurs hf.