Lesbók Morgunblaðsins - 17.07.2004, Blaðsíða 6

Þ
egar hái ljóshærði Keltinn
Tugdual Manchec, eða Tual eins
og hann var kallaður, steig enn
óstöðugum fótum yfir þröskuld-
inn, leiddur og studdur af Kötu,
varð hann að beygja sig í dyr-
unum sem voru hlægilega lágar og þröngar.
En íslensk híbýli eiga í vök að verjast gegn
snjó, vindi og þoku; þau víggirða sig því eins og
best þau geta gegn þessum óvinum fyrir utan
og láta þeim eftir til innrásar eins litla smugu
og frekast er unnt. Rétt til að hleypa inn svo-
litlu lofti og birtu. Þannig var bær Jörundar
Egilssonar, svolítil grjóthleðsla með torfi á
burstaþökum, þar sem grasi vaxinn hallinn
bylgjaðist í vorgolunni eins og reglulegur akur.
Þetta var í þriðja sinn síðan Tual var lagður
á sjúkrabeð í þessum reykmettuðu, afskekktu
hýbýlum í Fífufirði að hann komst út í sólina –
föla sólarglennu sem braust með
erfiðismunum fram á þessari
norðlægu breiddargráðu. Heim-
skautsnóttin nálgaðist. Aðeins
nokkrir dagar eftir og dauf skíma hennar
mundi umvefja Ísland í sjö mánuði: handan
sjóndeildarhringsins voru þorskveiðiskúturnar
að snúa til heimahafna: Með því að loka aug-
unum gat Tual séð fyrir sér glæsilegan segla-
búnað þeirra bera við bretónska perlumóðu-
birtu himinsins úti fyrir Paimpol, Dahouet og
Binic. Þrjár þeirra svöruðu ekki kalli, einmitt
þrjár frá Paimpol, sem nú hvíldu eftir sama
ofsa áhlaupið í votri íslenskri gröf nokkrar míl-
ur út af Vestra-Horni, sem aðskildi Fífufjörð
frá þessari framandi hættulegu Hornvík.
Meðal þessara þriggja var gólettan hans,
Etoile-d’Arvor. Meðan hin skipin í fiskiflot-
anum leituðu í hlé handan tangans, höfðu
Etoile-d’Arvor, Marjolaine og Aimée-
Augustine tafið af fífldirfsku í miklum afla á
miðunum og tóku ekki eftir því að straumurinn
bar þau ógnvænlega nær landi. Það varð þeim
að aldurtila. Þegar skúturnar ætluðu að forða
sér út á rúmsjó var stormurinn orðinn svo mik-
ill að ekki var hægt að koma upp nokkru segli.
Alda braut stýrið á Etoile-d’Arvor; önnur kom
þvert á skipið og sendi það veltandi á grýttan
tangann þar sem það sökk.
Slysið gerðist svo skyndilega að enginn
komst af annar en Tual. Stór alda kastaði hon-
um á rúðuramma sem skar af vinstri kálfanum
á honum inn að beini, en honum tókst þó að
hanga með léttadrenginn alla nóttina á mastr-
inu og halda dauðahaldi í hliðarstagið. Ískalt
myrkrið, öldurnar og sjávarúðinn sem gengu
yfir vesalings skipbrotsmennina ollu því brátt
að léttadrengurinn missti meðvitund og hefði
fallið í sjóinn ef Tual hefði ekki haldið honum í
fangi sér þennan þriggja stunda þrautatíma.
Sjálfur fann hann að kraftar hans voru á þrot-
um. Útlimirnir voru stokkbólgnir og meiðslin á
vinstra fæti ollu honum óþolandi kvölum. Á út-
fallinu komu loks upp úr rif svo hann gat stigið
niður frá mastrinu án þess að eiga á hættu að
sjórinn tæki hann. Fjaran í kring um hann var
stráð líkum. Hann gat ekki komið auga á nokk-
urn mannabústað og af ótta við að deyja úr
þorstra og hungri eftir að hafa bjargast frá
drukknun dróst hann upp á land í leit að hjálp.
Ekki munaði miklu að hann hlyti ennþá
skelfilegri dauða en félagar hans.
Á þessum hluta strandarinnar, með jarðvegi
frá árframburðinum, hafði undir fjallsrananum
út frá Öræfajökli myndast gríðarmikið kvik-
syndi, allt að tuttugu kílómetrar á lengd. Hátt
grasið með dálítilli héluskán blekkti svo að frá
ströndinni sýndist þetta vera valllendi. Yfir
þessu kviksyndi sveimaði urmull svartra fugla
líkt og yfir fjöldagröf. Af þeim hafði dýið dreg-
ið þetta ógnvekjandi nafn, Dalur hrafnanna
eða Hrafnafen. Tual hætti sér út á þetta
ótrygga land en hafði ekki stigið nema þrjú
skref þegar hann var sokkinn upp undir mitti.
Svo veikburða sem hann var og eftir mikinn
blóðmissi átti hann litla von um að geta bjargað
sér. Hann rak upp örvæntingaróp og leið út af.
Seinna vissi hann að Jörundur Egilsson í
Fífufirði, sem var að vitja um gildrur sínar,
hafði heyrt þetta neyðaróp, fetað sig skríðandi
til Tuals og brugðið kaðli undir handarkrika
hans. Tókst þannig að draga hann á þurrt land.
Tual andaði enn. Íslendingurinn þurfti ekki
annað en blístra milli fingra sér til að kalla á
hesta sína tvo, sem voru þarna skammt frá.
Enginn bær á Íslandi er svo fátækur að þar
gefi ekki að líta þessa litlu dálítið luralegu
hesta með stálfætur, sem eru uppistaðan í
skepnuhaldi íbúanna. Þeir eru ótrúlega þurft-
arlitlir, lifa hálft árið á þangi og þurrum fiski,
og eru í tilbót vitrir og gæddir óviðjafnanlegu
fjöri. Þegar þeim hefur einu sinni verið beint á
rétta stefnu – og til þess duga mismunandi
flautmerki – þá renna þeir áfram í einni skorpu
á vegalausu landi með skorningum og lausa-
grjóti, og víkja aldrei af vegi eða stansa fyrr en
í áningarstað. Margar skipreika áhafnir okkar
eiga líf sitt þessum þrekmiklu litlu skepnum að
launa, og það gerði Tual líka.
Jörundur gamli hafði hysjað honum upp á
sinn stæðilegasta hest og stokkið á bak fyrir
aftan hann. Nokkrum mínútum síðar kom
hann honum með hjálp Kötu dóttur sinnar inn í
bæinn handan við hæðina, þar sem skyndi-
umbúðir, hlýjan frá eldinum og rækilegt nudd
rifu hann upp úr meðvitundarleysinu. En það
tók slasaða sjómanninn langan tíma að ná sér.
Brjósthimnubólga herjaði líka á hann. Bær
Jörundar var eina byggðin í Fífufirði og til að
ná til læknis hefði þurft að fara 50–60 mílna
leið.
Sem betur fer var Tual fílhraustur. Heilsufar
hans og e.t.v. líka jurtaseyði Kötu, ásamt sálm-
unum og fallegu augunum hennar, urðu til þess
að gestgjafarnir höfðu ekki eins miklar áhyggj-
ur af sjúklingnum. Hann komst á fætur. Meðan
Jörundur gamli var að vitja um eða leggja
gildrur sínar hjálpaði Kata Tual að klæða sig og
stíga fyrstu skrefin. Hún hafði hann með sér í
skálann þar sem hún verkaði skinnin af veiði-
dýrum föður síns, otrum, mörðum, minkum,
hvítum refum og blárefum, sem hún fór einu
sinni á ári með á markað til sölu á Akureyri, ríð-
andi örugg í söðli í fallegasta vaðmálsbún-
ingnum sínum með flauelsleggingum og á höfð-
inu hátíðarfaldinn, sem er nokkurs konar keila,
sveigð í endann eins og stafn á gondóli. Hvers-
dagslega var hún í pilsi og peysu úr þykkri ull,
kræktri að framan, og höfuðfatið lítil flöt svört
húfa með skotti sem gekk gegn um málmhólk
og slóst ýmist út á aðra öxlina eða hina. Hún var
mittismjó, með langar, ljósar hárfléttur, sem
héngu niður á bakið, augun skær, græn eins og
sjávarþang, hátt ennið slétt og húðin hvít. Eftir
að hafa ung telpa verið send í vist hjá danska
kaupmanninum sem seldi sjómönnum í land-
legum brennivín, kunni hún nógu mikið í
frönsku til að gera sig skiljanlega við sjúkling-
inn. Hún var alvarleg en virtist ekki ómann-
blendin. Hún forðaðist ekki snertingu. Kvölds
og morgna kyssti hún Tual á munninn. Það
þykir gestrisið á Íslandi að húsmóðirin færi
gesti sem guð ber að hennar garði mjólk í skál,
sem hún hefur dreypt vörunum í áður en hún
ber hana upp að vörum hans til að drekka.
Áhrifin af þessari nýju tilveru létu Tual
smám saman gleyma unnustunni sem beið
hans í Bretagne og myndinni sem hafði hangið
í ramma úr grenikönglum við höfðalagið á koju
hans, en hvíldi nú á margra faðma dýpi út af
Vestra-Horni, ásamt skipsskokknum af
l’Etoile-d’Arvor…
* * *
Þennan fagra dag var Tual í einstaklega ljúfu
skapi.
Hann var einn heima með Kötu. Jörundur
gamli var farinn til að vitja um gildrurnar sínar
og ekki von á honum aftur fyrr en um kvöldið,
svo dóttir hans hafði nægan tíma til að útbúa
handa honum graut úr fjallagrösum og sneið af
reyktum laxi, sem var hans daglega fæða. Þótt
sólin væri lágt á lofti náði hlýjan frá henni að
verma sjúklinginn. Æðarfuglinn á firðinum
lætur dúninn og undir dúnsænginni sem þau
sátu á voru enn í blómabreiðunni villtar fjólur
og mýrarsóleyjar í blóma eins og á sumardegi.
En Kata var ennþá fallegri en fjólurnar og
sóleyjarnar og það var hún sem hafði fangað
hjarta Tuals. Hann hafði tekið um hendur
hennar og hún gerði enga tilraun til að draga
þær til sín. Stillt og blíð sýndist þessi íslenska
stúlka ekki annars sinnis en gestur hennar. Og
Tual, sem af skyldurækni við Jörund gamla
hafði fram að þessu haldið aftur af sér, herti nú
upp hugann og strauk yfir brjóst Kötu þar sem
það bungaði svolítið út í ullarvaðmálið. Hún
brosti við sjúklingnum og sagði:
– Hamingjan sanna! Ég sé að þér er batnað.
Þessi orð túlkaði hann sem uppörvun og síð-
asti samviskuvotturinn hvarf út í veður og
vind, svo hann greip á sinn gamla hispurs-
lausa sjómannshátt um mittið á Kötu. Mót-
staða ungu stúlkunnar kom honum á óvart.
Þessi íslenska stúlka var miklu sterkari en
hann hafði haldið og sjálfur hafði hann ofmetið
sinn eigin styrk.
– Ah! sagði hann svolítið sár um leið og hann
sleppti Kötu, hefði ég bara ekki verið svona
veikburða!
– Ef þú hefðir ekki verið svona veikur, svar-
aði Kata um hæl, þá værirðu núna heima hjá
þér, innan um þína eigin landsmenn. Faðir
minn hefði sett undir þig einn af hestum sínum
og þú riðið í áföngum til Akureyrar eða
Reykjavíkur, þaðan sem þú hefðir verið sendur
heim … Hefðirðu ekki verið veikur mundirðu
varla vita lengur hvað ég heiti…
Þessu reyndi Tual að mótmæla. Í fátinu
sagði hann að henni skjátlaðist og að hann
elskaði hana of mikið til þess að geta nokkurn
tíma gleymt henni.
– Er það satt? sagði hún. Skildirðu ekki eftir
konu heima eða unnustu?
Hann leit undan til að láta hana ekki sjá að
honum var brugðið. – Heima telja allir mig nú
af. Konan mín, ef ég ætti þá nokkra, yrði ekki
lengi ekkja, og unnusta mundi giftast ein-
hverjum öðrum.
Kata gleypti ekki við þessu undanbragði í
svarinu … Enfremur þekkti hún tregafulla og
kvika lund Bretónanna.
– Þú ert gestur hjá okkur fram á næsta vor,
sagði hún við Tual. Kannski elskarðu mig
þangað til, en þegar þú ferð aftur að sjá skút-
urnar að heiman þá muntu ekki standast það
að setjast að hjá okkur. Þá ferðu þína leið…
– Og ef ég verð nú kyrr? spurði Tual.
– Ef þú verður kyrr! hrópaði Kata upp yfir
sig og gætti efasemda í röddinni, því hún elsk-
aði Tual líka.
– Já, mér líður vel hér … Þegar ég verð al-
veg búinn að ná mér mun ég fara með Jörundi
á veiðar, hann getur kennt mér … Eða þá að ég
fer á sjó að draga þorsk og lúðu meðan hann
vitjar um gildrur sínar. Ég yrði ekki lengi að
smíða mér bát úr brakinu úr Etoile-d’Arvor.
Þá færðu að sjá hvað ég er góður fiskimaður!
Og við skiljum aldrei framar, Kata.
– Brátt fæ ég að vita hvort þér er alvara,
sagði þá stúlkan. Hún reis á fætur og hann
fylgdi henni að brekku, þar sem hann hefði
ekki reynt að komast á eigin spýtur. En Kata
hélt honum uppi á erfiðasta kaflanum. Þegar
hann var kominn á hæðina, sá hann undir lág-
um himni handan fjarðarins geysimikla flekk-
ótta sléttu, þakta stargresi og stöku ryðrauð-
um dvergtrjám, þar sem sveimuðu yfir hópar
af svörtum fuglum…
Íslenska
stúlkan
Upp úr þessari smásögu frá 1908 samdi bretónski rithöfund-
urinn Charles Le Goffic (1863–1932) textann fyrir óperuna Le
Pays eftir tónskáldið Joseph-Guy Ropartz, sem fékk mikið lof í
Frakklandi á árunum fyrir 1914. Hlutar úr henni verða frum-
fluttir á Íslandi í konsertformi á Frönskum dögum á Fáskrúðs-
firði 23. júlí og á Hornafirði 24. júlí, þar sem Sigrún Hjálmtýs-
dóttir syngur hlutverk Kötu, Bergþór Pálsson Jörund bónda og
Gunnar Guðbjartsson franska sjómanninn Tual við píanóleik
Helgu Bryndísar Magnúsdóttur. Þar hlýtur óperan nafnið Fóst-
urlandsins freyja. Söguna þýddi Elín Pálmadóttir, sem hefur
sýnt fram á að hún er byggð á sannsögulegum atburði frá
frönsku strandi við Vestra-Horn árið 1873, þar sem stýrimaðurinn slasaði dvaldi í 6 mánuði og
var sárt grátinn af ungri íslenskri stúlku á bænum þegar hann var sóttur.
Smásaga
Eftir Charles
Le Goffic
6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 17. júlí 2004