Lesbók Morgunblaðsins - 17.07.2004, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 17. júlí 2004
G
ott. Þetta er komið,“ segir leikstjórinn Bern-
ardo Bertolucci við tökumann sinn á tökustað
í París árið 1972. Upptökur á kvikmyndinni
Síðasti Tangó í París (Last Tango in Paris)
eru hafnar og nýbúið er að skjóta fyrsta
myndskeiðið með Marlon Brando, aðalleikara
myndarinnar. Þegar leikstjórinn skipar tökuliðinu að und-
irbúa næsta skot, stynur tökumaðurinn vandræðalega upp úr
sér að upptakan hafi mistekist, hann hafi gleymt að láta vél-
ina rúlla. Afsakandi hvíslar hann að Bertolucci: „Þegar ég sá
Brando í gegnum linsuna, varð ég líkt og lamaður. Ég starði
bara á hann í leiðslu.“ Þessa dæmisögu sagði Bertolucci í
viðtali sem tekið var við hann eftir fráfall kvikmyndaleik-
arans hinn 1. júlí síðastliðinn, en með Brando er ekki aðeins
horfin ein af stóru kvikmyndagoðsögnum 20. aldarinnar,
heldur einnig leikari sem margir telja þann besta sem
bandarísk kvikmyndagerð hefur átt. Líkt og
Bertolucci bendir á var Brando þegar orðinn
lifandi goðsögn eftir fyrstu glæstu árin á
leikferli sínum, en hann veitti fersku blóði
inn í bandaríska kvikmyndagerð, með hinum
svokallaða „aðferðar“-leikstíl (method acting) sem margir
virtir leikarar og leikstjórar tóku upp á komandi árum.
Ólíkt stjörnum á borð við James Dean og Marilyn Monroe,
fékk goðsögnin Marlon Brando nægan tíma til að „lifa sjálf-
an sig“ í gegnum óteljandi aukakíló, sjálfskipaða einangrun á
eyju sinni í Kyrrahafinu, mistæk leikhlutverk og stormasamt
einkalíf. Áður en yfir lauk hafði Brando farið í gegnum nokk-
ur hjónabönd og eignast 11 börn með hér um bil jafn-
mörgum konum. Og nú þegar Brando er genginn keppast
leikir og lærðir við að ráða í það púsluspil sem líf hans var.
Ein útgáfa ævisögu leikarans hljóðar á þá leið að hann hafi
verið holdgervingur sóaðra hæfileika, fórnarlamb frægðar
sem náði hámarki allt of fljótt og huldi sláandi fegurð sína
með því að safna á sig aukakílóum. En þeir sem sjá hlutina
skýrari augum hafa bent á að Marlon Brando hafi einfald-
lega neitað að lifa lífinu sem sú goðsögn sem aðrir sáu í hon-
um, og neitað að taka fyllilega þátt í þeirri glamúrveröld,
sem hann þó sjálfur kaus að spreyta sig innan. Brando hafi
fyrst og fremst verið venjulegur, breyskur maður, sem nýtti
sér þá eiginleika í því sem hann gerði best, þ.e. að leika
öfgakenndar og tvístraðar tilfinningaverur, sem fólk gat
speglað sig í.
Og inn á sviðið steig Stanley Kowalski …
Marlon Brando átti erfiða æsku, þar sem hann ólst upp í
dauðyflislegu umhverfi í Mið-Vesturríkjum Bandaríkjanna,
með foreldrum sem áttu við áfengisvandamál að stríða. Fer-
ill Brandos hófst í leikhúsinu árið 1944, en hann hélt 19 ára
gamall til New York og hóf að læra leiklist undir leiðsögn
Stellu Adler hjá leikaraskólanum Actors Studio. Brando
hafði aðeins verið í þrjú ár á sviðinu er hann hreppti hlut-
verk Stanleys Kowalskis í Broadway-uppfærslu á leikriti
Tennessee Williams, Sporvagninn Girnd (A Streetcar Nam-
ed Desire). Brando var þá 23 ára gamall, og vakti gríðarlega
athygli fyrir hráa og tilfinningalega magnaða túlkun sína á
hinum stjórnlausa og dýrslega Kowalski. Frammistaða
Brandos færði leikhúsinu eitthvað sem ekki hafði sést áður,
en síðar lýsti gagnrýnandi frammistöðu leikarans, með þeim
orðum að aldrei fyrr hefði sést viðlíka túlkun hrottalegrar
karllegrar fegurðar á bandarísku leiksviði.
Eftir leik sinn í Sporvagninum sneri Brando baki við leik-
húsinu og hélt til Hollywood þar sem kvikmyndaferill hans
tókst á loft. Í fyrstu kvikmynd sinni, Mennirnir (The Men)
sem út kom árið 1950, steig leikarinn fyrst fram í hlutverki
hins þungbrýnda og þjakaða uppreisnarseggs sem hann
gerði ódauðlegan í kvikmyndaleik sínum. Ári síðar birtist
Brando á ný í hlutverki Stanleys Kowalskis í kvikmynda-
uppfærslu leikstjórans Elia Kazan á Sporvagninum og í
þetta sinn lék hann á móti stjórstjörnunni Vivien Leigh. Þar
endurtók Brando leikinn frá því á Broadway, og er óhætt að
segja að sú kynferðislega spenna sem þau Brando og Leigh
mögnuðu fram í hlutverkum Kowalskis og Blanche DuBois
hafi verið djarfari en dæmi voru um í Hollywood-kvikmynd-
um á þessum tíma. Í kjölfarið fylgdu uppreisnarseggs-
kvikmyndir á borð við Lifi Zapata! (Viva Zapata!, 1952) og
Villingurinn (The Wild One, 1953) og sama ár lék Brando á
móti John Gielgud í kvikmyndauppfærslu á Júlíusi Cesar
eftir Shakespeare. Það var síðan undir handleiðslu Elia Kaz-
an sem Brando fór með hlutverk hafnarverkamannsins Terr-
ys Malloys í kvikmyndinni Við höfnina (On the Waterfront)
og skipaði sér formlega í röð eins frægasta og virtasta kvik-
myndaleikara síns samtíma. Brando hlaut Óskarsverðlaunin
sem leikari í aðalhlutverki í Við höfnina, en áður hafði hann
hlotið fjölmargar verðalaunatilnefningar. Yfir ævina hlaut
Brando alls 8 Óskarstilnefningar og tvenn verðlaun fyrir leik
í aðalhlutverki, auk fjölda annarra verðlauna.
Þegar kom fram á sjöunda áratug aldarinnar tók glæstur
leikferill Brandos mjög að fölna. Eftir stór hlutverk í kvik-
myndum á borð við Gæja og píur (Guys and Dolls) tók við
röð hlutverka í stórum Hollywood-kvikmyndum sem hann
hlaut dræmar viðtökur gagnrýnenda fyrir. Árið 1972 ávann
Brando sér hins vegar virðingu á nýjan leik með leik sínum í
hlutverki mafíuforingjans Don Vito Corleone í kvikmyndinni
Guðfaðirinn (The Godfather, 1972). Sama ár lék hann á móti
Mariu Schneider í hinni kynferðislega opinskáu kvikmynd
Bernardos Bertoluccis, Síðasti Tangó í París. Þó svo að
Brando hafi mestmegnis birst í aukahlutverkum það sem eft-
ir lifði ferils hans minnast hans margir fyrir óhugnanlega
magnaða túlkun á hlutverki Kurz ofursta í Dómsdagur nú
(Apocalypse Now), samtímavæddri kvikmyndaútfærslu
Francis Ford Coppola á sígildri skáldsögu Josephs Conrads,
Innstu myrkur. Síðasta leikhlutverk Brandos var síðan í
spennumyndinni Verkefnið (The Score) árið 2001, þar sem
kappinn birtist í öllum sínum hátt á tvöhundruð kílóum, og
lék á móti „lærisveini“ sínum og einlægum aðdáanda, Robert
De Niro.
Tilfinningaleg óþreyja
Marlon Brando var ekki fyrsti kvikmyndaleikarinn sem nýtti
sér „aðferðar“-leikstílinn svonefnda sem kenndur var í Act-
ors Studio í New York og byggðist á hugmyndafræði braut-
ryðjandans Stanislavskís um að nota minni og reynslu sem
kveikju í tilfinningalegri leiktúlkun. Leiklistarkennarar á
borð við Lee Strasberg, Stanford Meisner og Stella Adler
þróuðu áfram hugmyndir Stanislavskís sem urðu allsráðandi
í leikhúsinu í New York á fimmta áratugi 20. aldar. Marlon
Brando varð hins vegar fyrstur til þess að sýna hversu
magnaður hinn nýi leikstíll gat orðið á kvikmyndatjaldinu,
væri rétt með hann farið. En Brando hafði líka fleira til að
bera, sem gerði það að verkum að hann hitti í mark og varð
nokkurs konar táknmynd nýrra og stormasamra tíma 6. ára-
tugarins í Bandaríkjunum. Hann sameinaði fágaðan og
merkingarhlaðinn leikstíl við óræða tjáningu á innri óróleika
sem kallaðist e.t.v. á við mótsagnir tímanna sem í hönd fóru.
Hann bjó sjálfur yfir tilfinningalegri óþreyju sem hann lét
skína í í leik sínum, en lagði einnig mark sitt á tilveru hans
alla.
Tvístraðar tilfinningaverur
Með fráfalli Marlons
Brandos er horfin ein af
stóru kvikmyndagoðsögn-
um 20. aldarinnar. En
Brando var líka maður sem
þurfti að lifa eigin goðsögn,
og varð fyrir vikið að nokk-
urs konar ráðgátu sem
túlkuð hefur verið á ólíkan
hátt. Hér er stiklað á stóru í
ferli og arfleifð leikarans.
AP
Marlon Brando í hlutverki Stanleys Kowalskis í kvikmyndinni A Streetcar Named Desire frá árinu 1951. Sagt er um Brando að ásýnd
hans hafi verið svo sláandi hrjúf og fögur að hann hafi sjálfur reynt að flýja áhrifamátt hennar með því að safna á sig aukakílóum.
„Guðfaðirinn“ eða mafíuforinginn Don Vito Corleone er líklega sú
kvikmyndapersóna Brandos sem síðari kynslóðir þekkja best.
Reuters
„Ég hefði getað orðið einhver …“ Þessi fleygu orð mælti Brando í
mótleik við Rod Steiger í hlutverki hafnarverkamannsins og upp-
gjafaboxarans Terrys Malloys í kvikmyndinni On the Waterfront.
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is