NT - 15.12.1984, Blaðsíða 15

Mikið rit um
Skaftárelda
■ Mál og menning hefur sent
frá sér bókina Skaftáreldar
1783-1784, ritgerðir og heimild-
ir, og er útgáfan gerð í samvinnu
við Sagnfræðistofnun Háskóla
Islands. Tilefnið er, að á þessu
ári eru tvær aldir liðnar frá
lokum Skaftárelda.
í fyrri hluta þessa umfangs-
mikla verks eru ritgerðir um
Skaftárelda og Móðuharðindin.
Hér skrifa margir okkar bestur
fræðimanna á sviði sagnfræði,
jarðfræði, læknisfræði og landa-
fræði um þetta mesta gos frá því
land byggðist og afleiðingar
þess. Sagt er frá
nýjustu jarðfræðiniðurstöðum
um eðli gossins, gerð er grein
fyrir áhrifum þess á byggð,
bændur og búalið, og rakin
viðbrögð stjórnvalda í Kaup-
mannahöfn og „aðstoð" einok-
unarverslunarinnar. í síðari
hluta verksins eru birt skjöl og
aðrar frumheimildir um eldana.
Markast efnið í tíma annars
vegar af fyrstu fréttunum af
eldinum sumarið 1783 og hins
vegar af aðgerðum Rentu-
kammers út af harðindunum á
íslandi í janúar 1785. Er óhætt
að fullyrða að hér séu á ferðinni
Verkfallsátök og fjölmidlafár
■ Baldur Kristjánsson og
Jón Guðni Kristjánsson: Verk-
fallsátök og fjölmiðlafár. Sam-
tíminn, Reykjavík 1984. 152
bls.
Tveir blaðamenn af NT taka
sig til og rita bók um atburði
sem gerast í einhverju mesta
fréttahallæri á tíma nútíma-
tækni og eru margir hverjir
nánast óskrifaðir og óskrásettir
fram að þessu. Þar er náttúr-
lega átt við hið viðburðaríka
verkfall BSRB og væringarnar
og ólguna sem því fylgdi. Það
er víst kunnara en frá þurfi að
segja að á þessum tíma voru
fjölmiðlar nánast múlbundnir,
dagblöð komu ekki út, ef frá
eru taldir sneplar fjölritaðir af
miklum vanefnum, auk þess
sem útvarp var lítið sem ekkert
um hríð.
Vegna þessa fjölmiðlaleysis
leikur vafi á því hversu mikið
fólk veit í raun og veru um þau
stórmerki sem gerðust í verk-
falli BSRB. Þetta var blóma-
skeið gróusagna, tími þegar
vissulega skorti aldrei
umræðuefni á mannamótum,
en jafnvíst að þær upplýsingar
sem út bárust voru oftlega
mótsagnakenndar og brengl-
aðar, stundum vísvitandi af
þeim aðilum sem hagsmuna
áttu að gæta. í framhaldi af
þessu má líka spyrja hversu vel
fólk út á landsbyggðinni þekkir
atburðarásina, en það naut
hvorki ólöglegra útvarps-
stöðva né fjölritaðra blöðunga.
Heimildir um verkfallið eru
því af skornum skammti og
víst til lítils að fara að hnýsast
eftir þeim í blaðamöppum
bókasafna.
Af þessari einföldu ástæðu
er framtak þeirra Baldurs
Kristjánssonar og Jóns Guðna
Kristjánssonar auðvitað
lofsvert. Þeir eru einfaldlega
fyrstir manna til að skrásetja
sögulega viðburði, raða þeim
saman í heillega mynd og
draga af þeim ályktanir.
Það má ljóst vera að tíminn
hefur verið helsti óvinur þeirra
félaga við samningu þessarar
bókar. Ekki er liðinn nema
rúmur einn og hálfur mánuður
frá því að verkfalli BSRB lýkur
og þangað til bókin Verkfalls-
átök og fjölmiðlafár kemur á
markað. Enda er vissulega
sitthvað sem betur hefði mátt
fara í bókinni. Málfar er
tíðum æði klúðurslegt - blaða-
mennskulegt, má ef til vill
segja - talsvert um ritvillur og
málleysur og frásögnin ekki
nógu samfelld og heilleg. En
það var líka margt að gerast í
einu á mörgum stöðum.
Kannski má líka finna þeim
til foráttu hvað þeim hefur
láðst að fanga í orð þá miklu
og rafmögnuðu stemmningu
sem ríkti í verkfallinu, tilfinn-
ingahitann, spennuna, kætina
og vonbrigðin, sem fréttaritari
Le Monde lýsti með þessum
fleygu orðum „maí ’68 undir
heimskautasól“. En kannski
er þetta verkefni sem bíður
rithöfunda frekar en blaða-
manna í tímaþröng.
En að vissu leyti hafa þeir
samt unnið sigur yfir tímanum
- bókin er komin á markað á
meðan atburðirnir eru enn í
fersku minni og umdeildir.
Sporin sem BSRB-verkfallið
skildi eftir sig í ládeyðu ís-
lensks þjóðfélags eru enn aug-
ljós. Ýmsar ferskar upplýsing-
ar um átökin sem þeir félagar
hafa dregið upp úr djúpinu
eiga án efa eftir að vekja upp
nýjar spurningar og jafnvel
deilur. Bókin er sumsé
„aktúell", ef mér leyfist að
sletta svo gróflega.
Bækur svo nátengdar sam-
tímaviðburðum eru algengar
víða erlendis en hafa aldrei
náð að festa yndi á íslenskum
bókamarkaði. Þetta getur að
mörgu leyti verið skemmtilegt
og heppilegt form á tíma þegar
leifturmyndir fjölmiðlanna
fljúga hjá með ógnarhraða og
stórviðburðir hverfa í þoku
tímans áður en nokkur uggir
að sér.
Báðir þeir Baldur og Jón
Guðni í hita leiks í verkfallinu
og fylgdust með atburðarásinni
dag frá degi á einum hinna
■ Jón Guðni Kristjánsson
fjölrituðu blöðunga. TNT. Fáir
eru því betur í stakk búnir til
að skrifa þessa bók. Það kemur
einnig upp úr dúrnum að á
þeim vikum sem þeir höfðu til
að vinna bókina hafa þeir við-
að að sér heimildum og rætt
viðfjöldamanns. Afraksturinn
er ríkulegur, ýmis brot sem
eru ómissandi í púsluspil verk-
fallsins. Það yrði of rúmfrekt
að fara nánar út í þær sakir, en
sem dæmi má nefna fróðlega
frásögn af viðskiptum útvarps-
stjóra og ráðamanna á þeim
tíma sem útvarpið þagði.
Vitaskuld eru þeir féiagarnir
þessi mál mikið til sín taka.
Mælir hún eindregið með
brjóstagjöf og hvetur mæður
öllum ráðum til að hún geti
tekist.
Á bókarkápu segir ni.a.:
Brjóstamjólk er besta fæða sem
hægt er að gefa nýfæddu barni,
en þrátt fyrir það eru margar
mæður, sem ekki gefa brjóst
eða gefast upp eftir mjög
skamman tíma. Oft má kenna
um skorti á sjálfstrausti og
stuðningi.
Bókin um brjóstagjöf leggur
fram rök, hagnýtar upplýsingar
og leiðbeiningar, sem nauðsyn-
legar eru til að ýta undir sjálfs-
traust móður og hjálpa þannig
til að gera brjóstagjöfina ein-
falda, ánægjulega og vel heppn-
aða. Bókin er byggð á traustum
nýjum upplýsingum. úr heimi
læknisfræðinnar, ásamt reynslu
höfundar sjálfs, sem móður og
ráðgjafa um brjóstagjöf. Bókin
fjallar unr kosti brjóstagjafar og
hrjóstamjólkur, útskýrir hvern-
ig mjólkurframleiðslan fer
fram, gefur báðum foreldrum
góð ráð er lúta að undirbúningi
fyrir fæðingu barnsins, helstu
aðferðir við gjöfina, gjöf sam-
kvæmt kröfum eða vissum regl-
um og hvernig hægt er að sam-
ræma vinnu og brjóstagjafir.
Einnig er fjallað um hlutverk
föður og annarra fjölskyldu-
aðila, kynlíf og brjóstagjöf. Ráð
til að venja barn af brjósti eða
pela og hvenær og hvernig á að
byrja að gefa barni fasta fæðu.
ítarlega er fjallað um almenn
vandamál - líkamleg, sálræn og
félagsleg - og hvernig eigi að
yfirstíga þau. Einnig vandamál
er varða fyrirburði og fötluð
börn.
Uppsetning bókarinnar er
miðuð við að auðvelt sé að finna
ráðleggingar. Textanum fylgja
Ijósmyndir og teikningar til leið-
beiningar.
Bókin um brjóstagjöf er sett,
prentuð og bundið í Prentsmiðj-
unni Eddu.
Prakkarinn hann langafi
■ Iðunn hefur gefið út nýja
bók eftirSigrúnu Eldjárn. Nefn-
ist hún Langafi prakkari og
segir frá Önnu litlu, fjögurra
ára telpu, sem líka er söguhetj-
an í bókinni Langafi drullumall-
ar sern kom út í fyrra. - Langafi
og Anna eru óaðskiljanlegir vin-
ir og bralla margt saman. Verst
þykir Önnu að eiga enga lang-
ömmu. Til að ráða bót á því
ákveður hún að útvega langafa
langömmu. Grefur hún nú
gildru og þau langafi verða sér
úti um ýmislegt góðgæti til að
lokka langömmuna í gildruna.
En eins og í öllum ævintýrum
fer margt öðruvísi en ætlað er...
Langafi prakkari er 28 bls.,
prýdd miklurn fjölda mynda.
Prentsmiðjan Oddi hf. prent-
aði.
gegn verkfallsmönnum. Það
skín í gegnum textann að sam-
úð þeirra liggur hjá BSRB og
sú skoðun að ríkisvaldið hafi
farið offari í verkfallinu og
tapað mest á því sjálft. Fleiri
dæmi má reyta til um þá af-
stöðu sem bókarhöfundar
taka: Þeim þykir sýnt að sú
skattalækkunarleið sem rædd
var í verkfallinu og margir
hafa dásamað síðan hafi frá
upphafi verið gjörsamlega ó-
raunhæf, og jafnvel til þess
eins fallin að slá ryki í augu
fólks. Þeir fara ítarlega út í allt
málavafstrið í kringum hina
umdeildu Kjaradeilunefnd og
telja að hún hafi farið langt út
fyrir verksvið sitt og henni í
raun beitt til höfuðs verk-
fallsréttinum sjálfum. Svo má
lengi telja.
Þrátt fyrir ýmsa annmarka á
bókinni, nokkuð fljótfæmisleg-
an frágang, eiga þeir Baldur og
Jón Guðni hrós skilið fyrir að
hafa staðið fljótt og ágætlega
að verki. Nú hafa þeir fyrir
hönd blaðamanna þessa lands
lokið skrásetjarahlutverkinu
og gefa boltann á stjórnmála-
og þjóðfélagsfræðingana í von
um að þeir skalli.
Bókin endar á þessum óvé-
fengjanlegu orðum:
„Gengið var fellt 20.nóv-
ember um 12%.“
Stundum rúmast löng saga i
fáum orðum. Ríkisstjórnin
slapp með skrekkinn í haust.
Gerir hún það næst?
Egill Helgason
Desmond Bagley:
í næturvillu
■ Síðasta bók Desmond Bag-
leys, sem fengið hefur í íslenskri
þýðingu nafnið í næturvillu, er
nú er komin út hjá bókaútgáfunni
Suðra. Þessi bók er þó í raunmni
skrifuð um svipað leyti og fyrstu
bækur höfundarins komu út en
var ekki gefin út strax því Bagley
vildi gera á henni endurbætur.
Síðan eru liðin 20 ár og nú hafa
þær endurbætur verið gerðar,
samkvæmt athugasemdum
höfundarins í handriti.
Bókin fjallar um dularfulia
atburði á Kyrrahafinu sem tveir
bræður lenda i. Annar þeirra er
myrtur og hinn fer að grennslast
fyrir um orsakir þess.
Desmond Bagley lést á síð-
asta ári en hann hafði þá þegar
gefið út 14 spennubækur sem
allar hafa verið þýddar á ís-
lensku. Ein þeirra, Út í óviss-
una, gerist á íslandi og hún var
seinna kvikmynduð af breska
sjónvarpinu.
■ Baldur Kristjánsson
ekki alveg hlutlausir, ef nota
má hugtak svo óræðrar merk-
ingar - bók þeirra vekur gagn-
gert upp spurninguna: Hvað er
hlutleysi? Hvers virði er það?
(Útvarpið gengur til dæmis
stundum svo langt í hlutleysinu
að útkoman verður hrein af-
bökun á veruleikanum!) Hlut-
leysið getur svo oft tekið á sig
leiða mynd flatneskjunnar.
Baldur og Jón Guðni vega og
meta atburðina, aðgæta hvað
liggur að baki orðum og yfirlýs-
ingum, og komast að niður-
stöðum sem víst er að allir geta
ekki fallist á - að minnsta kosti
tæpast þeir sem harðast réru'
einstæðar heimildir um ein-
hverjar mestu hörmungar ís-
landssögunnar.
í ritnefnd Skaftárelda 1783-
1884 áttu sæti þeir Sveinbjörn
Rafnsson, Þorleifur Einarsson,
Gísli Ágúst Gunnlaugsson,
Gylfi Már Guðbergsson og Sig-
urður heitinn Þórarinsson. Bók-
in er 450 bls. að stærð, og er í
henni fjöldi sögulegra mynda,
korta og litmynda frá Lakagíg-
um og svæðinu þar sem hraunið
rann. Bókin er unnin í Prent-
smiðjunni Odda hf., en Hilmar
Þ. Helgason sá um útlit
verksins.
Hverjir voru víkingarnir?
Hvað er mósaik? Hvaða risa-
eðla var stærst? Hversu lengi
getur selurinn verið í kafi?
Hvers vegna er sebra með
rendur. Er hægt að skrifa með
kolkrabbableki? Hvernig vaxa
döðlurnar? Hvernig auðvelda
hjólin okkur að lyfta hlutum?
Hversu stórar geta öldur orðið?
Hvað veldur því að vindurinn
blæs? Hvers vegnaeru50stjörn-
ur og 13 rendur í bandaríska
flagginu? Hversu stórt er
tunglið? Til hvers er húðin?
Þetta eru aðeins nokkrar
þeirra spurninga sem spurt er
og svarað í þessari stóru og
litríku bók. Teknar eru fyrir
ótal spurningar og þeim svarað
á skýran og skemmtilegan hátt,
og teikningarnar sem fylgja eru
til þess gerðar að hvetja börn til
áframhaldandi leitar að athyglis-
verðum staðreyndum.
Bókin er filmusett og umbrot-
in í prentstofu G. Benediktsson-
ar en prentuð á Ítalíu.
Bcáinum
• /
0
Ótal spurn-
ingum svarað
■ Bókaklúbbur Arnar og Ör-
lygs hefur nýlega gefið út bókina
Hvers vegna, hvenær, hvernig,
hvar? Hér er á ferðinni mynd-
skreytt fjölfræðibók í þýðingu
Fríðu Björnsdóttur blaða-
rnanns. Bókinni er skipt í fjóra
meginflokka: 1. Það gerðist fyr-
ir löngu, 2. Plöntur og dýr, 3.
Hvernig gerast hlutirnir, 4. Fólk
og staðir. Hver kafli er ríkulega
myndskreyttur með skemmti-
legum teikningum í lit, sem
Colin og Moria Maclean hafa
gert, en þau eru þekkt fyrir
myndskreytingar í fjölmörgum
barnabókum.
Hollasta fæðá
ungbarna
•i
■ Út er komin hjá Erni og
Örlygi Bókin um brjóstagjöf
eftir Márie Messenger. Hall-
dóra Filippusdóttir þýddi og
staðfræði en Rannveig Sigur-
björnsdóttir hjúkrunarfræðing-
ur las yfir texta og veitti leið-
beiningar, en hún starfar við
ungbarnaverndina í Kópa-
vogskaupstað og hefur látið
Laugardagur 15. desember 1984 15
Maí ’68 undir heimskautasól