NT - 03.03.1985, Síða 8

Skáld
á heljarþröm
Helgarblað NT rifjar upp
ýmislegt um þann
sérstæða mann,
Jóhannes Birkiland
Sunnudagur 3. mars 198S 8
• Þessar tvær myndir birti Jóhannes í ritlingnum „Eitt og hálft ár í lífi mínu“, til þess að sýna
sem gleggst áhrif vistarinnar á afvötnunarliælinu.
U „Lífíð“ tímaritið sem Jóhannes Birkiland hélt úti á árunum 1936-1939.
er ævisagan þó hið merkasta af
því sem eftir hann liggur. Það
sem gerir hana svo athygl-
isverða er það hve opinskár
hann er um eigin ávirðingar.
Hann reynir ekki að upphefja
sjálfan sig en rekur það hvernig
líf hans hefur farið. Oftsinnis
minnist hann á að öðru vísi
mundi hafa til tekist ef kring-
umstæðurnar hefðu verið
aðrar, og ég er viss um að það
er rétt, því það er greinilegt að
Jóhannes hefur verið gáfaður
maður og mjög mikill stílisti
var hann.
1 ^nn er það athyglisvert
að Jóhannes hefur verið einn
þeirra fyrstu meðal íslendinga
sem kynntu sér rit Sigmund
Freud. Má greina áhrif þess í
ævisögunni og í timaritið
„Lífið," sem hann gaf út í
nokkur ár ritar hann grein um
þennan merka mann. Hann
segir líka frá því í ævisögunni
að eitt sinn hugðist hann fara
til Freud í Vfnarborg og láta
hann sálgreina sig, en á leiðinni
fór hann að drekka og varð
það endirinn á þeirri fyrirætl-
un. En hann hefur dáð Freud
mikið og í ljóðakverinu
„Brostnir strengir" er að finna
hyllingarljóð um Freud þar
sem segir í upphafi:
„í fordómamyrkur í
fáviskulægð
kom Freud með Ijósið og
daginn..."
í Vesturheimi hóf Jóhannes
Birkiland rithöfundarferil sinn
og er að sjá af harmsögunni að
þar hafi hann gefið út þrjár
skáldsögur. Nöfn tveggja
þeirra kann ég, en þær voru
„House of the seven Dentons"
og „Love and Pride".
Til eru heimildir um þetta
starf Jóhannesar í bréfum
„Ég var líka stórtenntur
Kafli úr „Harmsögu ævi minn-
ar“ eftir Jóhannes Birkiland

■ Hér birtum viö stuttan kafla úr „Harmsögu ævi
minnar“, sem gefur talsveröa mynd af vægöarlausri
hreinskilni Jóhannesar Birkilands um eigin bresti og
ávirðingar, sem fyrir kemur að blönduð er kaldhæðni. I
þessum kafla er hann nýkominn til Kanada og er með
bollaleggingar um að hefja skólanám.
A yrir einum sautjan arum
eignuðust nokkrir bókmennta-
sinnaðir ungir menn í Mennta-
skólanum í Reykjavík nýtt á-
trúnaðargoð. Þeir höfðu sem
sé upp á merkum höfundi sem
flestir höfðu gleymt er hér var
komið sögu, þótt ekki væri
hann svo ýkja langt að baki í
tímanum. Þetta var Jóhannes
Birkiland.
Höfundur þessi hafði ekki
notið sérstakrar hylli fyrir skrif
sín í lifanda lífi, enda voru þau
harla óvenjuleg að efni og
meðferð. Þau voru einkum
sjálfsævisöguleg og margur
maðurinn hafði fengið það
óþvegið á spjöldum þessum, ef
höfundurinn þóttist eiga hon-
um á einhvern hátt grátt að
gjalda. En hinir ungu mennta-
skólanemar litu auðvitað fram
hjá slíkum tímanlegum smá-
ntunum og hófu til skýjanna
það sem meira var um vert, -
furðulegt hispursleysi höfund-
arins gagnvart sjálfum sér og
örlögum sínum og á ýmsan
hátt kynngimagnaðan stíl.
1 >inn þessara mennta-
skólanema var Þórarinn
Eldjárn, rithöfundur, og nú
um daginn sóttum við hann
heim og fengum hann til að
segja okkur sitthvað af Jó-
hannesi Birkiland. Þórarinn á
ágætt safn ritverka eftir þenn-
an höfund og hann hefur vissu-
lega ekki tapað áliti hjá honum
þótt árin hafi liðið.
„Jóhannes var skagfirskur
bóndasonur, fæddur þann 10.
ágúst 1886 að llppsölum í
Blönduhlíð," segir Þórarinn
Eldjárn, þegar við biðjum
hann að segja okkur deili á
Jóhannesi Birkiland. „í merk-
asta riti sínu, sjálfsævisögunni
„Harmsaga ævi minnar", lýsir
hann því hvernig hann var
alinn upp í ákaflega miklu
eftirlæti og dekri og sakar
raunar föður sinn um það að
hafa lagt grunninn að því
hvernig líf hans fór og er
undirtitill ævisögunnar í sam-
ræmi við þetta en hann hljóðar
svo „Hvers vegna ég varð
auðnuleysingi". í ævisögunni
leitar hann sem sagt sálfræði-
legra skýringa á þessu og kenn-
ir gamla manninum mjög
grimmt um hvernig til tókst.
Sífellt skín í gegn hve afdrifa-
rík hann telur áhrif uppeldis-
ins. Það er einmitt þessi sál-
fræðilega sýn sem gerir ævi-
söguna að svo merkilegri bók.“
I ævisögunni greinir hann
frá því að skólanám stundar
hann ekki í uppeldinu, en
berst til Vesturheims árið 1912
og er þar í sextán ár. Hann fæst
við margt ytra en festist ekki
við neitt, enda hafði hann
verið orðinn talsvert drykk-
felldur þegar áður en hann hélt
utan. Var ofdrykkja honum
lengi fjötur um fót, eftir því
sem hann sjálfur segir.
Jóhannes Birkiland var tals-
vert mikilvirkur rithöfundur og
Tvær voru aðalleiðir að
„markinu". Önnur lá í gegnum
skrifstofur málaflutnings-
mannanna, þar sem námið var
bæði „verklegt og bóklegt".
Hin lá í gegnum háskóla, þar
sem lög voru kennd; var því
einvörðungu „bóklegt". En til
þess að komast inn á þessar
„beinu leiðir", varð að fara
„krókóttar götur" undirbún-
ings-menntunarinnar. Ekki
var nauðsynlegt, þótt talið væri
það æskilegt, að laganemar
hefðu tekið „Bachelor of Arts"
próf, sem svarar til stúdents-
prófs á íslandi. En þeir urðu
að hafa staðist „Matriculation"
próf, sem svarar til gagnfræða-
prófs hér. Til þess að geta
fengið að læra til gagnfræða-
prófs, þurfti fyrst að hafa lokið
barnaskólaprófi.
Ég varð því að hefja nám í
barnaskóla í fyrsta sinni á æf-
inni!
Bóndi nokkur, sem bjó í
sýslu nyrzt í North Dakota,
var lækninum allmikið
skuldugur. Átti ég nú að éta
skuldina út um veturinn og
ganga á barnaskóla í nágrenn-
inu. Þess skal getið, að læknin-
um þótti enskukunnátta mfn
ærið léleg!
Þegar í barnaskólann kom,
var meiningin sú, að ég
„settist" í „efsta" bekk. En
það vantaði ýmislegt í mig af
þekkingu, til þess að slíkt yrði
samræmanlegt aðstæðum. Hóf
ég því sértíma að kennaranum,
18 ára stúlku, er skólastundum
lauk. Reis þá formaður skóla-
nefndar „upp á afturfótunum"
ogbannaði „slíkt athæfi", kvað
það stórhneykslanlegt og al-
gerlega óviðunandi.
Illa vegnaði mér í þessu
umhverfi. Börnin sungu „jazz"
- annað ekki. Ég söng evrópe-
ísk sönglög, t.d. þau er bezti
söngvari Dana, Herold, hafði
sungið með miklum ágætum á
hljómplötur, eins og kunnugt
er; ég hafði hrifizt af hans
fögru söngrödd. Þetta og fleira
gerði það að verkum, að ég
varð utangátta. Annars fannst
mér allir - ungir og gamlir -
„andlausir". Eins og fyrr gat
ég ekki lært allt, sem mér bar
að nema, jafnvel ekki nú, er ég
var bara í barnaskóla. Eina
námsgrein gaf ég brátt alger-
lega á bátinn, en það nægði til
þess, að ég gæti aldrei útskrif-