NT - 10.03.1985, Síða 8

Ljósmynd: Kristján Ingi Einarsson
Ljósmynd: Gunnar V. Andrésson
■ Að undanförnu liefur
nokkur umræða átt sér stað
hér á landi um olbeldi meðal
skólabarna. Ljóst er að mörg
börn eru lögð í einelti af jafn-
öldrum sínum og slíkt virðist
jafnvel eiga sér stað í skólunum
svo að segja fyrir augunum á
hinum fullorðnu.
Minna hefur verið rætt uin
otbeldi sem ungabörn verða
fyrir á heiniilrin sínum. Pað er
ef til vill svo að hið hroðaleg-
asta í fari okkar mannanna er
okkur svo ógeðfellt að við
viljum sem minnst af því vita.
Það er líkt og með óhreinu
börnin hennar Evu, þau eru
falin.
í nágrannalöndum okkar
hafa fræðimenn reynt að gera
sér nokkra niynd af eðli og
umfangi þessa ofbeldis. Þar
hefur því iniður komið í Ijós að
börn eru beitt ofbeldi af ýmsu
tagi og það stundum í svo
miklum mæli að það leiðir til
dauða eða varanlegs örkumls
bæði andlegs, og líkam-
iegs . Að vísu er hér uin að
ræða aðeins eina inynd al'
mannlegri eymd sem hirtist
með ýmsu inóti og því að sumu
leyti erlítt að taka börn þar
sérstaklega út úr. Því ber þó
ekki að neita að börnin eru
yfirleitt algjiirlega varnarlaus
og bágindi þeirra enn meiri en
þcirra sem geta borið liönd
fyrir hiifuð sér.
En hvernig er þessuni mál-
um háttað hér á landi? Eru
ungabörn beitt ofbeldi í
heimahúsum?
Til að leita svara við þessari
spurningu höfðum við sam-
band við hóp mannasem allir
eiga það sameiginlegt að vinna
á einn eða annan hátt í „kerf-
inu" eins og það er kallað.
Spurningu okkar svöruðu
þeir allir játandi.
Hversu hroðalegt sem það
kann að virðast þá má víða
finna dæmi þess að ungabörn
séu beitt bæði andlegu og lík-
amlegu ofbeldi hér á landi.
Starfsfólk Félagsmálastofn-
unnar í Reykjavík hefur á
undanförnum árum iðulega
orðið að vinna mcð mál af-
þessu tagi. Það er ekki öfunds-
vert hlutverk en sem betur fer
eru alvarlegustu tilfellin af
þcssu tagi ekki algeng. Það fer
þó eftir því hvernig á rnálin er
litið. Mörguni þætti eitt tilfelli
alltof mikið þar sern barn er
barið eða það látið afskipta-
laust þar til það verður fyrir
óbætanlegum skaða. Athugun
okkar leiddi í Ijós að börn sem
slíkt verða að þola eru fleiri
en eitt og fleiri en tvö. Trúlega
skipta þau tugum ef ekki
hundruðum.
Ofbeldi á ungabörnum
staðreynd
I samtali við þá Gunnar
Sandholt yfirmann fjölskyldu-
deildar Félagsmálastofnunar
og Aðalstein Sigfússon deild-
arsálfræðing kom fram að of-
beldi gagnvart börnum í
heimahúsum væri staðreynd
sem ekki yrði gengið framhjá.
Það scm gerir malið enn alvar-
legra er þaö aö oftast kemur
aðeins hluti þessara tilfella til
kasta opinberra aðila.
Þeir Gunnar og Aðalsteinn
lögðu þó báðir áherslu á það
að gróf dæmi um líkamlegar
meiðingar á börnum kæmu
með löngu millibili til kasta
stofnunarinnar. Vanræksla á
ungum börnum virðist vera
mun tíðari en gróft líkamlegt
ofbeldi. Aðalsteinn benti á að
tilfelli þau sem hér um ræðir
mætti flokka niöur í fjóra mis-
munandi flokka.
í fyrsta lagi væru um að ræða
það sem kallað er virkt líkam-
legt ofbeldi þar sem foreldrar
eða aðstandcndur barna ganga
í skrokk á þcim. Þó að slík
dæmi komi fyrir eru þau sem
betur fer sjaldgæf og stundum
líða nökkur ár á milli þess að
upplýsingar um slíkt komi inn
á borð stofnunarinnar.
í öðru lagi mætti nefna
óvirkt líkamlegt ofbeldi þegar
ekki er nægilega hugsað fyrir
líkamlegum þörfum barna,
þau ekki þvegin eða þá að þau
fá ekki þá nægilega hollan
mat. Undir þetta flokkaðist
einnig gróf vanræksla þegar
ckki er komið í veg fyrir að
börn slasi sig eða fari sér að
voða.
í þriðja lagi mætti nefna
andlegt oflieldi sem aftur mætti
flokka bæði í virkt og óvirkt.
Undir þessa flokka mætti
nefna dærni þar sem börn horfa
upp á ofbeldi á heimilinu svo
sem í erjum milli foreldra, þar
sem þörn verða þrætuepli í
erfiðum skilnaðarmálum og
svo þaö sem ef til vill er
algengast en það er það að
börn eru látin afskiptalaus og
þeim er ekki nægilega séð fyrir
þeirri örvun og þcirri umönnun
sem þcim er nauðsynleg.
Börnin líða
Sú staðreynd að hjóna-
skilnaðir hafa færst mjög í vöxt
hefur leitt af sér að deilur um
forráðarétt hafa aukist til
niuna. Taldi Aðalsteinn að í
mjög mörgum tilvikum af því
tagi væru það einkum börnin
sem liðu fyrir slíka togstreitu
og oft mætti ætla að slíkt hefði
í för með sér varanlegan skaða.
Gunnar benti á að ill meðferð
á börnum komi öllum mönnum
við. „Við erum samábyrg og
eigum öll að reyna að koma í
veg fyrir að slíkt gerist fyrir
augunum á okkur."
Hér hefur ekki verið minnst
á kynferðislegt ofbeldi gagn-
vart börnum en því miður
verður ekki hjá því komist að
bæta því ofan á það sem að
framan hefur verið talið.
Aðspurðir sögðust þeir
Gunnar og Aðalsteinn báðir
hafa orðið varir við öll þau
dæmi sem hér hefur verið
minnst á en greinilegt væri að
vanhirðan eða afskiptaleysið
væri aflgengasta ofbeldi sem
börnum í Reykjavík væri sýnt.
Gunnar benti á að ofbeldi
gagnvart einstaklingum yrði að
skoðast í þjóðfélagslegu sam-
hengi. í rauninni eru börnin
aðeins einn hópur af mörgum
sem líða fyrir slíkt. Þau hafa
þó þá sérstöðu að vera sá
hópur sem hvað minnsta
möguleika hefur til að bera
hönd yfir höfuð sér. Sem
betur fer búa þó flest börn við
gott atlæti en síðan má gera
ráð fyrir eins konar samfellu
allt niður í þær sorglegu stað-
reyndir sern að framan hafa
verið raktar. Það er margt hér
í Reykjavík sem er börnum
óhagstætt. Margar fjölskyldur
eru illar staddar hvað húsnæði
snertir og foreldrar barna
verða oft og tíðum að vinna
mjög langan vinnudag og þá
vill oft brenna við að börnin
séu látin ganga sjálfaia. Við
erfiðar aðstæður myndast einnig
spenna innan fjölskyldunnar
sem bitnar harðast á börnun-
um.
Lítið rannsakað fyrirbæri
í þeim málum sem Félags-
málastofnunin vann að árið
1983 voru tæplega 1800 börn
sem komu við sögu. Sem betur
fer erum við hér að tala urn
aðeins lítinn hluta þessara
barna og í flestum tilvikum var
um að ræða aðstoö þar sern
velferð barnavarekki íhættu.
Um nýlegar rannsóknir á
eðli og tíðni ofbeldis gagnvart
ungabörnum hér á landi er
ekki að ræða. Eina rannsókn-
in, sern blm. tókst að afla sér
upplýsingar um, var rannsókn
sem Ásgeir Karlsson geðlæknir
vann fyrir allmörgum árum.
Niðurstöður þessarar rann-
sóknar birtust í Nordisk Psyk-
iatrisk Tidskrift og kemur þar
fram að ofbeldi á börnum virt-
ist sjaldgæfara hér á landi en í
nágrannalöndunum. Þess ber
þó að geta að á allra síðustu
áruni hafa augu manna verið
að opnast meira og meira fyrir
því að slæmt ástand einstakra
barna mætti rekja til ofbeldis
af einhverju tagi.
ísland skersig tæplega úr
I rauninni eru ekki ýkja
mörg ár síðan rannsóknir á
þessum fyrirbærum hófust í
heiminum og þótt furðulegt
megi virðast þá eru aðeins rúm
20 ár síðan fyrstu vísindalegu
greinarnar birtust um þetta
efni.
Það sem við höfum því í
höndunum af upplýsingum um
ástand þessara mála hér á landi
er fyrst og fremst reynsla þess
fólks sem kynnist fyrirbærum
þessum í starfi sínu. Sú reynsla
leiðir ótvírætt í ljós að ofbeldi
gagnvart börnum eigi sér stað
hér á landi eins og annars
staðar. Að vísu skortir ná-
kvæmar rannSóknir um tíðni
og útbreiðslu en eins og einn
viðmælandi okkar orðaði það
þá er ekkert sem bendir til þess
að ofbeldi gagnvart ungabörn-
um sé minna hér á landi en í
nágrannalöndum okkar þar
sem rannsóknir hafa leitt í ljós
að töluverður hópur ungbarna
deyr á ári hverju vegna ofbeld-
is í heimahúsum.
Svört skýrsla
Árið 1977 skilaði hópur sér-
fræðinga, sem skipaður hafði
verið af breska þinginu,
skýrslu um ofbeldi gagnvart
ungabörnum þar í landi. Þar
kemur fram að eitt af hverjum
tíuþúsund börnum látist þar í
landi árlega af völdum ofbeldis
í foreldrahúsum og tíu sinnum
fleiri hljóti alvarlegan skaða af
völdum ofbeldis. Á sumum
svæðum landsins fór fjöldi
slíkra tilfella fram úr öllum
þeim hugmyndum sem þessir
sérfræðingar höfðu gert sér um
málið áður en rannsóknin
hófst.
Rétt er þó að benda á að
rannsóknir á ofbeldi eru flókn-
ar og allar tölulegar niðurstöð-
ur að sjálfsögðu háðar þeim
skilgreiningum sem gengið er
út frá. Það er og Ijóst að aðeins
hluti tilfellanna er skráður í
skýrslur eða kemst yfir höfuð
upp. Þess ber einnig að geta að
ofbeldi gagnvart ungabörnum
er ekki nýtt af nálinni. Margt
bendir til þess að ofbeldi á
börnum hafi fylgt manninum
eins og skuggi allt frá örófi
alda.
Sem betur fer er þó Ijóst að
hér er ekki um neitt náttúru-
lögmál að ræða. Þar sem þessi
mál hafa verið tekin föstum
tökum hefur verið hægt að
minnka þessi hræðilegu fyrir-
bæri og margt bendir til þess
að baráttan gegn ofbeldi á
börnum sé rétt að byrja.
Fleiri hjálpar þurfi
en börnin
Einn viðmælandi okkar,
Pétur Lúðvíksson barnalæknir
á Landspítalanum í Reykjavík
sagði að töluvert hefði áunnist
þar sem þessi mál hefðu verið
tekin föstum tökum. Pétur
benti þó á að í slíkum tilfellum
væru fleiri hjálpar þurfi en
barnið. „Það verður að líta á
fjölskylduna alla í heild og
koma henni til hjálpar í marg-
víslegum skilningi. Refsingar
eru ekki rétta aðferðin enda er
það svo að sá sem beitir barn
sitt ofbeldi gengur ekki sjálf-
viljugur og meðvitað til slíkra
verka. Foreldrar eða þeir sem
hlut eiga að máli búa oft yfir
mikilli sektarkennd sem nauð-
synlegt er að vinna með. Þessi
tilfelli konia oftast upp hjá
fjölskyldum sem eiga við