NT - 14.03.1985, Blaðsíða 11

ASTRIDA,
Karpov; jal'nvxgið
raskasl
HELTEKNING
stað, og sökkva sér aftur niður
í taflmennskuna eftir fáorðar
athugasemdir um undan-
gengna atburði. Það eitt breyt-
ist að viskíið berst þeim tíðar
en áður vegna þess að sólar-
hringurinn hefur styst. Með
þessu móti losna skákmennirn-
ir við ýmis leiðindamál sem
franski liðsforinginn Servadac
lendir í á sama tíma, því einnig
hann lenti á halastjörnunni en
hafði ekki skákina til að dreifa
tímanum.
Raunsæi er yfirleitt ekki
fyrirferðarmikið í sögum Jules
Verne, en þó er ekki laust við
að í þessari ögn langsóttu lýs-
ingu felist nokkur sannleiks-
kjarni - vegna skákarinnar
hafa ýmis smástríð náttúrunn-
ar lítil sem engin áhrif á liðsfor-
ingjana bresku. Hún er þeim
traust vörn gegn djöfuldómi
og hvimleiðri uppfinningasemi
umheimsins. í tímans rás hefur
hinn hugsandi maður fundið
uppá ýmsu til að auðga tilveru
sína og verja sig gegn þrálátum
íeiðindum. Þar á meðal er
vissulega fátt, kannski ekki
neitt, sem hefur jafn voldugt
aðdráttarafl fyrir þá sem ánetj-
ast og skákin. Eitthvað til sam-
jöfnuðar má kannski finna hjá
ákafafólki um tónlist, forfölln-
um peningapúkum og ófor-
betranlegum spilasjúklingum.
Mannspilunum fylgir hins veg-
ar oft einhver von um ábata,
gróðavon, sem sjaldnast er til-
fellið í skákinni. Á háu stigi
hættir skákin að vera skemmt-
un eða áhugamál og verður
árátta, heltekning og hún ekki
væg. Fyrir hinn gegnsýrða
skákmann eru flest önnur við-
fangsefni óþolandi tilgangslaus
og leiðinleg í samanburði við
þær gáfnaorrustur sem hann
heyr á skákborðinu.
Skák, og þar er enn hægt að
sjá skyldleika í tónlist og
hreinni stærðfræði, er glæsi-
lega gagnslaus og fánýt iðja. Á-
þreifanlegur afrakstur hennar
er enginn, praktískt gildi ekki
neitt, það er ekki einu sinni
víst að hún sé jafn þroskandi
tómstundagaman og margir
æskulýðsfrömuðir halda fram.
Heimur skákarinnar er lokað-
ur á allar hliðar, öll lögmál
hennar vita innávið. Það að ýta
trékubbum á sextíu og fjórum
reitum er fyrir skákmanninum
takmark í sjálfu sér, heil vídd
sem hægt er að týna sér í, og
mannfélagið, pólitíkin, hin
daglega togstreita og pot - allt
er þetta óþrifalegt og óklárt
við hliðina á hinum tæru lög-
málum skáklistarinnar. Þarna
er álagafjötur sem margir hafa ’
skynjað, líka hinir lítilþægu
leikmenn, jafnt sá sem þetta
skrifar og bolsévikkinn Lenín,
sem eitt sinn var kominn á
fremsta hlunn með að gefa
byltingardrauma uppá bátinn
fyrir skákborðsframa.
Eins og fyrr sagði er skák-
taflið gamalþekkt tákn í heims-
lítteratúrnum. Hitterhinsveg-
ar fágætara að heil skáldverk
fjalli um skák og skákáráttu.
Eitt slíkt hefur verið þýtt á
íslensku, Manntafl eftir Áust-
urríkismanninn Stefan Zweig,
og fjallar einmitt um skák-
ástríðu sem komin er útá hálan
ís. Söguþráður Manntafls er
kannski þekktari en svo að
hann þurfi að rekja - því hefur
verið haldið fram að fyrirmynd
aðalsöguhetjunnar sé íslend-
ingur - en í fangelsi hefur
taflsýkin gripið hana slíkum
heljartökum að hún er orðin
að hreinum geðklofa, taum-
lausri baráttu svartra og hvítra
trékubba, sem geisar í huga
þessa annars geðprúða manns
þegar skáktaflið er annars
vegar.
Minna þekkt en kannski
ekki síðri erskáldsaga Vladim-
irs Nabokovs, vörn Ljúsíns,
sem var fyrst prentuð árið
1929. Auk þess að vera áhuga-
maður um fiðrildi og rithöf-
undur var Nabokov þessi
hönnuður skákdæma og leik-
skákmaður alla sína tíð, enda
skýtur skákin sífellt upp kollin-
um í verkum hans. Vörn Ljús-
íns er tvenns konar. Annars
vegar er hún rétt einsog til
dæmis Tarrasch-vörn, sterkt
kerfi varnarleikja sem gerir
Ljúsín þennan nær ósigrandi á
skákborðinu. Hins vegar er
það sjálft skáktaflið sem er
vörn Ljúsíns gegn torráðum
og fjandsamlegum heimi.
Ljúsín er í raun ófær um að
lifa, hann er „lebensuntúch-
tig", svo notað sé stórt þýskt
orð. Sama hugtak hefur reynd-
ar oftlega verið notað um
manninn Franz Kafka, sem í
ritsmíðum sínum reisti ein-
hvers konar andveröld, heim
til höfuðs sjálfum heiminum.
Á sama hátt er skákin fyrir
Ljúsín skiljanlegur og klár
heimur andspænis hinum
óskiljanlega raunveruleika.
Reyndar verður Ljúsín stöðugt
erfiðara að halda þessu tvennu
aðgreindu, fólk sem hann mæt-
ir á götunni hreyfir sig eins og
taflmenn, fyrir augum hans
leysast gangstéttirnar uppí
hvíta reiti og svarta.
{ lok sögunnar þarf Ljúsín
að horfa framan í glottandi
ásjónu veruleikans, honum
verður ljóst að til er annar
ósamstæðari heimur fyrir utan
samhljóm skákarinnar. Á
þeirri stundu sér Ljúsín ekki
aðra útleið en að svipta sig lífi
og í glæsilegu sjálfsmáti fleygir
hann sér út í hyldýpi næturinn-
ar; „Þeir brutu upp dyrnar -
Alexandr 1 vanovitsj, Alexandr
Ivanovitsj, hrópuðu margar
raddir. En það var enginn
Alexandr Ivanovitsj."
í rússneska frumhandritinu
er þessi tilvitnun úr sögunni
tvíræð, eins og Nabokovs var
von og vísa. „Það var enginn
Alexandr Ivanovitsj" - Jú, Al-
exandr Ivanovitsj var dauður,
ekki meir. En það hafði heldur
aldrei verið neinn Alexandr
Ivanovitsj, svo heltekinn var
Fimmtudagur 14. mars 1985 11
Ljúsín nefnilega af skákinni að
Alexandr Ivanovitsj hafði
aldrei verið til. Fornafn hans
notar enginn, það er ekki fyrr
en í dauða sínum í bókarlok að
hann heitir nokkuð annað en
Ljúsín. Annars er hann ekkert
annað en sá góðlegi og frómi
Ljúsín, gegnsósa af nikótíni,
örmagna eftir skákyfirlegur
næturinnar, smár og horaður
líkami hans samsömuð árátta,
sundurtærandi ástríða. Skákin
gleypir hann með húð og hári,
þegar reitunum sextíu og fjór-
um sleppir er hann ekki einu
sinni til.
Sögupersónur þeirra Zweigs
og Nabokovs eru máski svolít-
ið ýkt tilfelli. En það vantar
samt ekki að hinir raunveru-
legu skákmeistarar séu á köfl-
um ærið skrítnir, svo ekki sé
meira sagt. Náttúrlegaervandi
að greina á milli orsakar og
afleiðingar; urðu þeir veilir í
skapi vegna skákarinnar eða
magnaði skákin eingöngu upp
skapgerðarveilur sem fyrir
voru. Frægasta dæmið er líklega
Bobby Fischer, undrabarn og
kannski mesti skákmaður allra
tíma. Skákin var Fischer upp-
haf og endir tilverunnar. Áf
ýmsum ummælum Fischers
verður ljóst að skákin er eini
mælikvarðinn sem hann kann
að nota á umheiminn. Hann
vill til dæmis ekkert hafa með
■ Spasskí; mörg ár að
jafna sig
hætti, en tilraunir Morphys til
að leggja fyrir sig lögfræðistörf
eru samfelld sorgarsaga. Það
eitt er víst að Morphy dó veill
á geðsmunum.
Hvað skákstíl varðar var
heimsmeistarinn Wilhelm
Steinitz algjör andstæða
Morphys, þyngslalegur og
rökvís. En örlög hans urðu
engu aðsíðurdapurleg. Hann
glataði heimsmeistaratigninni
og sextugur að aldri skoraði
hann á þáverandi heimsmeist-
ara, Emmanúel Lasker, og
hlaut háðulega útreið í einvígi.
Nokkrum árum síðar dó hann
sárfátækur og geðbilaður,
kannski af vonbrigðum og
gremju yfir því að hafa misst
heimsmeistaratitilinn.
Til að komast í alfremstu
röð skákmeistara þurfa menn
sennilega að hafa þegið í
vöggugjöf vænan skammt af
einæði, mónómaníu. Það er
kannski ekki sjálft viðfangs-
efnið sem veldur, en vissulega
má gera að því skóna að fram-
úrskarandi skákmenn, ekki
síður en stórskáld, þurfi að
hafa í sér eitthvert frækorn
brjálseminnar, sem síðan getur
orðið hin litskrúðugasta og
ægilegasta jurt þegar eitthvért
jafnvægi raskast, líkt og þegar
Karpov misSti fótanna í
Moskvu á dögunum.
Annar heimsmeistari, Alex-
ander Aljékín, var alsjáandi í
skáksalnum, en órólegur andi
utan hans og líklega heldur
ógeðíelld persóna, eins og sést
best á ljótum skrifum hans um
skemmdarverk Gyðinga á
konur að gera, og ástæðan?
Þær kunna ekki að tefla skák!
Það þarf kannski ekki að koma
neinum á óvart sem fylgdist
með lundarfari hins unga Fisc-
hers að nú lifir hann einangrað-
ur og ofsóknarbrjálaður ein-
hvers staðar í Kaliforníu.
Það fer ýmsum sögum af því
hvað varð Morphy að falli.
Illkvittnar tungur segja að
hann hafi orðið sér úti um
sárasótt á frægu skákferðalagi
um Evrópu um miðbik síðustu
aldar. Aðrir segja að hann hafi
aldrei jafnað sig á hallærislegri
framkomu Howards Staunton,
sem í þá tíð taldist einhvers
konar heimsmeistari í skák.
Staunton þessi talaði með
tveimur tungum, með annarri
sagðist hann ætla að tefla ein-
vígi við snillinginn unga frá
New Orleans, en með hinni fór
hann stöðugt undan í flæmingi
og svo fór að aldrei mættust
þeir við skákborðið. Enn segja
aðrir að Morphy hafi ekki
lánast að samræma skákfýsn
sína viljanum til að afla sér
lifibrauðs með „heiðvirðari"
skáksviðinu. Einn morgun,
skömmu eftir stríð, fannst Alj-
ékín dauður á hótelherbergi í
Portúgal með skákborð fyrir
framan sig. Alla nóttina hafði
hann setið og rýnt í taflið og
segir sagan að hann hafi verið
að rannsaka afbrigði sem líkt
og fjölmörg snilldarbrögð Alj-
ékíns hefðu öðlast ódauðlega
frægð í skáksögunni. Að nafn-
inu til var Aljékín ennþá
heimsmeistari, en líklega var
hann ekki lengur í fremstu röð
skákmeistara og saddur lífdaga
- fyrir hann eins og Ljúsín var
lífið harla lítilfjörlegt utan reit-
anna sextíu og fjögurra.
(Tveimur spekingum ber að
þakka fyrir að leggja til efnivið
í þetta greinarkorn: Franz G.
Bengtson og Georg Steiner.)