NT - 20.10.1985, Qupperneq 21

NT Sunnudagur 20. október 21
Sagan af því hvernig (slendingar
eignuðust olíuflutningaskip og hvernig
þeir töpuðu því aftur
Um Hamrafells-málið var mikið rætt og ritað á sínum tíma. NT rifjar upp í
eftirfarandi samantekt það helsta, sem fram kom í TÍMANUM og öðrum
dagblöðum um sögu Hamrafells.
All harkalega var deilt um tilverurétt skipsins og rekstraraðstöðu undir
íslenskum fána.
Auðsætt virðist að það andaði köldu í garð skipsins frá þáverandi
stjórnvöldum og niðurstaðan varð sú, að þetta stærsta skip landsmanna var
selt úr landi.
Forsaga þessa máls nær allt aftur
til ársins 1953. Þá hugðist nýstofnuð
skipadeild Sambandsins taka 17-
18.000 tonna olíuflutningaskip á
langtímaleigu í samvinnu við Olíufé-
lagið sem þá var einnig nýstofnað.
Sótt var um leyfi til ríkisstjórnarinnar
en þeirri beiðni var hafnað. Þá var
sótt um leyfi til kaupa á slíku skipi en
það fékkst ekki heldur. Ekki tókst
heldur að fá heimild til þess að láta
smíða stórt olíuflutningaskip í árs-
byrjun 1954.
Samvinnumönnum virðist hafa
fundist maðkar í mysunni því stuttu
síðar þáru þeir fram tillögu þess efnis
að hin olíufélögin tvö verði eignaraðil-
ar að skipinu svo einokun Sambands-
ins á olíuflutnignum til landsins stæði
ekki í veginum. Þeirri tillögu var
hafnað. Þá komu samvinnumenn
með þá tillögu að I framtíðinni mætti
kaupa annað skip og fengju þá hvorir
sitt skip, annarsvegar Skeljungur og
Olíuverslunin og hinsvegar Sam-
bandið og Olíufélagið, ef sameigin-
legur rekstur skipsins með Samband-
ínu væri illa þokkaður. Þessari tillögu
var einnig hafnað. Málið endaði því í
biðstöðu að sinni.
Ástæðan fyrir vilja samvinnu-
manna á kaupum eða leigu olíuflutn-
ingaskips var fyrir utan hugsanlegan
ábata sú að í fyrstu samningum
íslendinga og Róssa um olíukaup
1953 var olían keyþtá fob-verði og
urðu því íslendingar sjálfir að flytja
hingað alla olíu. Þeir voru,þannig
háðir verðsveiflum á heimsmarkaði
og óvarðir gegn óhagstæðum breyt-
ingum á honum. Samvinnumönnum
fannst að hér væri á ferðinni einn af
þáttunum í sjálfstæðisbaráttunni.
Olíuflutningaskip í höfn
Um áramótin 1955-56 tók Samband-
ið aftur að reifa málið. Loks í desem-
ber 1955 gaf ríkisstjórnin heimild til
kaupa á olíuflutningaskipi. En þá
hafði ýmislegt breyst til verri vegar útí
heimi og þar sem áður var tveggja
ára biðtími eftir nýsmíði skipa var nú
kominn fjögurra til fimm ára biðlisti.
Því var hafin leit að nýlegu tankskipi
jafnframt því sem leitað var lána
erlendis til kaupanna. Lánið fékkst
hjá The First National City Bank í
New York í febrúar 1956 og hljóðaði
það uppá 80% af kaupverðinu.
Hvorki var krafist banka- né ríkis-
ábyrgðar á láninu. Skipið fannst svo
í apríl; 16.730 tonna norskt tankskip
sem hafði verið smíðað I Þýskalandi
fjórum árum áður. Kaupverðið var
tvær milljónir og áttahundruð þúsund
dalir og skyldi 80% af kaupverðinu
greiðast við afhendingu en 20% á
fimm árum.
Sambandinu hafði því tekist að fá
allt kaupverð skipsins að láni. Til
samanburðar má geta þess að kaup-
verðið svaraði til hálfvirðis Áburðar-
verksmiðju rikisins í Gufunesi.
Skipið var afhent íslendingum
þann 21. september 1956 og gefið
nafnið Hamrafell. Það fór fyrst í ferð
til Caripito og sótti þar farm sem
fluttur var til Gautaborgar og strax að
henni lokinni hóf það olíuflutninga frá
Batumi við Svartahaf til íslands.
í nóvember sama ár braust út
Súesstríðið. Vegna lokunar skurðs-
ins ruku farmgjöld upp. Þar sem
íslendingar þurftu að sinna sínum
olíuflutningum sjálfir samkvæmt
samningi við Rússa hafði þetta alvar-
legar afleiðingar fyrir olíuverslunina.
Tvö leiguskip sem fluttu hingaö farm
í nóvember og desember 1956 fengu
í þóknun 220 shillinga pr. lest í frakt.
Eigendur Hamrafells högnuðust líka
á Súesdeilunni þó þóknun þeirra hafi
verið töluvert minni eða 160 shillingar
pr. lest.
Eftir að stríðinu lauk var samning-
um við Hamrafellið rift og það dæmt
til að lækka fragtina og miða við
alþjóðlega meðalfragt. Það þótti sam-
vinnumönnum súr biti að kyngja því
þeir gerðu ráð fyrir að fá að njóta
sanngirni sinnar á tímum Súesstríðs-
ins.
Rússar tvístíga
í samningum
Næst gerist það í olíuviðskiftunum
við Rússa að þeir bjóðast 1957 til
þess að flytja hingað til lands gegn
ákveðnu gjaldi alla þá olíu er íslend-
ingar sjálfir gátu ekki flutt. Þetta
fyrirkomulag hélst til ársins 1963 og
flutti Hamrafellið á þeim tíma um
50% af allri þeirri olíu er íslendingar
keyftu af Rússum.
En árið 1963 þegar verið er að
gera samninga um olíukaup við
Rússa fyrir 1964 krefjast þeir að sett
verði ákvæði í samninginn er skyldi
íslendinga til að flytja hingað til lands
40% af allri olíunni. Hamrafellið var
að sjálfsögðu fengið til þessara flutn-
inga og var greitt fyrir hana alþjóóleg
meðalfragt sem fyrr að viðbættu 5%
álagi vegna Islandssiglinga.
Arið eftir þegar samið var um
viðskiftin fyrir árið 1965 settu Rússar
hinsvegar engin slík skilyrði en buð-
ust þess í stað til að flytja alla olíu til
íslands á mun lægra verði en Hamra-
fellið hafði gert árið áður. Buðu Rúss-
ar 25 shillinga pr. lest í stað 33
shillinga hjá Hamrafellinu. Leituöu
olíufélögin til eigenda Hamrafells og
óskuðu eftir því að þeir lækkuðu sína
fragt en samvinnumenn þvertóku fyrir
það enda sögðu þeir að taprekstur
hefði verið á skipinu áriö áður og því
óvinnandi vegur að lækka farmgjöld-
in. 13. nóvember 1964 var svo undir-
ritaður samningur milli viðskiftamála-
ráðuneytisins og sovésku fulltrúanna
þess efnis að Rússar sæu um alla
. olíuflutninga til íslands áriö 1965.
Þetta þýddi að Hamrafellið yröi
verkefnalaust það ár og eins og einn
samvinnumaðurinn orðaði það „rekiö
út í veröldina" í leit að verkefnum.
„Annarlegir
verslunarhættir“
Þetta áttu samvinnumenn erfitt
með að sætta sig við. Hjörtur Hjartar,
forstjóri skipadeildar SÍS, skrifaði
langa grein í Tímann þann 18. nó-
vember. Hann sagði meðal annars:
„Þegarþað kom fram í síðastlið-
inni viku, við samningsgerð um
olíukaup frá Rússum fyrir árið
1965, að þeir væru reiðubúnir til
þess, að flytja alla olíuna til Islands
fyrir 25 shillinga, eða um 150 kr. á
tonnið, var eigendum Hamrafells
látin vitneskja um þetta í té. Enda
þótt flutningsgjaldþað, sem olíufé-
lögin greiða Hamrafelli frá Rúss-
landi nægi hvergi nærri til að
standa undir rekstrarkostnaði
skipsins og halli verði á rekstri
þess á yfirstandandi ári, ákváðu
forráðamenn skipsins að bjóðast til
að hafa Hamrafell í þessum flutn-
ingum áfram á næsta ári fyrirsama
flutningsgjald og það fær fyrir árið
1964.
Ráðuneytisstjóri Viðskiftamála-
ráðuneytisins, sem fyrir hönd ríkis-
stjórnarinnar hafði að nokkru leyti
með samningsgerðina við Rússa
að gera, mun hafa gert sér það
Ijóst; þegar þetta tilboð Rússanna
kom fram, að ný og óvænt viðhorf
blöstu við. „Dumping" tilboð Rúss-
anna - ef samþykkt yrði fyrir öll
olíukaupin - hlaut að hafa þau
áhrif, að eigendur Hamrafells gátu
ef til vill þurft að taka þá ákvörðun,
að leggja þessu stóra atvinnutæki
upp eða jafnvel selja skipið pr
landi. Sá var þriðji möguleikinn, að
leigja skipið úr landi og gefa þar
með upp á bátinn það sjónarmið,
sem lá til grundvallar fyrir kaupum
þess, að skipið skyldi annast flutn-
inga á olíum til íslands.
Ráðuneytisstjórinn mun hafa tal-
ið eðlilegt, að ríkisstjórninni yrði
gert viðvart áður en endanleg
ákvörðun yrði tekin í þessu efni.
Svo virðist sem ríkisstjórninni
hafi fundist málið einfalt til úrlausn-
ar. Hennar úrskurður mun hafa
verið, að ekki kæmi til mála að gera
samning um, að Hamrafell annað-
ist olíuflutninga næsta ár á sama
hátt og nú, fyrir óbreytt flutnings-
gjaldog verður fyrir árið 1964. Hún
taldi sjálfsagt, að taka hinu rúss-
neska tilboði og láta lönd og leið,
að gera upp hvaða áhrifsú ákvörð-
un kynni almennt að hafa.
Að tonnafjölda mun olían vera