NT - 03.11.1985, Qupperneq 7

Jón Helgason
dóms- og kirkjumálaráðherra
í viðtali við NT
yfirvöld t.d. farið í algjört stríð gegn
áfengisneyslunni og telja að þar sé
þjóðarvoði á ferðinni. Sama viðhorf
er uppáteningnum í Bandaríkjunum,
það er lögð áhersla á að draga úr
áfengisneyslu, þar virðast vera að
verða straumhvörf þannig að farið er
að líta á málið meira frá heilbrigðis-
sjónarmiðum.
Meirihluti íslendinga drekkur á-
fengi, er ástæða til þess að stjórnvöld
vinni gegn því?
Það er rétt að yfirgnæfandi meiri-
hluti íslendinga neytir áfengis, en
menn þurfa líka að horfa á hina
hliðina og þar sem við erum hér alltaf
að gllma við krónur og aura og fá
fjármagn til þess að standa undir
þeim skyldum sem hvíla á löggæslu
og dómstólum, finnst mér nauðsyn-
legt að það komi líka fram að það er
verið að reyna að koma í veg fyrir
slys og tjón. Séra Jón Bjarman fanga-
prestur hefur kynnst fjölda afbrota-
manna mjög vel og það er mat hans
að allt að 95% þeirra sem lenda í
fangelsum lendi þar af völdum áfeng-
is. Hingað í ráðuneytiðkomadaglega
einstaklingar sem eru að sligast und-
an afleiðingum ofneyslu áfengis. Ég
get ekki varist þeirri hugsun að vilja
gera eitthvað til að draga úr því að
þannig fari fyrir einstaklingum það er
viðhorf sumra að ekkert eigi að vera
að hugsa um náungann en ég felli
mig ekki við þá hugsun. Það má
einnig benda á að börnin sem eru að
alast upp bera ekki ábyrgð á því
umhverfi sem leiðir þau í svo ríkum
mæli til áfengisneyslu.
Hvað er til bóta?
Ég held að það sé fyrst og fremst
nauðsynlegt að fólk viðurkenni þess-
ar staðreyndir, sem ég hef verið að
minnast á, hversu slæmt ástandið er.
Ef við lítum til baka þá hefur verið
mikil sveifla í áfengisneyslu á undan-
förnum öldum, hún hefur stundum
verið það mikil að það hefur keyrt úr
öllu hófi fram og þá myndast það
viðhorf, að þörf sé á að snúa við
blaðinu. Ætli það sé ekki að gerast
núna.
Megum við eiga von á einhverjum
róttækum breytingum?
Ég tel það útilokað að fara að gera
einhverjar róttækar breytingar í and-
stöðu við yfirgnæfandi meirihluta
þjóðarinnar.
Ég heíd þess vegna að það þurfi
skilning sem flestra á því að hér er
um mikinn vanda að ræða, vegna
allrar þeirrar þjáningar sem áfengi
veldur, heilsutjóni og örorku, refsing-
um og fangelsisvist, sundrung og
hjónaskilnuðum o.s.frv. auk fjármun-
anna sem tapast vegna áfengis.
Ég er hér með greinargerð eftir
Tómas Helgason prófessor þar sem
segir: „batahorfur þeirra sem misnota
áfengi eru alltaf taldar óvissar og
almennt taldar verri því fyrr sem
neyslan byrjar“ og það fer ekki á milli
mála að hver sem byrjar áfengis-
neyslu stefnir heilsu sinni í voöa.
f
NT Sunnudagur 3. nóvember
■ „Þættirnir heita Allegro vivace,
Moderatissimo, Largo funebre og
Presto possiblile ma non troppo“.
Hver kannast ekki við þessa kunn-
uglegu runú? Auk heitis verks og
höfundar er þetta gjarnan látið fylgja
, með, þegar klassísk tónlist er „kynnt"
í útvarpinu, þ.e.a.s. þegar um „tón-
leika" er að ræða, ekki afmarkaða
þætti. Sumir hafa gagnrýnt, að slíkt
skuli látið duga sem tónlistarkynning
og hafa gefið í skyn, að með þessum
hætti fæli útvarpið forsendu-
leysingjana frá góðu tónlistinni. Geyi
sá er ginna skyldi.
Um þetta má deila og verður ekki
frekar gert að sinni. Margir álíta að
músíkin kynni sig sjálf. Það eru
vissulega einnig sjónarmið...
En tónlrst er svo víðfemt hugtak,
að hrein ósköp má spinna utan um
hana og hefur óspart verið gert. Ef við
hugsum okkur alla evrópska músík
sem gefin hefur verið út á prenti frá
1600 til 1900 (dúr/moll tímabilið)
- bara eitt eintak af hverju verki - þá
mundi tónlistin kannski komast fyrir í
sæmilega stóru bókasafnsherbergi,
ef þétt yrði raðað og engir hljóðfæra-
partar yrðu hafðir með. Ef hinsvegar
ætti að hýsa öll rit um músík, tónhöf-
unda, flutning, hljóðfæri, tónleika,
hljómsveitir, túlkendur, tilgátur, kann-
anir alls konar og fleira tengt tónlist,
þá mundi Þjóðarbókhlaðan sjálf tæp-
lega duga til.
Mallebrok
Af þessu leiðir, að einnig útvarps-
stöðvar geta nálgast tónlist á fleiri
vegu en með því að láta leika hana.
Það hefur líka óspart verið gert,
einkum erlendis. Dagskrárgerð út-
heimtir vinnu, hugmyndaflug og hæfi-
leika, sem svo allt kostar peninga.
Því eru velunnir þættir fáir hér á landi.
Mörg ár geta liðið milli hinna eftir-
minnilegustu. Til dæmis eru ábyggi-
lega 12-14 ár síðan útvarpað var
þætti um forföður Churchills, John
Marlborough marskálk, eöa réttara
sagt um lagið um Marlborough og
flakk þess um aðskiljanleg þjóðlönd
Norðurálfu frá því er það varð til í
spænska erfðastríðinu fyrir um 270
árum. Á einu grannmálanna hefst
söngtextinn svo: „Mallebrok er dod i
krigen".
Um þetta förulag var hægt að
spinna aö mig minnir klukkutíma
langan útvarpsþátt - auðvitað með
mörgum tónleikum - stórfróölegan
og stórskemmtilegan frá upphafi til
enda. Auövitað var hér ekki um
„mikla tónlist" að ræða. En á móti
fengu hlustendur óvænta innsýn í
mismunandi sögu, eðli og viðhorf
Evrópuþjóða í gegnum þetta að öðru
leyti ómerkilega lag, með því að
skoöa hvernig það (og textinn) breytt-
ist í meðförum á hverjum stað á flakki
þess vítt og breitt um álfuna.
Undirritaður hefur ekki heyrt neitt
sambærilegt í hérlendum Ijósvaka
síðan, og þó eru liöin mörg ár. Og, til
að kóróna fátækt okkar í aurum og
anda, var umræddur þáttur víst erl-
endur að uppruna, fluttur hér í þýð-
ingu. Hvaðan man ég ekki. Enda
aukaatriöi. Hitt stendur eftir, að við
virðumst eiga afskaplega erfitt með
að gera „létta" og skemmtilega
fræðsluþætti um tónlistarleg efni.
There must be
an Angel...
Ég held að það komi að vísu fleira
til en atriði eins og (lítil) auraráö,
aðstaða og hæfileikamenn. Þaö er
afstaðan í röðum tónlistarmanna og
meöal eldri forráðamanna Rikisút-
varpsins. Löngum hefur ríkjum ráðið
það viðhorf, að Tónlist - með stóru
T-i sé einskonar fjöregg sem ber að
vernda og varðveita eins og móður-
málið, nánast með því að geyma í
sótthreinsandi formalínlegi. Til að
mynda virðast ýmsar tilraunir til nýj-
unga hafa verið litnar hornauga, svo
sem blandaöir þættir með t.d. þung-
klassísku, léttklassísku, djössuðu og
poppuðu efni undir sama hatti, svo
og rabbþættir um klassiska músík
með léttu sniði, t.d. í formi e.k.
„samkvæmisleiks" eins og „gest-
umblindni" (ef þýða mætti „blindfold
test“ svo, þegar maður þekkir ekki
íslenskt nafn á því gátuformi). Yfirleitt
allt það, sem „hrífur tónlistina ofan af
helgum stalli og niður í svaðið" í
augum þeirra er ólust upp við mun
takmarkaðra tónlistarlíf en er í land-
inu í dag, þykir „verndarenglum"
tónlistar mesta óráð.
Taufur Tjallans
Ekki verri útvarpsstöð en BBC
hefur mun afslappaðra viðhorf til
þessara hluta. Tjallinn virðist hafa
eitthvert sérstakt lag á að blanda
saman fræðslu og afþreyingu, svo úr
verði smekkvíst jafnvægi. Til að
mynda hefur maður heyrt í háskólaút-
varpi vestanhafs (öndunarholur
menningarlífsins vestra flytja inn
breskt efni í stórum hundruðum)
rabbþætti um Bruckner, Mahler og
fleiri stórhveli, setta saman með þeim
hætti, að hlustendur gætu alveg eins
haldið sig vera að hlýða á skemmti-
þátt með Victor Borge eða Tom
Lehrer. Mér er stolið úr minni hvað
þessir þættir hétu allir, en allavega
einn var með „gestumblinda" -sniði
þar sem þátttakendur áttu ekki aðeins
að geta upp á verkum og höfundum
sem leikin voru, heldur einnig flytj-
endum og jafnvel tiltaka útgáfufyrir-
tæki og -ár. í leiðinni hrutu svo
hnitmiðaðar athugasemdir um kosti
og galla, smekk og smekkleysu, borið
saman við flytjendur fyrri tíma, og svo
framvegis, í svo laufléttum dúr, að
um hjal í hanastélsveislu hefði getað
veriö að ræða.
Tvennt er e.t.v. einkum áberandi
við þessa bresku tónlistarþætti. f
fyrsta lagi, að beinir þátttakendur eru
fræðimenn, sem kunna og þora aö
tala blaðlaust upp úr sér um stund-
um viökvæm mál á hiklausan og
alþýðlegan hátt. Þetta viröist reyndar
aðal breskra menntamanna, að
minnsta kosti þeirra er fá inni í
ríkisútvarpi þvísa lands. Þeir leika
það eftir hljóðfærasnillingum aö fara
með viðfangsefnið svo að hver maður
skilur og telur sig geta gert hið sama
sjálfur, hann verður ekki var við erfiðu
hliðina. „Slíkt er sönn list,“ sagði
W.A. Mozart á sínum tima.
Hitt er, að enginn hörgull virðist á
góðum, óbeinum þátttakendum,
hlustendum, í slíka þætti. Og ekki er
átt við daufdumba eins og hérlendir
tónleikagestir, er gefa aðeins frá sér
mismunandi sterkt klapp. Nei, undir-
tektir utan úr útvarpssal eru vakrar og
lifandi. Góður brandari fellur ekki
flatur, né heldur fer óvinsæl athuga-
semd óátalin út í Ijósvakann.
Islandia insula est
Að ekki skuli vera komin krafa fyrir
löngu frá íslenskum útvarpshlustend-
um um skemmtilegri og fjölbreyttari
tónlistarþætti, á sér sjálfsagt skýr-
ingu. Beinast við liggur að skrifa
sinnuleysi almennings á reikning ein-
angrunar. Eins og áður hefur verið
drepið á hér á þessum vettvangi,
dettur engum í hug að heimta þaö
sem hann veit ekki um að sé til. Þeir
sem hafa reynt það hér á suðvestur-
horninu, vita hvílíkt basl þaö er aö ná
óbjöguöu sambandi við útvarps-
stöðvar nágrannalandanna á þeim
bylgjulengdum sem til greina koma.
Fæst okkar höfum þar af leiðandi
neitt til að miða við, þegar við dæmum
írammistöðu tónlistardeildar Ríkisút-
varpsins.
Ég verö sjálfsagt hengdur í næsta
Ijósastaur fyrir að segja það, en í
þessum efnum vil ég gefa mál-
verndunarsjónarmiðum frí og láta
flytja inn rjómann af bresku tónlistar-
þáttunum fyrir útvarp, með skírskotun
til mjög almennrar enskukunnáttu
' M II
hér á landi, svo lengi sem við fáum
ekki öllu betra dagskrárefni neðan frá
Skúlagötunni. Eftir örfá ár fer aö
hellast yf ir okkur alþjóðlegt afþreying-
arefni hvaðanæva, hvort sem
okkur líkar það betur eða verr. Breskir
hágæðaþættir gætu að nokkru gefið
þá viðmiðun sem þarf til að byggja
upp sjálfstætt mat almennings. Þaö
veitir ekki af kröfuhörkunni þegar
Dallasígildin verða komin á 40 rásir.
Með á nótunum
Eitt og eitt dæmi sér maður ein-
stöku sinnum um viðleitni gufuradíó-
sins til að halda uppi dampi á katlin-
um. Nýlegt dæmi um tilbreytingu í
tóndagskrárgerð er spurningakeppni
sú er hófst í vor og er að taka
lokasprettinn núna eftir sumarhlé.
Hún nefnist Með á nótunum eins og
viðlagið úr bankaauglýsingarlaginu,
þótt það sé sennilega tilviljun, og er á
dagskrá að áliðnu undorni á sunnu-
dögum.
Sá sem þetta ritar fagnaði því
heilshugar í vor að útvarpið skyldi
taka á sig rögg og vænti mikils af
þessu lofsverða framtaki. Alltaf er
gaman að sjá/heyra aðra svitna og
brjóta heilann í örvinglan. Mörgum
þykir stundum hnýsilegt að prófa
eigin þekkingu, að ekki sé talað um
hina nýju fróðleiksmola er kunna að
bætast í þekkingarþró hlustendans.
Því miður verður að segjast, að
spurningakeppni útvarpsins fatast
nokkuö flugið. Fyrst og fremst er of
þungt yfir þátttakendum. Menn eru
óratíma að koma orðum að hugsun-
um sínum og flestöll spenna týnist.
Þetta hefði mátt forðast með því að
velja ekki lið frá hinum og þessum
fyrirtækjum utan úr bæ, heldur velja
vanalega tvö pallborðslið þar sem
þekking, skoðanadirfska oa ekki
síst fyndin málbein vænu ráoandi.
Það er auk þess næsta fyrirsjáan-
legt, hversu lítinn bakhjarl tónlistar-
unnendur eiga hjá einkafyrirtækjum,
enda þótt þá megi að sjálfsögðu
finna í flestum atvinnuvegum. Það
lýsir sér í frammistöðu einkageirans,
að íslenskir athafnamenn eru meira
þekktir fyrir að styrkja knattspyrnu en
tónlist. Enda þótt ríkisstarfsmenn
eins og læknar hafi staðið sig vel,
hafa flest önnur liö reynst vera fremur
illa að sér í tónlistarefnum.
Þó að oft mætti staldra ögn lengur
við efni fróðlegustu spurninga, þar
sem margt fróðlegt framhaldsum-
fjöllunarefni fer í vaskinn, finnst mér
spurningarnar oft vel samdar þótt
fullléttar séu. Þó hefur dómarinn ekki
notfært cér hið upplagða tækifæri til
að fá fram mismunandi upplifunar-
máta manna á tónlist. Hvernig heföi
það mátt gera? Eitthvað á þessa leið:
(Tóndæmi leikiö)
„Eftir hvern er þetta verk?“
„Við höldum að það gæti verið eftir Sergei Prókoféff.
Pó þykist enginn okkar hafa heyrt það fyrr.“
„Og hvers vegna endilega Prókoféff?"
„Jú, við erum sammála um að það sé soldill balletblær
og grallaraskapur yfir verkinu sem okkur finnst ein-
mitt heimfærandi uppá Prókoféff".
„Skarplega athugað! Enda er þetta eftir hann. Eitt
prik til Selvogsbankans."
Það má vel vera að ábyrgir tónlist-
arkennarar hristi hausinn í hryllingi
yfir að þess konar huglægar athuga-
semdir um tónlist komi fram í ríkis-
fjölmiðli, enda allskostar ósannað að
að Prókoféff megi ávallt þekkja úr
fyrir balletblæ og grallaraskap (burt
séð frá því hvernig menn sætti sig við
að slík atriði teljist koma fram í tónlist
yfirleitt.) En það væri þó fjandakornið
meðverkandi til að gera þessa spurn-
ingakeppni ögn líflegri.
Hví ekki að gera aðra tilraun næsta
vor?
V,