Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.2004, Síða 8

Í
kvikmynd Martin Scorsese, Taxi
Driver (1976), segir frá Travis
Bickle (Robert De Niro), fyrrver-
andi Víetnamhermanni, sem gerist
leigubílstjóri í New York. Hann á í
erfiðleikum með að aðlagast hvers-
dagslífinu á ný, hann getur ekki sof-
ið og er mjög einangraður. Travis
keyrir aðallega á nóttunni. Honum finnst borgin
skítug, úrkynjuð og viðbjóðsleg og telur að þar
þurfi að hreinsa til. Hann upplifir umhverfi sitt í
gegnum bílrúðurnar og í speglum bílsins og sjón-
arhornið gerir það að verkum að hann sér borg-
arlífið í brotum og í samsettum myndum. Hann
hefur enga heildarsýn og oft bjaga regndroparnir
á rúðunum það sem fyrir augu ber. Í upphafi þeg-
ar Travis ekur um borgina koma skot á ýmsa
hluta af leigubílnum, en hann er aldrei sýndur
sem heild. Eins sjáum við oft eingöngu hluta af
andliti Travis. Hann er sjálfur í brotum eins og
sýn hans á umhverfið og það er undirstrikað með
kvikmyndatökunni.
Rekald stórborgarinnar
Áður en Travis hóf störf sem leigubílstjóri eyddi
hann svefnlausum nóttum í að ferðast um í al-
menningsfarartækjum. Þannig
fór hann um án tilgangs og án
áfangastaðar á sama hátt og
leigubíll keyrir um göturnar í leit að viðskiptavini.
Þegar Travis finnur stefnuleysi sínu stað sem
leigubílstjóri festir hann sig í sessi sem rekald í
stórborginni. Hann er innan um mannfjöldann og
ótal manns sitja í bílnum hjá honum en um leið er
leigubíllinn táknmynd þeirrar einangrunar og til-
gangsleysis sem Travis upplifir í eigin tilveru og
skilur hann frá umheiminum. Leigubíllinn er til
taks fyrir þá sem hafa einhvern stað til að fara á,
markmið í lífinu, en um leið og farþeginn er kom-
inn á áfangastað hefst stefnulaust rekið á ný.
Travis er þungamiðja frásagnarinnar og nær
öll atriði myndarinnar gerast þar sem hann er
staddur eða er nálægur. Hann heldur dagbók
sem er mikilvægur þáttur í byggingu og fram-
setningu kvikmyndarinnar. Vegna dagbók-
arinnar lítur í upphafi út fyrir að Travis sé sögu-
maðurinn og stýri frásögninni. En smám saman
kemur í ljós að svo er ekki. Þótt áhorfandinn fylgi
Travis í gegnum myndina, sjái það sem hann sér
og upplifi atburðina í gegnum hann, er sýn áhorf-
andans á þessa sömu atburði þó nokkuð frá-
brugðin upplifunum hans sjálfs. Frásögnin er
þannig háð Travis, þó hún sé ekki samhljóða hon-
um. Fjarlægðin milli Travis og áhorfenda eykst
síðan þegar misræmið á milli þess sem heyrist,
(þ.e. tvístruð rödd söguhetjunnar) og svo þess
sem sést (það sem hinn „raunverulegi“ sögumað-
ur, kvikmyndatökuvélin, sýnir áhorfanda) verður
allsráðandi. Úr þessu misræmi sprettur írónískur
tónn sem svo mjög einkennir myndina.
Hreinleika/óhreininda þráhyggja
Í gegnum dagbókina fáum við innsýn í hugarheim
Travis. Þegar fyrsta dagbókarfærslan er lesin
kemur glögglega fram hvaða tilfinningar hann ber
til umhverfisins. Hann talar um viðbjóð strætanna
og þakkar fyrir að rigningin hafi komið og skolað
burt einhverju af óhreinindunum. Hann skilur síð-
an sjálfan sig frá skítnum á götunum með því að
líta á sig sem hreinan. Í upphafi þegar hann sækir
um starf sem leigubílstjóri lýsir hann sér sem
„clean“, „hreinum“. Akstursferill hans er „hreinn
eins og samviska hans“ og líkamlegt ástand hans
er einnig „hreint“. Smátt og smátt kemur í ljós að
Travis virðist haldinn eins konar hreinleika/
óhreininda þráhyggju. Vatnið sem er svo áberandi
þegar hann er að keyra undirstrikar hreinlætisár-
áttuna en rigningin sem þekur rúður leigubílsins
gefur um leið til kynna að þessi árátta brengli
skynjun hans á umhverfinu.
En þótt hann líti á sjálfan sig sem hreinan
passar það ekki við það sem áhorfandinn sér.
Þegar fyrsta dagbókarfærslan er lesin hreyfist
myndavélin um íbúð Travis uns hún finnur hann
við skrifborðið. Íbúðin er í mikilli óreiðu, drasl á
gólfum, gamlar skyndibitaumbúðir úti um allt og
þrátt fyrir hatur á spillingu er hans helsta dægra-
stytting að fara á klámmyndir. Travis virðist
þannig ekki vera eins hreinn og beinn og hann vill
vera að láta. Þessi þverstæðukennda hegðun
Travis ágerist ekki síst eftir að hann fer að búa
sig undir að grípa til aðgerða gegn þeim sem hon-
um finnst bera ábyrgð á soranum í borginni
(frambjóðandanum Palatine eða dólginum
Sport). Þá skrifar hann í dagbókina um nauðsyn
þess að koma sér í gott form og stunda heilbrigð-
ara líf og hann hefur þjálfunaráætlun líkt og her-
maður sem undirbýr sig fyrir átök. En þrátt fyrir
góða fyrirætlan er ennþá allt í óreiðu í íbúðinni,
hann fær sér viskí út á morgunkornið og pillu-
glasið er aldrei langt undan.
Greinilegt er að Travis á í miklum vandræðum
með sjálfsmynd sína. Hann er í eilífri leit að fyr-
irmynd til að spegla sig í, fyrirmynd sem veitti
brotakenndu sjálfi hans heild. Hann leitar fyr-
irmynda bæði í klámmyndum og í baksýnisspegli
leigubílsins. Þó að hann virki öruggur þegar hann
fer á kosningaskrifstofu frambjóðandans Palant-
ine til að bjóða Betsy út í fyrsta sinn, ristir það
ekki djúpt. Það sama kemur fram í atriði þar sem
hann reynir að heilla afgreiðslustúlku í klám-
myndabíói. Þar ber öll hegðun hans og setning-
arnar sem hann notar þess merki að vera úr kvik-
myndum og þegar stelpan bregst ekki við
umleitunum hans fellur gervið fljótt. Dagbók-
arskrif Travis eru einnig stór þáttur í að leit hans
að sjálfsmynd. Með þeim reynir hann að skapa
einhvers konar mynd af sjálfum sér sem áhorf-
endur sjá á írónískan hátt að er ekki til. Leit hans
að heillegri og stöðugri sjálfsmynd, í skrifum og
speglunum, tengist þrá hans eftir viðurkenningu í
samfélagi þar sem hann er reikandi og utangarðs.
Efniviður í fyrirmynd
Travis reynir nokkrum sinnum að hafa samband
við Betsy eftir að hún bindur enda á samskipti
þeirra. Í eitt skiptið hringir hann í hana úr al-
menningssíma í anddyri á íbúðarhúsi. Á meðan
Travis er ennþá að tala færist myndavélin hægt
frá honum og staðnæmist þar sem hún horfir eft-
ir löngum hvítum gangi á götuna fyrir utan. Þessi
óvenjulega kvikmyndataka er áhrifarík. Með
henni tekst leikstjóranum að undirstrika að
þarna eiga sér stað hvörf í myndinni. Ekki er allt
með felldu hjá Travis og um leið fjarlægist hann
áhorfendur og þeir hann. Langur, hvítur gang-
urinn gefur til kynna aðskilnað Travis, hann er
staddur lengst inni í upplýstu hvítu rými, í óra-
fjarlægð frá raunveruleikanum.
Í leitinni að sjálfsmynd er einnig fólgin leit að
valdi og kokkálaði eiginmaðurinn, sem Scorsese
sjálfur leikur, minnir Travis á valdið sem byssan
býr yfir. Í þessu langa atriði gjóar Travis aug-
unum í baksýnisspegilinn og fylgist grannt með
manninum í aftursætinu tala um mátt byssunnar.
Undir lok atriðisins er óvenjulegt skot þar sem
sést aftan á Travis úr aftursætinu þar sem far-
þeginn situr, en svo er klippt aftur á hið venju-
bundna sjónarhorn framan á Travis og farþega
hans. Þetta er í eina skiptið í myndinni sem við
fáum þetta sjónarhorn á Travis. Með þessum við-
snúningi er undirstrikað að ökuferðin með hinum
árásargjarna eiginmanni á þátt í að breyta hon-
um og að spegilmyndin sem Travis sér í bak-
sýnisspeglinum er efniviður í fyrirmynd sem fær-
ir honum völd og viðurkenningu.
Travis fær sér byssur og mátar þær við sjálfið
fyrir framan spegil og fyllir upp í eyðurnar. Með
byssurnar í hönd miklast hann allur eins og hann
yfirfæri sjálfan sig á byssuna eða valdið sem fæst
með henni. Í hinu þekkta „Are you talking to
me?“-atriði sést gögglega hvernig Travis breytist
þegar hann er vopnaður. Í atriðinu stendur hann
á miðju gólfi í íbúð sinni og mundar byssu. Við
fyrstu sýn virðist sem maður horfi beint á Travis,
frá þeim stað þar sem spegillinn er, en þegar bet-
ur er að gáð er það spegilmynd Travis sem sést á
skjánum en ekki hann sjálfur. Hann sjálfur er
orðinn algert aukaatriði. Hann hefur fundið sér
spegilmynd í manninum með byssuna og hann yf-
irfærir sjálfan sig á manninn sem hann sér í
speglinum.
Í kjölfar spegilssenunnar er lesin dagbók-
arfærsla sem hljómar eins og yfirlýsing eða jafn-
vel sjálfsmorðsbréf og endar á orðunum „Here is
someone who stood up. Here is“. Áhersla er lögð
á „Here is“ og við sjáum hann skrifa orðin á blað.
Nú þegar hann er búinn að finna sér spegilmynd
getur hann loksins skrifað að hann sé einhver.
Strax á eftir er skot úti á götu þar sem vatn spýt-
ist út úr brunahana yfir malbikið. Þetta sýnir að
vatnið er farið að renna og tími kominn til að
hreinsa til. Á meðan yfirlýsingin hljómar er
myndavélinni beint að Travis þar sem hann
stendur með krosslagðar hendur fyrir framan af
Palantine líkt og hann sé tilbúinn til að takast á
við hann en þegar kemur að lokaorðunum liggur
Travis hins vegar samanhnipraður í rúminu og
virðist helst þrá að hverfa inn í sig.
Breytingarnar sem verða á Travis koma einnig
fram í útliti hans. Þegar hann fer út með byssurn-
ar í fyrsta sinn, á framboðsfund hjá Palantine, er
hann kominn í grænan hermannajakka og er
Hrár og kaldur samfél
Kvikmyndin Taxi Driver er í mörgum skilningi
tímamótaverk í bandarískri kvikmyndgerð.
Þar segir frá leigubílstjóranum Travis Bickle
sem sér veröldina útum rúður bílsins sem synd-
um spillta og tekur á endanum lögin í sínar
hendur til að hreinsa til í borginni.
Eftir Guðrúnu
Jóhannsdóttur
Jodie Foster og Robert DeNiro urðu stórstjörnur með Taxi Driver.
Móhíkanakamburinn táknar „hreinleika“ Travis en sýnir um leið jaðarstöðu hans innan samfélagsins.
8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. ágúst 2004