Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.2004, Page 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 7. ágúst 2004 | 11
Hugmyndir Marcúsar Túllíusar Cícerós, sem fram
koma í þessum tveim stuttu bókum eiga sér mjög
greinilega rætur hjá Aristótelesi. Þannig segir
Cíceró um vináttuna (bls. 105) „að sannur vinur
[sé] eins konar annað sjálf manns“. Þarna er lif-
andi komin grundvallarhugmynd Aristótelesar
um vináttuna, svo sem hún birtist í Siðfræði
Nikomakkosar. Þá segir Cíceró um ellina, að
henni sé algerlega óþarft að kvíða ef maður lifir
dyggðugu lífi. Þá verði ellin einskonar uppskerut-
íð. Þetta samræmist því sem Aristóteles segir um
hamingjuna í Siðfræði Nikomakkosar, að það
hvort maður er hamingjusamur eða ekki verði
ekki ljóst fyrr en um það bil sem maður deyr, því
að „hamingja“ sé dyggðugt líferni.
Þær siðferðishugmyndir sem liggja að baki
þessum ritum Cícerós má því kenna við dyggða-
siðferði eins og það sem Aristóteles boðaði. Það er
að segja, hinni siðferðislegu spurningu um hvað
maður skuli hafa að leiðarljósi í lífinu var svarað á
þá leið, að maður eigi að lifa dyggðugu lífi. Þessari
spurningu hefur í gegnum tíðina verið svarað með
ýmsum öðrum hætti, eins og til dæmis í lögmáls-
siðfræði Kants, sem kvað á um að maður ætti ætíð
að hafa í heiðri algildar grundvallarreglur.
En það er svo aftur á móti alls ekki alltaf auðvelt
að fara eftir þessu. Það er til dæmis allsendis
óljóst í hverju dyggðir eru nákvæmlega fólgnar,
þótt auðvelt kunni að vera að útlista á óhlutbund-
inn hátt hvað dyggð er: Hún er millivegurinn á
milli tveggja öfga, tveggja lasta. Þannig er hug-
dirfska dyggð, og hún er mitt á milli roluskapar og
fífldirfsku, sem eru lestir. En hvað nákvæmlega er
hugdirfska, og hvað er roluskapur? Aristóteles
viðurkenndi að þessu gæti verið erfitt að svara,
enda væri svarið jafnvel breytilegt eftir aðstæð-
um. Það er kannski ekki síst þetta sem hefur leitt
til þess að á undanförnum áratugum virðist sem sí-
fellt fleirum hafi farið að hugnast dyggðasiðfræði
Aristótelesar, og hún gengið í endurnýjun lífdaga.
Cíceró var rómverskur stjórnmálamaður og
heimspekingur, fæddur 106 f. Kr. og veginn 43 f.
Kr. Í ágætum inngangsköflum Eyjólfs Kolbeins
(Um ellina) og Svavars Hrafns Svavarssonar (Um
vináttuna) má meðal annars lesa að Cíceró hafi
verið mikill mælskusnillingur, og kannski voru af-
rek hans í heimspeki fyrst og fremst fólgin í því að
orða skýrt og skilmerkilega hugmyndir annarra.
Þar með er ekki minna um þau vert. Frumleiki er
ofmetinn. Hugmyndir, hversu frumlegar sem þær
eru, lifa ekki nema þær séu skýrar.
Það sem Cíceró hefur fram að færa í Um vinátt-
una kemur engan veginn nýstárlega fyrir sjónir.
Þvert á móti kveður við afskaplega kunnuglegan
tón: „Sá einn er vinur sem í raun reynist“ (bls. 97);
sá er vinur sem til vamms segir (bls. 110 o.áfr.) En
það er áreiðanlega leitun að öðru jafn fyrirferð-
arlitlu riti (60 blaðsíður, fremur litlar) þar sem
þessar hugmyndir eru gerðar jafn skýrar og aug-
ljósar. Orðsnilld Cícerós er líklega ein helsta
ástæðan fyrir því að þessar hugmyndir eru ennþá
sprelllifandi og má til dæmis finna í fjöldamörgum
(óþarflega þykkum) heimspeki- og sálfræðiritum
nútímans.
Taka má sem dæmi helstu hætturnar sem
Cíceró teljur steðja að vináttunni. Að maður segi
vinum sínum til syndanna ef þeir eiga það skilið
skiptir máli því að „ekkert [er] eins skaðlegt vin-
áttu og skjall, mjúkmælgi og fagurgali“ (bls. 112).
Það er vondur vinur sem hugsar eins og Gnatho í
leikritinu Geldingurinn eftir Terentius, og Cíceró
vitnar í: „Hann segir „nei“ og „nei“ segi ég, hann
segir „já“ og „já“ segi ég. Að síðustu bauð ég sjálf-
um mér að samsinna honum í öllu“ (bls. 113). Sá
sem svona hugsar er ekki eiginlegur vinur, heldur
miklu fremur sníkjudýr.
En það er ekki við sníkjudýrin að sakast, því að
þau valda engum skaða nema þeim sem eru þannig
gerðir að þeir gangast upp við smjaðrið. Að maður
telji smjaðrara til vina sinna segir því mest um
mann sjálfan „því að sá leggur helst eyrun við
smjaðri annarra sem er sjálfhælinn og sjálfum-
glaður“ (bls. 115). Haldi maður vinfengi við
smjaðrarana mun það líklega ekki gera annað en
að viðhalda þessum óheppilegu eiginleikum
manns.
Svona „vinátta“, þar sem annar smjaðrar og
hinn gengst upp við smjaðrið, er einskis virði og
beinlínis sjúkleg vegna þess að á þennan hátt „get-
ur ekkert verið tryggt eða öruggt“. Þetta er kunn-
uglegt stef, sem verður enn kunnuglegra þegar
Cíceró heldur áfram: „Sú vinátta er því einskis
virði þar sem annar vill aldrei heyra sannleikann
en hinn er ætíð reiðubúinn að ljúga“ (sama). Nú á
tímum heitir svonalagað meðvirkni, og þær eru
áreiðanlega óteljandi sálfræði- og sjálfshjálpar-
bækurnar sem skrifaðar hafa verið um hana og
hversu baneitruð hún er.
ævisögu sinni ekki hafa dregið neitt undan um
sinn mikla losta, sem virðist þó ekki hafa myrkvað
sál hans nóg til að koma í veg fyrir að hann ynni
vitsmunaleg afrek.)
Óumdeild orðsnilld Cícerós nýtur sín best á síð-
ustu blaðsínum Um ellina, þegar hann færir rök að
því að óþarfi sé að kvíða dauðanum. Afstaða hans
er einföld: Ef líf er eftir dauðann á maður að
hlakka til að deyja og fá að hitta þá andans jöfra og
ástvini manns sem þegar eru gengnir. „En ef nú sú
trú mín er röng að sál mannsins sé ódauðleg, þá er
mér ljúft að skjátlast og vil ekki láta svipta mig
þeirri hugþekku tálsýn unz yfir lýkur“ (bls. 88). Og
ef ekkert tekur við eftir dauðann, þá þarf varla að
kvíða því.
Það er ekki síst vegna íslensku þýðingarinnar
sem síðustu kaflarnir í Um ellina eru svo grípandi
og algerlega heillandi og raun ber vitni. Í heild er
þýðing Kjartans Ragnars hrein snilld, og á síðustu
blaðsíðunum er eins og hún falli alveg fullkomlega
að efni textans.
Það er í samræmi við áðurnefnda „öldungadýrk-
un“ Cícerós að bæði Um vináttuna og Um ellina
eru samræður þar sem aðalhlutverkin eru lögð í
mun öldungum sem útlista fyrir viðmælendum
sínum helstu þætti umræðuefnisins. Viðmælend-
urnir andmæla öldungunum ekki, trufla þá varla í
einræðunni, nema í mesta lagi til að hrósa þeim.
Að þessu leyti eru samræður Cícerós gerólíkar
samræðum Platóns, þar sem Sókrates er aðalper-
sóna og viðmælendur hans eru jafnan algerlega
ósammála honum og rökræða við hann.
Um ellina er þannig lögð í munn öldungnum
Kató. Það er gert, segir Cíceró, „til þess að gefa
[ritinu] aukið gildi“. Það er að segja, hann gengur
út frá því að það sé meira að marka það sem sagt
er ef öldungur mælir það. Þetta er enn vel þekkt,
og má sjá í fjölmiðlum líklega hvern einasta dag.
En þetta er afskaplega hvimleitt, enda felur þetta í
sér svo augljósa rökvillu: Þetta er skírskotun til
yfirvalds. Það sem máli skiptir er ekki hvað sagt er
heldur hver segir það. Enda er innihaldsleysi orða
íslenskra ráðamanna sem tjá sig í fjölmiðlum oft á
tíðum algert. Við lestur er reyndar tiltölulega auð-
velt að leiða hjá sér þau áhrif sem mælandinn
sjálfur kann að hafa, burtséð frá því sem hann er
að segja, og þá hægara um vik að átta sig á því
hvort vit er í orðunum sjálfum.
Reyndar læðist að manni sá grunur (kannski
sértaklega ef það vill svo til að maður les Um vin-
áttuna á undan Um ellina) að Cíceró hafi eiginlega
verið að gera gys að þessum gamla Kató. Ástæðan
fyrir þessum grunsemdum er sú, að viðmælendur
Katós eru ósparir á skjallið og segist annar þeirra
furða sig „á frábærri og fullkominni vizku þinni“.
Viðmælendur Katós fara þarna að minna mest á
fylgjunauta (eða parasitus, skjallandi afætur)
sjálfumglaðra hermanna sem voru fastir liðir í
gamanleikritum og þóttu óborganlega hlægilegir,
eins og Cíceró nefnir í Um vináttuna. Með því að
setja viðmælendur Katós í hlutverk skjallandi
afætna er Cíceró eiginlega um leið að setja Kató í
hlutverk þess sjálfumglaða sem gengst upp í oflof-
inu. Og eins og Cíceró segir: „Enginn sem ekki er
algjör glópur lætur blekkjast af augljósu skjalli“
(Um vináttuna, bls. 116).
En það eru aftur á móti ýmsar ástæður til að
efast um að þær hugmyndir sem Cíceró setur fram
í Um ellina séu jafn sprelllifandi enn þann dag í
dag. Þær eru að vísu kunnuglegar, en spurningin
er hvort breytt heimsmynd geri ekki að verkum að
þær hljómi dálítið – ja – gamaldags.
Helsti kosturinn við ellina, segir Cíceró, er að
með henni kemur viska: „Öldungur vinnur ekki
sömu störf og ungir menn, en hann innir af hendi
miklu göfugri og mikilvægari verk“ (bls. 49). Nú á
dögum er stundum óskapast út af meintri æsku-
dýrkun er geri lítið úr þeim sem eldri eru. Það þarf
ekki mikla hugarleikfimi til að snúa þessari ásök-
un við og saka Cíceró um öldungadýrkun og að
hann geri lítið úr þeim sem yngri eru. „Flasið er
ungum tamt, en hyggindin þeim sem eldri eru“
(bls. 50).
Það er engu líkara en Cíceró líti svo á, að lík-
amskraftar og hreysti komi í veg fyrir að menn
geti hugsað. (Þessir fordómar lifa reyndar ágætu
lífi enn í dag.) Vísast á hann við að það sé reynslan
sem geri öldungana svona gáfaða og reynsluleysið
komi í veg fyrir að ungir menn inni af hendi mik-
ilvæg verk. Það er óneitanlega ýmislegt til í þessu,
en málið er hreint ekki svona einfalt. Að minnsta
kosti er þessu alls ekki svona farið í vísindum nú á
dögum, en þá ber að sjálfsögðu á það að líta að
þegar Cíceró skrifaði um ellina voru vísindi, í nú-
tímaskilningi, ekki til.
Dæmin er fjölmörg. Þegar þeir James Watson
og Francis Crick gerðu einhverja afdrifaríkustu
vísindauppgötvun tuttugustu aldar, fundu upp-
byggingu erfðaefnisins, var Watson aðeins 24 ára,
og Crick var heldur enginn öldungur, 36 ára. Og
Rosalind Franklin var ekki nema um þrítugt þeg-
ar hún gerði rannsóknirnar sem uppgötvunin
byggðist að miklu leyti á.
Vísindaheimspekingurinn Thomas Kuhn hefur
nefnt, í bókinni Vísindabyltingar, að framþróun í
vísindum verði einmitt oft með þeim hætti að ung-
ir og/eða óreyndir vísindamenn virði að vettugi
óhagganleg viðhorf eldri vísindamanna. Kuhn seg-
ir: „Með örfáum undantekningum eru þeir sem
hafa gert grundvallaruppgötvanir á [vísindaleg-
um] viðmiðum annaðhvort mjög ungir eða nýbyrj-
aðir að starfa í greininni sem þeir breyta viðmiðinu
í.“ (Kuhn nefnir í neðanmálsgrein, að þetta viðhorf
til þáttar ungs fólks í vísindalegri þróun sé svo al-
gengt, að jaðri við að þetta sé klisja. En líklega sé
hægt að staðfesta þetta með beinum athugunum).
Því má segja að í vísindum geti reynslan beinlínis
orðið þeim sem eldri eru að fótakefli, og komið í
veg fyrir að þeir fái notið sín.
En það er reyndar ekki aðeins reynsluleysi sem
Cíceró finnur ungum mönnum til foráttu. Það sem
hann virðist fyrst og fremst telja að komi í veg fyr-
ir að þeir geri nokkuð af viti er lostinn. Hann vitn-
ar í „hinn fræga og frábæra“ Arkýtas frá Tarent-
um: „Hugsið yður mann sem er altekinn
líkamlegum unaði svo sem mest má verða. Ekki
þarf að efa að á meðan honum er svo dátt getur
hann ekkert hugsað, yfirvegað né ályktað. Ekkert
jafnast á við líkamslosta að viðbjóði og manns-
pjöllum, enda því langærri og ákafari sem hann er,
þeim mun kirfilegar myrkvar hann sálir mann-
anna“ (bls. 62). Jafnvel sjóðheitustu trúarofstæk-
ismenn nú á tímum gera ekki betur en þetta. (Það
má svo nefna að fyrrnefndur James Watson mun í
Meðvirkni og öldungaspeki
Marcu Túllíus Cicero
Kristján G. Arngrímsson
BÆKUR
Heimspeki
UM VINÁTTUNA
Íslensk þýðing eftir Margréti Oddsdóttur með inngangi
eftir Svavar Hrafn Svavarsson. 2003
UM ELLINA
Íslensk þýðing eftir Kjartan Ragnars með inngangi og
skýringum eftir Eyjólf Kolbeins. 2003
Óvinir alþýðunnar og stofnunbandarísku alríkislögregl-
unnar er viðfangsefni bókar Bryans
Burroghs Public Enemies: Am-
erica’s Greatest Crime Wave and
the Birth of the FBI, 1933–34, eða
Óvinir alþýðunnar: Mesta glæpa-
alda Bandaríkjanna og stofnun al-
ríkislögreglunnar, 1933–34. Tímabil-
ið í bókinni nær yfir kreppuna
miklu, tíma er
milljónir
Bandaríkjamanna
höfðu yfirgefið heimili sín og þvæld-
ust um á vegum úti og heilu fjöl-
skyldurnar sváfu í bílum sínum á
svæðum sem af einstakri bjartsýni
voru nefnd
„ferða-
mannasvæði“
þótt þau hafi í
raun verið lítið
annað en hreysi
miðstéttarinnar.
Við þessar að-
stæður leit ný
tegund glæpa-
manna dagsins
ljós; glæpamenn
vopnaðir vélbyssum sem flökkuðu
um á bílum og áttu auðvelt með að
falla inn í mannfjöldann. Public
Enemy segir sögu þessara manna
og lýsir þeim vanda sem glæpaaldan
setti stjórnvöld í. Að mati gagnrýn-
anda New York Times nær Burrogh
að halda sögunni einfaldri og per-
sónulýsingum einstaklega lifandi.
  
Nýjasta bók Davids FostersOblivion, eða Algleymi eins og
heiti hennar gæti útlagst á íslensku,
stendur fyllilega undir orðspori höf-
undarins að mati gagrýnanda Daily
Telegraph. Bókin geymir einkar vel
skrifaðar sögur sem varpa súrreal-
ísku ljósi á hversdagslega viðburði.
Gott dæmi um slíka sögu er sagan
um hjónin sem ráða sér sérstakan
svefnfræðing til að úrskurða um
hvort þeirra það sé sem heldur hinu
vakandi með hrotum. Sögurnar ein-
kennast þá allar af tilfinningalegri
flatneskju og fjarlægð, sem að mati
gagnrýnandans er einkar hressandi
tilbreyting á tímum þegar þess er sí-
fellt er krafist af fólki að það deili til-
finningum sínum.
  
Ævi skáldsins Pablo Neruda erviðfangsefni ævisögu Adams
Feinsteins, Pablo Neruda: A Pass-
ion for Life. Í bókinni þykir Fein-
stein, að mati gagnrýnanda breska
dagblaðsins Guardian, ná að sam-
eina einkar vel
lipra hrynjand-
ina í ljóðum
Nerudas og við-
burðaríkt líf
hans. Feinstein
lætur lesendum
sínum það eftir
að draga álykt-
anir um siðferði-
lega óvissuna
sem einkennir líf
skáldsins á sama tíma og hann bein-
ir kastljósinu að stjórnmálaskoð-
unum Neruda á jafn afdráttarlausan
hátt og að einkalífi hans. Þannig
verða gallar og veikleikar skáldsins
lesandanum vel ljósir en ekki síður
örlæti hans og útgeislun.
  
Saga kjarnorkuvopna er tekinfyrir í bók Gerards DeGroots
The Bomb: A Life, eða Sprengjan
og ævi hennar eins og heiti hennar
gæti útlagst á íslensku. Bókin tekur
á viðfangsefninu á einkar hlutlausan
máta að mati gagnrýnanda Daily
Telegraph, en þar er sagt jafnt frá
uppgötvun og smíði kjarnorku-
sprengjunnar. DeGroot, sem er
bandarískur hernaðarsagnfræð-
ingur við St. Andrews-háskóla,
reynir í engu að réttlæta tilurð
kjarnorkusprengjunnar en leggur
sig þó á sama tíma fram um að setja
sprengjuna í sögulegt samhengi og
gefa raunhæfa mynd af andrúms-
lofti þess tíma. DeGroot notar við
skrif sín m.a. upplýsingar frá Rúss-
landi sem nýlega voru gerðar op-
inberar en þar má finna lýsingar á
spennuþrungnu andrúmslofti,
njósnastarfsemi og vísindalegu
leynimakki sem ekki hefur áður
komið almenningi fyrir sjónir.
Pablo Neruda
Erlendar
bækur
Bryan Burrogh