Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.2004, Blaðsíða 5

ég er starfsmaður geðspítala og starf mitt felst í því
að hlusta á hina sjúku.
ég ligg á maganum með heyrnartól á höfðinu og hlusta á
upptökur þar sem þeir lýsa því sem hrjáir þá.
um leið upplifi ég þjáningar þeirra.
…
iii
þegar ég vakna hef ég sterklega á tilfinningunni
að það sem á undan er gengið sé upphafið að nýjum
tímum í bókmenntum heimsins.
Hér færir skáldið sig
nær hefðbundnum frá-
sagnarstíl þeirra sem lýsa
draumum sínum og myndast við
að koma óþekkum upplifunum í
línulegt frásagnarform. Þetta er
stíll sem ber með sér meiri bók-
menntafarangur, en hér er ekki um
einfalda eftirmynd að ræða heldur tekur Sjón
frásagnartæknina sínum eigin sérstæðu tökum, sem eru
einhversstaðar mitt á milli parodíu og háraunsæis, því allt-
af annaðslagið hlýtur lesandi að dvelja við og velta fyrir sér
hvort þetta sé í raun og veru draumur, eða hvort um sé að ræða
venjulega frásögn af venjulegum degi í lífi manns sem kannski
er búinn að hlusta of mikið á hina sjúku? Og svo er það nátt-
úrulega endirinn sem setur allt í sitt rétta samhengi, hrífur
okkur út úr þessum fremur óþægilega draumaheimi, því öll
þekkjum við drauma þarsem við upplifum það að hafa ekki get-
að gert eitthvað, að geta ekki gert eitthvað og svíkja þannig vini
og ljónsunga. En endirinn sumsé bjargar okkur, jájá, auðvitað
segjum við og kinkum kolli með sjálfum okkur, þetta er bara
skáldið sem er enn að leika sér með drauma í verkum sínum og
ljóðið „Svik“ er í raun skyndipróf í draumráðningu. Og við fáum
á tilfinninguna að þetta hljóti að vera upphafið að nýjum tímum
í bókmenntum heimsins.
IV
Stálnótt virðist við fyrstu sýn draumlaus, því þar sefur enginn,
eða hvað? Það væri auðvelt að færa rök fyrir því að sú stemning
sem dregin er upp í sögunni sé draumkennd, enda nóttin allt
annar heimur en dagurinn. Stálnótt lýsir mögulegri framtíð
Reykjavíkur og/eða Íslands. Það hefur orðið kjarnorkuslys, og
blýmúrinn þarsem djöflarnir hafa hamskipti sín girðir af afleið-
ingar slyssins, stökkbreytt dýr og jurtir. Stálnótt er því líklega
sú af draummyndum Sjóns sem er hvað martraðarkenndust,
enda sýnir Sjón hvað eftir annað að hann er ekki aðeins fær um
að teikna upp fyndnar og skondnar myndir sem gleðja lesand-
ann heldur getur hann einnig rissað upp myrkar fígúrur.
Dæmi um slíkt er að finna í Augu þín sáu mig og Með titrandi
tár, en þar er, líkt og í Stálnótt, að finna þræði úr hrollvekjunni.
Og þeir eru margir hrollvekjandi draumarnir úr Draumabók
engilsins Freude sem raktir eru í Augu þín sáu mig. Erik N-,
sótara, 31 árs, dreymir að hann sjái einn af róbotum Rossums
brölta á þakskeggi og velta svo niður á næsta þak:
„Á þakbrúninni fyrir neðan standa mæðgurnar sem búa í
næsta húsi við mig.
Þær hlæja að róbotinu sem liggur á bakinu í þakrennunni,
varnarlaust eins og padda. Mig langar til að hrópa á þær en ég
kem ekki nöfnum þeirra fyrir mig – og mér finnst að án þess
geti ég ekkert gert.
Ég fylgist með mæðgunum þar til þær hafa hlegið nægju
sína, þá snýr dóttirin róbotinu við með skótá en móðirin lyftir
kjólfaldinum upp á mið læri. Róbotið skríður af stað upp eftir
fótleggnum.“
Í draumi sótarans birtast okkur samhliða bókmenntaminni
og þjóðsagnaminni, en þar er vísað til þekkts leikrits Karels
Capeks um róbota, sögu Kafka um Gregor Samsa sem breyttist
í pöddu og að lokum til íslensku þjóðsögunnar um tilberann.
Þessi ólíku fyrirbæri þáttast fimlega saman eins og ólík fyr-
irbæri gera í draumum og lesandi snýr sér glaður að næsta
draumi sem hljóðar svo: „Kerling sigar á mig hrúti, hana og
hrossi. Ég hleyp eins og fætur toga.“ Sagnfræðinginn Henkel
O- dreymir þetta, en hann er 97 ára. Inn á milli koma svo hefð-
bundnir táknlegir draumar eins og draumur kennslukonunnar,
en hennar draumur hljóðar svo: „Í fataskápnum mínum hanga
kjólföt og drýpur af þeim.“ Lesandi finnur sig næstum knúinn
til að opna næstu draumráðningabók.
Hér er aftur að finna stílbragðið sem beitt var í „Svik“, ag-
aður og hlutlaus stíll draumanna gefur þeim næstum hvers-
dagslegan blæ og á ný upplifum við blandaða tilfinningu óhugn-
aðar eða ókennileika draumaheimsins, og gleði, því óneitanlega
eru margir draumarnir mjög kómískir, jafnvel mitt í óhugnaði
sínum. Þetta dálítið hættulega jafnvægi kómíkur og ókenni-
leika verður reyndar að ákveðnu einkennismerki texta Sjóns
frá og með Augunum, en fram að því hafði húmorinn aðallega
birst í ljóðunum en síður í skáldsögunum.
Augu þín sáu mig segir frá flóttamanni, Leo Löwe, og sam-
skiptum hans við þjónustustúlkuna Marie-Sophie, en þau enda
á því að barni sem mótað er úr leirklumpi er gefið líf. Viðfangs-
efni skáldsögunnar er gyðingleg goðsaga um hinn svokallaða
Gólem, gervimann sem mótaður var úr leir og lífgaður með orð-
um.
Með titrandi tár: glæpasaga er sjálfstætt framhald Augn-
anna og nú þarf bókmenntafræðingurinn að seilast ansi langt
til að halda draumatemanu gangandi. Leo Löwe er kominn til
Íslands með leirbarnið sem sefur, draumlausum leirsvefni
(„marmari, hold“), en föður hans dreymir ansi áhugaverða
drauma, meðal annars er hann viðstaddur opnun á ljós-
myndasýningu í Listasafni Íslands. Draumurinn hefst á því að
menntamálaráðherra flytur hefðbundna uppskrúfaða klisjutölu
stjórnmálamanna og ber ljósmyndirnar af andlitum Ís-
lendinga saman við hina óblíðu náttúru landsins: á mynd-
unum sést að maður og náttúra eru eitt og þessi andlit
hafa snúið að „hvítum fjallstindum, rauðglóandi hrauni
og berjabláum mó“, íslensk andlit eru sumsé í fánalit-
unum. Mannfræðingur nokkur, allundarlegur, dregur
hóp fyrirmenna með sér til að skoða einhverja mynd
og Leó fylgir í humátt á eftir og sér mynd sem á að
vera af honum en er í raun af stórutá:
„Hún fyllir út í myndflötinn með dökkri afmynd-
aðri nögl og klúrum hárbrúsk á kjúkunni.
– mheee, mheee, mheee …
Mannfræðingurinn jarmar og bendir á Leó. Aðra
sýningargesti drífur að með forsetann og mennta-
málaráðherra í fararbroddi. Ljósmynd-
arinn leggur varirnar þétt að
eyra Leós og andar í það:
– Maður er það sem maður sér …
– Mheee …“ (56)
Hér hefur draumurinn tekið á sig nýtt
form, sem er form ádeilunnar. Því jafn-
framt því að gleðja sig við ævintýralega
útúrsnúninga er skáldið að nota draum-
inn til að draga upp bælda mynd af for-
dómum Íslendinga í garð útlendinga,
auk þess sem það leikur sér að því að
gera dálítið grín að sjálfsmynd land-
ans sjálfs. En þessi umræða um
sjálfsmynd og fordóma Íslendinga
er síðan eitt af leiðarstefjum skáld-
sögunnar. Draumurinn byrjar, eins
og svo margir draumar, ósköp
venjulega, en svo grípur ut-
anaðkomandi hljóð inn í, geit sem
er að reyna að komast inn um
gluggann og brækir, og draum-
urinn breytist.
Sagan er, líkt og Augu þín
sáu mig, heilmikill vefur ólíkra
sagna og sagnahefða. Meðal ann-
ars er þar að finna ágæta fléttu
draugasagna sem hefst á því að
hinn framliðni sturtuvörður, sem
er orsökin að undirtitlinum
glæpasaga, uppgötvar að fram-
haldslífið er dálítið ólíkt því sem
hann hafði hugsað sér, en hann
hafði „hálft í hvoru vonað að
honum yrði komið fyrir í ein-
hverskonar helvíti“ (116), en
bjóst alls ekki við því að í
stað þess myndi hann ráfa
gegnsær um kirkjugarðinn
og slúðra við aðra drauga
og uppgötva að þarna
hinumegin er allt óskup
eitthvað álíka og var.
Draugar halda áfram að
valda óskunda, og
draugasögur eru
áfram sagðar.
Og það eru þjóð-
sögurnar sem eru
allsráðandi í Skugga-
Baldri. Presturinn
Baldur, sonur
Skugga, lendir inni
í miðri þjóðsögu
þegar hann legst
æstur í tófuveiðar
um hávetur. Fyr-
ir utan Baldur
segir sagan frá
grasafræð-
ingnum Friðriki B. Friðjónssyni sem
hefur tekið í fóstur vangefna stúlku.
Sjón tekur hér á viðkvæmum málum á
átakalausan og tilgerðarlausan hátt.
En það er ekki mikið um drauma. Í stað þeirra höfum við
einskonar leiðslur og óráð, svo ekki sé talað um eiturlyfjavímu.
Þó er þarna draumur: því í bréfi sem Friðrik sendir Baldri
varðandi útför Öbbu nefnir hann draum í eftirskrift: „P.S. Í
nótt dreymdi mig mórauða tófu. Rann hún með skriðunum og
stefndi inn dalinn. Spik-
feit var hún og afskap-
lega loðin“ (54). Og með
það fer Baldur á veiðar
og plottið rýkur af
stað. Eftirleikurinn
við tófuna verður
Baldri örlagaríkur, því
hún er ekki öll þarsem
hún er séð, og þjóð-
sagnaheimurinn er í al-
gleymi. Þjóðsagan, eins
og draumurinn, þjónar hér
því hlutverki að má út skýr
mörk veruleika og annarlegra
veruleika, hvort sem þeir eru
kallaðir fram af lyfjum eða leiðslu.
V
Draumráðningar þjóðsagna eru ekki
síður eftirminnilegar en draumar
þeirra. Draumráðningar eiga sér
líka sitt sérstaka tungumál, sem,
eins og Freud bendir á, flestir líta
á sem leið til að koma óþekkum
upplifunum í raunsætt form. En
Freud lætur ekki staðar numið
þar, hann vill líka meina að það sé
mikilvægt að taka augljósa
drauma og benda á djúpstæðar
flækjur að baki þeim. Þannig geta
draumráðningarnar verið mun
undarlegri en sjálfir draumarnir.
Kallinn hefði ábyggilega fílað
„Draumráðningar“ Sjóns:
Ef þig dreymir að maríubjalla
skríði út úr ermi hægri handar
þá muntu hitta mann með höfuð
úr grænmeti og þrjá teninga í
maganum
Ef þig dreymir að ananas syngi
á turni hallar með fjögur kopar-
brjóst þá mun eldur brjótast út
í bókastaflanum og tuttuguogþrír
menn farast
Hér fáum við enn eina útgáfu af draumi og
nú með skyndiprófi í draumráðningum inni-
földu. Enn sjáum við leikinn með ljóðmálið
þar sem skiptist á hefðbundið málsnið
draumráðninga, nema nú ber svo við að ráðn-
ingin er öllu fjarstæðukenndari en draum-
urinn sjálfur. Ljóðið vefur upp á sig í súr-
realískum leik, og er umframt allt bæði
fallegt og fyndið: fantasía á glaðlegu flugi
sem jafnframt rissar upp dálítið uggvæn-
legar myndir.
Ljóðið er úr ljóðasafninu Drengurinn með
röntgenaugun og er afbragðsdæmi um þann
fjölbreytta leik með ljóðið sem birtist í
verkum skáldsins. Draumurinn gæti
kannski í fyrstu virst einfalt eða jafnvel
einfeldningslegt tema, ‘þetta var bara
draumur’ er dæmigerð afgreiðsla, eitt-
hvað sem ekki skiptir máli og er í mesta
lagi til skrauts. Freud, í áðurnefndum
fyrirlestri, kvartar einmitt yfir því að
draumar séu ekki teknir nógu alvar-
lega og er tilefni fyrirlestrarins ein-
mitt að ítreka mikilvægi þeirra.
Draumar hafa þjónað margskonar
hlutverki í bókmenntum í gegnum
tíðina og fyrir Íslendinga er nær-
tækt að nefna Íslendingasög-
urnar sem dæmi um notk-
unarmöguleika drauma, þarsem
þeir brjóta upp hina línulegu
frásögn með því að gefa okkur
innsýn í það sem koma skal.
Sjón sýnir í verkum sínum
að draumurinn er máttugt
tæki og býður upp á marga
möguleika, hann getur ver-
ið bæði fallegur og myrkur,
martraðarkenndur og
táknsær, hann getur ver-
ið saga innan sögu, eins
og „Draumur stólsins“
og draumarnir í
draumabók engilisins
Freude, hann getur
verið leikur með ljóð-
mál eins og í „Svik“,
„mig dreymir/
dreymdi“ og fleiri ljóðum,
og hann getur verið hárbeitt vopn ádeilu eins og í draumi Leós,
og að lokum, eins og hann birtist okkur í Skugga-Baldri,
draumur þjóðsögunnar, með öllum sínum kynngimagnaða
krafti.
ráðningum
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Lesbók Morgunblaðsins ˜ 14. ágúst 2004 | 5