Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.2004, Qupperneq 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 14. ágúst 2004 | 7
dag ársins auk þess eru þar kaflar með ýmsum
fróðleik sem koma áttu húsmæðrum að gagni.
Þar fékk Helga til liðs við sig sérfræðinga eins
og svo oft áður. Sjálf skrifar hún kafla um
borðsiði og borðskeytingar. Þessir kaflar birt-
ust svo aftur endurskoðaðir og auknir í Mat og
drykk. Þarna koma fram atriði sem flest eiga
rétt á sér ennþá, en vegna orðalags og ná-
kvæmni eru þessir kaflar stundum notaðir
sem skemmtiefni á samkomum.
Titill bókarinnar Grænmeti og ber allt árið
þykir nokkuð skondinn og hefur vakið kátínu.
Ekki er vitað hvort Helgu hefur mislíkað það,
en í seinni útgáfum heitir sú bók Grænmeti og
ber en síðara hluta titilsins er sleppt.
Hin mikla fjölbreytni í ritum Helgu ber vott
um að hún hafi verið afar víðsýn, hugmyndarík
og fljót að átta sig á aðstæðum og finna nýjar
leiðir eftir því sem ástandið í þjóðfélaginu
breyttist. Ef bornar eru saman fyrstu og síð-
ustu bækur Helgu sést að hún hefur fylgst
með nýjungum enda fór hún margoft utan og
kynnti sér það sem hæst bar í þeim fræðum
meðal grannþjóða og fyrir vestan haf.
Það má ætla að matreiðslubækur og fræðsla
Helgu Sigurðardóttur hafi haft mikil áhrif á
mataræði þjóðarinnar.
Húsmæðrakennaraskóli
Íslands stofnaður 1942
Fljótlega eftir að fröken Helga hóf kennara-
störf í Reykjavík fór hún að vinna að því að
stofna félag húsmæðrakennara. Það var þó
ekki fyrr en þremur árum síðar, árið 1937 sem
Kennarafélagið Hússtjórn var stofnað (síðar
Hússtjórnarkennarafélag Íslands). Helga var
fyrsti formaður þess og gegndi formennsku til
ársins 1953. Þetta félag með Helgu Sigurðar-
dóttur í broddi fylkingar, á sennilega hvað
stærstan þátt í stofnun húsmæðrakennara-
skóla á Íslandi. Áður hafði nefnd á vegum
Búnaðarfélagsins, sem skilaði tillögum árið
1929, lagt til að komið væri upp kennaraskóla
fyrir þær konur sem önnuðust húsmæðra-
fræðslu og Kvenfélagasamband Íslands studdi
málið dyggilega. Árið 1941 sendi Kennara-
félagið Hússtjórn alþingi áskorun um stofnun
hússtjórnarkennaraskóla. Aðalrökin sem fé-
lagið lagði fram um nauðsyn þess að stofna
slíkan skóla hér á landi voru þau að talið var
heppilegast að sækja menntun húsmæðra-
kennara til heimalandsins til að byggja á inn-
lendri reynslu, staðháttum og aðstæðum.
Þessi rök hrifu, ásamt því að nú var ekki hægt
að sækja sér menntun til Norðurlanda vegna
styrjaldarinnar í Evrópu og Húsmæðrakenn-
araskóli Íslands var stofnaður árið 1942.
Helga Sigurðardóttir var ráðin skólastjóri og
gegndi hún því starfi til 1961 er hún lét af
störfum vegna veikinda. Í bókinni Saga Hús-
mæðrakennaraskóla Íslands, sem Anna Ólafs-
dóttir Björnsson skráði, er rakin stofnun skól-
ans og bent á það hugrekki sem þurfti til að
hefja skólahald haustið 1942 í miðri seinni
heimsstyrjöldinni, aðföng voru erfið og hráefni
af skornum skammti á Íslandi. En þetta tókst
Helgu með glæsibrag. Fyrst þurfti að útvega
húsnæði og fékk hún inni fyrir skólann til
bráðabirgða í kjallara Háskóla Íslands. Þar
breytti hún dimmum kjallara með sandpokum
fyrir gluggum, því þetta var loftvarnarbyrgi
Háskólans, í vel búið kennslueldhús ásamt
borðstofu og skrifstofu en á ganginum var
vistleg dagstofa. Að vísu voru eldhúsáhöldin
fremur fá, en þau voru vel valin. Margir minn-
ast forláta kökugaffla frá þessum árum sem
jafnframt var hægt að skera með. Fyrstu tvö
árin annaðist Helga sjálf alla verklega kennslu
en stundakennarar kenndu bóklegar greinar.
Margir þeirra voru starfsmenn Háskóla Ís-
lands enda fór bókleg kennsla fram í kennslu-
stofum Háskólans. Helga átti gott samstarf
við prófessora Háskólans og hélst það sam-
starf þótt skólinn flytti sig um set. Síðar fjölg-
aði í kennaraliðinu og margir hússtjórnar-
kennarar önnuðust kennslu við skólann. Í
upphafi samdi Helga stundatöflur og kennslu-
áætlanir án þess að hafa skólanefnd né fast
starfsfólk til aðstoðar. Í kafla um Helgu Sig-
urðardóttur sem Vigdís Jónsdóttir ritar í Sögu
Húsmæðrakennaraskóla Íslands lýsir hún
verkum Helgu þannig: „Svo virðist að Helga
væri laus við bælingu tvíráðrar íhygli sem svo
mjög heftir framtak og kemur í veg fyrir að
hæfileikar manna fái notið sín. En hún hafði
óbilandi trú á gildi og nauðsyn þess málefnis
sem hún vann að og lét ekki efahyggju tefja
för sína.“
Í tíð Helgu taldist skólinn tveggja ára nám
en kennt var sumarið á milli og nemendur
fengu aðeins tveggja vikna frí. Yfir sumarið
fluttist skólinn austur að Laugarvatni þar sem
fyrst og fremst fór fram verklegt nám, bú-
störf, garðrækt og heimilisstörf. Annað hvert
ár voru svo haldnar viðamiklar matvælasýn-
ingar á vegum skólans þar sem sýndur var af-
rakstur skólastarfsins.
Þegar Háskóli Íslands stækkaði þurfti hann
á öllu húsnæði sínu að halda og árið 1956 varð
Hússtjórnarkennaraskólinn að rýma hús-
næðið, án þess að vera búinn að fá inni annars
staðar. Skólahald lá niðri vegna húsnæðis-
leysis í tvö ár en haustið 1958 tók skólinn til
starfa á ný að Háuhlíð 9. Þetta voru erfið ár
hjá Helgu Sigurðardóttur, hún var ekki heilsu-
hraust en lét samt engan bilbug á sér finna.
Hún lýsti þeirri skoðun sinni að skólinn ætti að
færast upp á háskólastig. Rétt er að benda á
að á þessum tíma var almenn kennara-
menntun ekki á háskólastigi. Þessi hugmynd
Helgu hlaut ekki hljómgrunn en í húsnæðis-
leitinni var deilt um hvort skólinn ætti að vera
staðsettur nálægt Háskóla Íslands eða Kenn-
araháskólanum. Þá var jafnframt rætt um að
flytja hann norður til Akureyrar eða jafnvel
leggja hann niður. En árið 1977 varð skólinn
hluti af Kennaraháskóla Íslands og hann var
lagður endanlega niður árið 1989 og heimilis-
fræðideild Kennaraháskólans stofnuð.
Skólabragur
Formfesta og agi einkenndu skólastarfið og
var Helga Sigurðardóttir ávallt nefnd fröken
Helga í skólanum. Á vegg kennslueldhússins
var letrað stórum stöfum „Staður fyrir hvern
hlut, hver hlutur á sínum stað“. Boðskapur
þessi var hafður að leiðarljósi í skólastarfinu.
Nemendur klæddust skólabúningum og geng-
ið var eftir því að kjóll, svunta og kappi væru
hrein og færu vel. Ef nemendur fóru í vett-
vangsheimsóknir á vegum skólans krafðist
Helga þess að þeir væru með hatta hvort sem
ferðinni var heitið í sláturhús eða á listsýning-
ar. Þegar gesti bar að garði voru nemendur
látnir stilla sér upp og syngja skólasönginn.
Steingrímur J. Þorsteinsson kenndi íslensku
við Húsmæðrakennaraskólann frá 1947 til
1964. Hann kynntist því skólastarfinu vel. Í áð-
urnefndri minningargrein sem hann ritaði að
Helgu látinni segir hann: „Háttvísi var meðal
kennslugreina á stundaskrá og það var meira
en nafnið eitt. Yfir samkomum skólans og
skemmtun var líka sá svipur og stíll sem ég
þekki varla slíkan í skólalífi okkar, en jafn-
framt sú áfenga æskugleði sem enginn mjöður
fær skapað.“
Vigdís Jónsdóttir var nemandi Helgu í
fyrsta árgangi og tók síðar við skólastjórastöð-
unni er Helga lét af störfum. Hún lýsir
kennslu Helgu þannig að hún hafi verið borin
upp af sannfæringarkrafti. Hún hafi boðað
nýja manneldisstefnu og lagt ríka áherslu á að
auka bæri hlut ávaxta og grænmetis í fæðunni.
En þar sem úrval af slíkum vörum var afar
takmarkað á markaði benti Helga á það úr-
ræði að húsmæður tækju málin í sínar hendur
og stunduðu matjurtarækt á heimilum. Er hún
sýndi aðferðir við matreiðslu gerði hún það af
mikilli leikni. Hún kunni ráð við flestum vanda
sem upp gat komið í eldhúsinu og nemendur
gátu ætíð treyst á hjálp hennar ef illa gekk.
Hún lagði áherslu á hefðbundna matreiðslu en
samhliða var bryddað upp á nýjungum í með-
ferð íslensks hráefnis. Þá voru einnig fram-
leiddir vandaðir íburðarmikilir réttir en Helga
lét þó ekki berast með tískustraumum ef þeir
stríddu gegn hóflegum neysluvenjum. Hag-
sýni og smekkvísi við matreiðsluna var ætíð í
fyrirrúmi, allt sem á borð var borið varð að
standast kröfur um lýtalausa framreiðslu.
Hússtjórnarkennaraskólinn átti drjúgan þátt í
að varðveita þjóðlega meðferð matvæla sem
dæmi má nefna að nýting fjallagrasa var
endurvakin og sláturafurðir geymdar í mysu
þótt frystigeymslur væru að ryðja sér til rúms
og væru einnig notaðar.
Um samskipti nemenda segir Vigdís Jóns-
dóttir: „Að jafnaði voru samskipti skólastjóra
og nemenda skemmtileg og uppörvandi, lá-
deyða og vandræðagangur víðs fjarri. Það sem
koma átti í verk þoldi ekki frest, framtak og
bráðlæti þessa kappsfulla verkstjóra var ögr-
un þeim værukæru sem gjarnan vildu vera
áhorfendur og láta stundir líða fram í rólegum
takti.“
Helgu þótti vænt um nemendur sína og
gerði þeim grein fyrir að nám þeirra væri
mikilvægt. Í gamni og alvöru setti hún fram
„tíu ára regluna“. Í þeirri reglu fólst að hún
mæltist til þess að nemendur hennar kenndu í
10 ár áður en þær færu að helga sig eigin-
manni og börnum.
Miðað við allt það sem Helga Sigurðardóttir
afkastaði á stuttri ævi má ætla að ekki hafi
gefist mikill tími til gleðskapar en því er víðs
fjarri. Vigdís Jónsdóttir segir þetta um Helgu:
„Að annasömu dagsverki loknu gat hún vísað
allri þreytu á bug og tekið á sig gervi glæsi-
konu. Hún kunni að lyfta góðu samkvæmi yfir
hversdagsleikann og var lífið og sálin í veislu-
glaumi.“ Og Katrín Helgadóttir tekur í sama
streng í minningargrein að Helgu látinni.
„Engan hef ég hitt á lífsleiðinni sem átti jafn-
létt með að gleðjast á góðri stund og gera sam-
stillta heild úr misjöfnum hópi. Þá var hún
ætíð miðdepillinn sem allir hlýddu, hið ríka
hugmyndaflug hennar kom í ljós, bak við
bjartar brár hló barnslundin og góðvildin
streymdi frá henni til umhverfisins.“
Hér hefur verið gerð tilraun til að lýsa frök-
en Helgu Sigurðardóttur og verkum hennar.
Helga var brautryðjandi og baráttukona og
mótlætið varð henni hvatning. Hennar verður
lengi minnst fyrir að hafa stuðlað að stofnun
Hússtjórnarkennaraskóla Íslands, verið skóla-
stjóri hans og fyrir hinar viðamiklu mat-
reiðslubækur er hún ritaði, einkum bókina
Matur og drykkur.
Og enn er vitnað í minningargrein Stein-
gríms J. Þorsteinssonar í Morgunblaðinu á
jarðarfarardegi Helgu 31. ágúst 1962.
„En svo var henni annt um allt það, sem
henni við kom, að umhyggja hennar gat orðið
að ráðríki. Hún vissi, að nefndir og fundir
verða framkvæmdum oftast til trafala og voru
t.d. kennarafundir sízt haldnir oftar en þörf
krafði. Hún var eins konar einvaldsdrottning
skólans. Hún átti það jafnvel til að leggja til
skólans ný umráðasvæði bæði í háskólanum og
Háuhlíð, þegar biðlund brást eftir leyfi lands-
drottna, og veit ég ekki annað en sú landvinn-
ingastarfsemi hafi orðið sigursæl – enda hét
fröken Helga fullu nafni Sigurhelga, þótt hún
kallaði sig það aldrei – en hún var það.“
Úrval af ritum Helgu Sigurðardóttur munu
verða til sýnis í safni Menntasmiðju Kennara-
háskóla Íslands við Stakkahlíð frá og með af-
mælisdegi hennar 17. ágúst nk.
 Heimildir:
Anna Ólafsdóttir Björnsson: Saga Húsmæðrakennaraskóla
Íslands. Útgefandi Hússtjórnarkennarafélag Íslands Reykja-
vík 1998. Vigdís Jónsdóttir skólastjóri skrifaði kafla um
Helgu Sigurðardóttir í bókina og Anna Gísladóttir tók sam-
an kennaratal.
Steigrímur J. Þorsteinsson: Helga Sigurðardóttir skólastjóri
Minning. Morgunblaðið, 31. ágúst 1962.
Katrín Helgadóttir: Helga Sigurðardóttir skólastjóri Minn-
ing. Morgunblaðið, 31. ágúst 1962.
Ljósmynd/Vigfús Sigurgeirsson
Höfundur er lektor í matvæla- og næringarfræði við
Kennaraháskóla Íslands.
’Hin mikla fjölbreytni í ritum Helgu ber vott um að húnhafi verið afar víðsýn, hugmyndarík og fljót að átta sig á
aðstæðum og finna nýjar leiðir eftir því sem ástandið í
þjóðfélaginu breyttist. ‘