Lesbók Morgunblaðsins - 14.08.2004, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 14. ágúst 2004 | 11
SKÁLDSAGAN Vernon G. Little er frumraun
D.B.C. Pierre og hefur reynst eitt af umdeildari
bókmenntaverkum síðasta árs á Bretlandseyjum.
Bókin hlaut hin virtu Booker-verðlaun í fyrra en
skömmu áður en verðlaunin voru afhent flettu
breskir fjölmiðlar ofan af leyndardómsfullri fortíð
höfundarins (sem heitir réttu nafni Peter Finlay)
og kom þar ýmislegt ókræsilegt í ljós. Finlay, sem
búið hefur í Ástralíu, Mexíkó og nú síðast á Írlandi,
á að baki langan feril sem svikahrappur, fjár-
hættuspilari og eiturlyfjafíkill og situr hann nú víst
í skuldasúpu sem verðlaunaféð mun að einhverju
leyti greiða niður. Sagan af því hvernig hann hlunn-
fór vin sinn með því að selja undan honum íbúð og
stinga af með upphæðina hefur til dæmis gengið
ljósum logum milli blaðagreina og sjónvarpsþátta
sem er í sjálfu sér ekki skrítið þar sem bakgrunnur
sem þessi er harla óvanalegur í bókaheimum. Lífs-
stíll höfundar ætti þó ekki að skyggja á bók Pierre
sem íslenskum lesendum gefst nú kostur á að njóta
í þýðingu Árna Óskarssonar. Þegar lestur hefst
kemur í ljós að skáldsagan þarf ekki á gauragangi
höfundar á að halda til að ýfa fjaðrir og vekja eft-
irtekt. Umfjöllunarefnið sjálft nægir til þess en
sagan, sem gerist í smábæ nokkrum í Texas, hefst
þremur dögum eftir að harmleikur á sér stað sem
ber allnokkurn keim af atburðinum sem skók borg-
ina Littleton í Colorado-fylki fyrir fáeinum árum.
Tveir unglingspiltar komu í skólann gráir fyrir
járnum og myrtu á annan tug samnemenda sinna
og hefur skólinn, Columbine High, í kjölfarið orðið
eins konar samnefnari fyrir atburði af þessu tagi.
Hér er það besti vinur titilpersónunnar, Jesus
Navarro, sem gengur berserksgang og fellir sextán
samnemendur þeirra Vernons áður en hann sviptir
sig lífi. Enda þótt Vernon hafi ekki tekið þátt í
fjöldamorðunum beinast augu bæjarbúa að honum,
grunsemdir vakna um að hann hafi verið vitorðs-
maður og ekki virðist Vernon leggja eigin málstað
lið þegar hann flýr til Mexíkó. Setja mætti bók
þessa í samhengi við nýlega kvikmynd Gus Van
Sant, Elephant, sem greinir frá aðdraganda skóla-
morða sem einnig svipa til atburðanna í Littleton,
en skáldsaga Pierre hefur í senn bæði grimmilegra
og kaldhæðnislegra yfirbragð auk þess sem að-
dragandi harmleiksins er lengst af dularfull eyða í
miðju frásagnarinnar, en eftirköstin hljóta þeim
mun meiri athygli.
Vernon er lokaður og frekar bitur unglings-
piltur, skammsýnn og sjálfhverfur, og vandræða-
gangurinn sem fylgir misheppnuðum tilraunum
hans til að snúa sig út úr glæparannsókninni er
rauði þráðurinn í bókinni. Fleiri morð bætast við og
brátt er Vernon orðinn eftirlýstasti glæpamaður
landsins, frægur fyrir að hafa slegið met fjölda-
morðingjans John Wayne Gacy aðeins fimmtán ára
að aldri. Fjölmiðlafárið sem við tekur er einn kostu-
legasti þáttur verksins. Lally, fréttamaður CNN
sem hefur yfir lítilli sem engri siðferðiskennd að
búa, leikur mikilvægt hlutverk í framvindunni og
holdgerir miðlægasta boðskapar bókarinnar, en
það er hvernig skammlausir fjölmiðlar draga al-
menning á asnaeyrunum og móta veruleikann í
gegnum hlutdrægan og hagsmunamiðaðan frétta-
flutning.
Margt er athyglisvert við bókina, kannski ekki
síst sú mynd sem dregin er upp af Bandaríkjunum
en segja má að bókin sé öll vörðuð ákveðinni tor-
tryggni í garð bandarísks samfélags. Skólamorðin í
Columbine voru að sjálfsögðu heimsfréttir en at-
burðurinn birtist hér eins og höfundur sjái hann
fyrir sér sem einhvern veginn táknrænan fyrir
bandarískan veruleika, veruleika sem þá er ataður
blóði og hverfist um fjarstæðukennd og nær óskilj-
anleg ofbeldisverk. Gagnrýnisbroddurinn, eða öllu
heldur skrípamyndin sem dregin er upp af litla
samfélaginu í heimabæ Vernons er á stundum
heldur ofstækisfull, en kannski ekki vanhugsuð og
heimilisaðstæður sögumannsins unga eru stór-
skondnar, dálítið eins og freudísk lexía um tilurð
hins refsandi súper-egós. Helst fipast höfundi þeg-
ar hann dregur hvatann að ofbeldisverknaðnum í
skólanum saman í snyrtilegan pakka. Orsakakeðj-
an er þar ósennileg vegna þess að hún útskýrir of
mikið, engin vafaatriði eru skilin eftir, ólíkt því sem
hlýtur að vera þegar harmleikur af þessu tagi á sér
stað. Hins vegar er heilmikill kraftur í allri sögunni,
Vernon er forvitnilegur sögumaður þótt óskaplega
nærsýnn sé, og blótsyrða- og slangurflaumurinn
sem einkennir málfar hans er ein af ástæðunum
fyrir því að sagan hefur yfir sér ákveðinn veru-
leikablæ og virðist að mörgu leyti trúverðug innsýn
í hugarheim misskilins unglingspilts, og á þar þýð-
andi hrós skilið. En þetta er með öðrum orðum
óvenjuleg skáldsaga, áhrifarík og skemmtileg og
bregður upp dálítið gróteskri spegilmynd af sam-
tíma okkar sem maður hálfpartinn óttast að sé
samt ekki svo fjarri sanni.
Eftirlýstur fjöldamorðingi
BÆKUR
Skáldsaga
eftir D.B.C. Pierre
skáldsaga
Árni Óskarsson íslenskaði.
Bjartur. Reykjavík. 2004. 329 bls.
VERNON G. LITTLE (Vernon God Little)
Reuters
Vinningshafi Booker-verðlauna síðasta árs, D.B.C. Pierre stillir sér hér upp með bókina Vernon G. Little, sem
jafnframt er frumraun hans sem rithöfundar.
Björn Þór Vilhjálmsson
Bók Nic Kelman Girls, eða Stelp-ur eins og heiti hennar gæti út-
lagst á íslensku, nær að vera djörf og
kjarklaus á sama
tíma að mati
gagnrýnanda
Daily Telegraph.
Bókin hefur þegar
vakið umtalsverða
athygli vest-
anhafs, en Kelm-
an fjallar í þessari
fyrstu skáldsögu
sinni í smáat-
riðum um losta
eldri manna til táningsstúlkna.
Þannig draga slælegir akademískir
skýringakaflar inn á milli frásagna
bókina nokkuð niður, að mati blaðs-
ins, sem segir lýsingar
Kelmans annars virka
svo raunsannar að
flestir karlmenn í hópi lesenda geti
ekki annað en kannast við sig. Kven-
fólk í hópi lesenda eigi hins vegar
efalítið eftir að finna til þunglyndis
og jafnvel reiði við lesninguna, sem
reynist hins vegar lesendahópnum í
heild sinni aldrei leiðinleg. Guardian
segir Girls líka fulla af hugmyndum
sem bjóða samtímaþjóðfélaginu
birginn fyrir að hafa kynþokkafullar
ímyndir táningsstúlkna í hávegum.
  
Viðfangsefni nýjustu skáldsöguNicholson Baker, Checkpoint,
er að þessu sinni áætlun um að
myrða forseta Bandaríkjanna. Efni-
viðurinn hér hrópar á athygli líkt og
fyrri verk Baker, en að mati gagn-
rýnanda New York Times nær leit
höfundarins að athygli nýjum hæð-
um í Checkpoint. Þannig segir blaðið
áhuga Bakers á þessu viðfangsefni
sínu virðast of sannfærandi, auk þess
sem sagan nálgist raunveruleikann
óþægilega mikið. Checkpoint er sett
upp sem afrit af samræðum tveggja
manna á hótelherbergi í Washington
í maí á þessu ári. Þar hefur Jay,
óhamingjusamur maður sem finnst
hann hafa fátt að lifa fyrir, kallað á
Ben, vin sinn, til að útskýra fyrir
honum framkvæmdina sem hann
ætlar að ráðast í og er að eigin áliti
mannkyninu öllu til góða. Bókin rek-
ur svo samræður þeirra tveggja þar
sem Ben reynir að fá vin sinn ofan af
þessari brjálæðislegu áætlun.
  
Nýjsta bók Janet Morgan kannað virka reyfarakennd á les-
andann, en þar segir frá mynd-
arlegum ungum
hefðarmanni,
njósnaforingj-
anum Bruce, sem
kemur á fót
njósnaneti í París.
Ritarinn sem
hann ræður er
falleg, ung hefð-
arkona og í stríðs-
lok nær ástin yf-
irhöndinni og þau
giftast. The Secrets of Rue St. Roch:
Intelligence Operations Behind
Enemy Lines in the First World
War er engu að síður sönn saga sem
segir frá því hvernig húsmóðir sem
elskar súkkulaði, sérvitur Belgi og
breskur liðsforingi áttu sinn þátt í
sigri bandamanna í heimsstyrjöld-
inni fyrri. Að sögn gagnrýnanda
Guardian er bókin líka áhugaverð
lesning og ekki aðeins fyrir þá sem
hafa áhuga á hernaðarsögu, heldur
býr hún einnig yfir skemmtilegum
lýsingum á óvenjulegum hliðum
stríðsins.
  
Einstein og Freud eru viðfangs-efni nýjustu bókar Richard
Panek The Invisible Century, eða
Ósýnilega öldin. Bókin er að mati
gagnrýnanda New York Times bæði
heillandi og ergileg um leið, hún tek-
ur á afstæðiskenningum Einsteins
sem og árunum er Freud lagði
grunninn að sálgreiningum. Panek
afgreiðir efnið um margt vel, ekki
síst í hugmyndum höfundarins um
ósýnileika. Bendir Panek þannig á að
Einstein og Freud hafi ekki gjör-
breytt menningarsögu með því að
túlka sönnunargögn líkt og vís-
indamenn eiga að gera, þess í stað
hafi þeir varla litið á þau og sett fram
eigin með huglægum tilraunum og
athugunum á eigin hugarstarfsemi.
Nic Kelman
Erlendar
bækur
Janet Morgan
Á UPPVAXTARÁRUM þeirra
Sveins, Péturs og Bjarna Benedikts-
sona á fyrri hluta síðustu aldar
spurði Guðmundur Finnbogason föð-
ur þeirra eitt sinn: „Hvernig er það,
Benedikt, lesa synir þínir ekki mikið
orðabækur?“ Það býr margt í þessari
spurningu en það sem blasir við flest-
um, fyrir utan hið kynbundna sjón-
arhorn sem gleymir systrunum og
við hnjótum að sjálfsögðu um á vor-
um dögum, er að það er ekki út-
breidd iðja að liggja í lestri orðabóka.
Flestum lesendum hentar fremur að
styðjast við þær sem uppflettirit. Allt
aðra sögu er að segja um þær orða-
og uppflettibækur sem Sölvi Sveins-
son hefur sent frá sér. Frábærlega
skemmtilegar handbækur hans um
málshætti og orðtök eru einmitt til
þess fallnar að börn og unglingar,
ekki síður en fullorðið fólk, geti sökkt
sér niður í lestur þeirra og haft mikla
skemmtun af. Sama má segja um þá
nýju bók sem Sölvi hefur nú saman
setta. Fyrirmyndina sækir hann til
alþýðlegra danskra og sænskra rita
og lesendur Morgunblaðsins kannast
við sumt af því sem hér er komið á
bók úr greinum sem Sölvi hefur ritað
í Lesbók blaðsins.
Sölvi skrifar stuttar ritgerðir um
einstök orð sem hann hefur valið með
tilliti til skemmtigildis. Og er sá
mælikvarði helsta ástæða þess hvað
bókin er læsileg. Hér er ekki farið
breitt yfir hið fræðilega svið og reynt
að gera grein fyrir þróun indóevr-
ópskra mála frá öndverðu, eða taka
skipuleg dæmi frá ólíkum menning-
arskeiðum tungunnar til að sýna þá
sögu sem orðaforðinn geymir. Orð
eins og ‘túlkur’, ‘torg’ og ‘fíll’ rata til
dæmis ekki inn hjá Sölva, en þau eru
oft höfð til marks um forn tengsl nor-
rænna mála við slavneskar tungur og
arabísku á dögum víkinga. Í staðinn
er lögð mikil áhersla á nýyrði ým-
iskonar, slangur og orð sem hafa ekki
notið sérstakrar virðingar í rituðu
máli en eru þó á hvers manns vörum.
Farin er sú leið að gera grein fyrir
merkingu orðanna og rekja síðan
hvernig skyld orð eru í nágranna-
málum okkar um leið og merking
einstakra orðhluta er rakin og hvern-
ig þeir birtast á víð og dreif í indóevr-
ópskum málum. Þannig er dregin
upp hin flókna og áhugaverða mynd
af merkingarvef tungumálanna sem
ætti að duga flestum til að hafa mikla
ánægju af lestrinum – eins og Sölvi
sjálfur hefur augljóslega haft af
skrifunum.
Hann er hressilegur í framsetn-
ingu, skýtur inn persónulegum at-
hugasemdum og er greinilegt að
hann sækir í drjúgan reynslusjóð af
því að miðla þessum fræðum í
kennslu sinni. Það er svo verkefni
fræðanna að kafa dýpra ofan í merk-
inguna í einstökum atriðum.
Af fornmálum tekur Sölvi oft
dæmi af grísku og latínu og gætu
hrekklausir lesendur stundum freist-
ast til að halda að þau orð sem fjallað
er um væru ættuð þaðan. Stundum
er það að vísu raunin en þeir sem vita
ekki betur hefðu mátt fá meiri stuðn-
ing við þá meginhugsun að þessi
fornmál sýna oft birtingarmynd orða
sem eiga sér sameiginlegar rætur
með okkar íslensku orðstofnum langt
aftur í indóevrópskri fortíð. Enda
þótt þetta blasi við í málvísindum
hefur það stundum viljað brenna við í
öðrum fræðum að menn hafa haldið
að uppruna sagna og hugmynda
mætti rekja eftir þessari leið, frá
grísku til latínu og síðan íslensku,
vegna þess að margt af hinum sam-
eiginlega indóevrópska hugmynda-
og sagnaarfi var fyrst skráð á grísku
og latínu. Og gá þá ekki að því að hin
varðveittu rit birta okkur aðeins sýn-
ishorn af þeim fjölbreytta menning-
ararfi sem mannkynið hefur varð-
veitt í minni sínu, siðum og venjum.
Sá arfur hefur síðan ratað á bækur á
ólíkum tímum í ólíkum löndum og
reynist þá oft vera furðu líkur því
sem hefur verið skráð löngu áður allt
annars staðar án þess að rit-
unarsagan skipti nokkru máli við að
skýra líkindin.
Á dögum zetudeilunnar miklu,
þegar landsmenn skipuðust í póli-
tískar fylkingar með og á móti því að
rita zetu í íslensku (til viðbótar við
fylkingar með og á móti bjór, hunda-
haldi og her í landi – allt mál sem
hafa fengið eða eru að fá farsælan
endi), var það ein helsta röksemd
zetumanna að sá bókstafur væri sér-
lega vel til þess fallinn að halda vak-
andi áhuga og þekkingu manna á
uppruna orðanna. Til þess að læra að
skrifa zetu á réttum stöðum þyrftu
börn að vita hvernig orðin væru
mynduð.
Andstæðingum zetunnar veittist
auðvelt að sýna fram á ósamræmi í
tungumálinu að þessu leyti og and-
legur leiðtogi þjóðarinnar, Halldór
Laxness, hæddist að þessum mál-
flutningi. Benti á að orðsifjafræði
væri háskólafag fyrir málfræðinga
og að ekki þyrfti að leggja drjúgan
hluta af íslenskukennslu ungra barna
undir stafsetningaræfingar sem
byggðu á þeirri fræðigrein. Nú hefur
Sölvi Sveinsson fyllt ágætlega upp í
það tómarúm sem zetan skildi eftir á
þessu sviði. Hin nýja bók hans vekur
lifandi áhuga á tungumálinu og þeim
merkingarblæbrigðum sem hafa
velkst um á tungum í þjóðanna kyn-
lega blandi. Og hentar mun betur til
þess en zetan. Saga orðanna er skrif-
uð af íþrótt og augljósri færni við að
miðla flókinni þekkingu og fræðum
til nýrra lesenda um leið og hún er
hreinasti yndislestur fyrir alla
áhugamenn um tungumál.
Lesvæn orðabók
BÆKUR
Málfræði
Höfundur Sölvi Sveinsson. Iðunn 2004.
SAGA ORÐANNA
Gísli Sigurðsson