Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.2004, Síða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 11. september 2004 | 7
hámenningunni hefur bara verið ýtt til hliðar og markaðs-
hyggja heilalausrar afþreyingar tekið völdin.
Vangaveltur um framtíðina
Þegar stefna Sinfóníunnar er skoðuð veltir maður því fyrir
sér hvort markaðslögmálin muni á endanum ráða öllu.
Hugsanlega má líta á markaðslögmálin sem náttúrulögmál
og var það álit vísindaskáldsagnahöfundarins Philip K. Dick
að náttúrulögmálin myndu sigra hámenninguna. Kemur
þessi skoðun hans fram í smásögu sem ber nafnið „The Pre-
serving Machine“. Segir sagan frá manni nokkrum, unn-
anda fagurrar tónlistar sem getur ekki hugsað sér að tónlist
Beethovens, Bachs og allra hinna verði eyðingunni að bráð.
Hann lætur því smíða fyrir sig tæki sem umbreytir nótna-
handritum í dýr. Hugmyndin með því er að dýrin muni allt-
af á einhvern hátt finna leið til að lifa af þó að tónlistin
eyðist og falli í gleymsku vegna heimsstyrjalda. Hann gerir
tilraun með nokkur tónverk og sleppir dýrunum lausum í
nálægum skógi. Nokkru síðar handsamar hann skordýr sem
áður hafði verið prelúdía eftir Bach og setur það aftur í
tækið. Út kemur nótnahandrit með óþekkjanlegri, viðbjóðs-
legri tónlist. Dýrin hafa lagað sig að umhverfinu og breyst;
náttúrulögmálin hafa sigrað.
Gildi listarinnar
Kannski er ekki hægt að sporna við náttúrulögmálunum,
lögmálum markaðarins og þeirri þróun sem hér hefur verið
fjallað um, enda er sú þróun ekki með öllu slæm. Markaðs-
hyggjan getur t.d. leitt til fjárhagslegs ávinnings og um-
breyting hámenningar í fjöldalist leiðir til þess að fleiri hafa
nú aðgang að æðri list en nokkru sinni fyrr. Hins vegar er
rétt að gagnrýna markaðshyggjuna þegar hún dregur úr
sérkennum íslenskrar tónlistarmenningar, eins og á sér stað
hjá Sinfóníunni. En í víðara samhengi skiptir þetta hugs-
anlega engu máli; sumir gætu sagt að aðalatriðið væri fyrst
og fremst að geta notið listarinnar, hvernig sem hún er
flokkuð.
Apolló og Díonýsos
Ef það er rétt, hver er þá tilgangur listarinnar og af hverju
er mikilvægt að geta notið hennar? Nietzsche kafaði djúpt í
eðli og gildi hennar og í bókinni Tilurð tragedíunnar úr
anda tónlistarinnar sagði hann að Grikkir til forna hefðu lit-
ið svo á að lífið væri í eðli sínu hræðilegt. Engu að síður
höfnuðu þeir bölsýninni og umbreyttu lífsýn sinni með því
að listgera hana; lífið varð ásættanlegt með því að nálgast
það í gegnum listræna upplifun. Hægt var að gera það á tvo
vegu sem Nietzsche tengdi við hugarfar eða viðhorf er til-
heyrði annars vegar sólguðinum Apolló og hins vegar vín-
og vímuguðinum Díonýsosi. Díonýsos var í huga Nietzsches
tákn lífsins sjálfs; víma guðsins var alsæla þess sem upplifði
einingu við kjarna lífsins. Apolló stóð fyrir skynsemi, aga og
dyggðir. Leið hans var að draga hulu yfir sársauka tilver-
unnar, að búa til draumaheim fegurðar sem hægt væri að
gleyma sér í. Það var gert með því að skapa goðsagnaheim
og með því að semja epísk listaverk. Leið Díonýsosar var að
„umfaðma lífið“ í öllum sínum hryllingi og urðu þá til harm-
leikir og tónlist. Að mati Nietzsches er undirstaða æðsta
menningarstigs sameining þessara tveggja viðhorfa, þegar
frumkraftarnir eru beislaðir af formfegurð. Þannig list er
lausnari mannskyns.
Lokaorð
Í þessari grein hef ég einblínt á það hve mörkin á milli há-
og lágmenningar verða sífellt óljósari. Óhætt er að fullyrða
að margt í hámenningunni sé nú orðið að lágmenningu og
að það sem enn sé hámenning, eins og t.d. íslensk nútíma-
tónlist, hafi fallið í skuggann af markaðshyggju fjöldalist-
arinnar. Raunverulegur samruni há- og lágmenningar virð-
ist hins vegar lofa góðu eins og geisladiskur Ásgerðar
Júníusdóttur gerir. Hið neikvæða við breytingarnar und-
anfarið er þrælsótti við ofurvald markaðslögmálanna, sem
getur orðið til þess að stöðnun nær yfirhöndinni eins og
virðist eiga sér stað hjá Sinfóníuhljómsveit Íslands um þess-
ar mundir. Afleiðingarnar af því gætu orðið að sérkenni ís-
lenskrar tónlistarmenningar verði óljós og hverfi jafnvel
með öllu. Eins og ég hef bent á þá er íslensk tónlistarmenn-
ing ein af forsendum þess að við getum kallað okkur menn-
ingarþjóð. Engu að síður er nauðsynlegt að gefa markaðs-
lögmálunum gaum og hafa í huga að menningin þróast eins
og annað. Í því samhengi fannst mér eðlilegt að koma með
heimspekilegar vangaveltur um framtíðina og hvert gildi
listarinnar væri. Ég taldi rétt að benda á að þó listheim-
urinn breyttist og mörkin á milli há- og lágmenningar
hverfi væri listupplifunin sjálf aðalatriðið. Ef eyðing landa-
mæra lág- og hámenningar þýðir að fleiri geti notið list-
arinnar, sem Nietzsche taldi vera lausnara mannkyns, þá er
framtíðin ekki svo hræðileg.
Morgunblaðið/Einar Falur
Sinfóníuhljómsveit Íslands „Hið neikvæða við breytingarnar und-
anfarið er þrælsótti við ofurvald markaðslögmálanna, sem getur
orðið til þess að stöðnun nær yfirhöndinni eins og virðist eiga sér
stað hjá Sinfóníuhljómsveit Íslands um þessar mundir.“ Myndin
er tekin af Sinfóníuhljómsveit Íslands að leika í Kennedy Center,
Washington, Bandaríkjunum, árið 2000.
Höfundur er tónlistargagnrýnandi á Morgunblaðinu.