Lesbók Morgunblaðsins - 16.10.2004, Síða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 16. október 2004
S
aga þjóðarinnar á síðustu öld
er skráð í táknum eins og
skjaldarmerkinu, fjallkon-
unni, fánanum, fálkanum og í
myndrænni framsetningu á
peningaseðlunum, bókarkáp-
unum, umbúðunum utan um
mjólkina, kexið og grænu
baunirnar, í auglýsingunum, dagblöðunum,
sjónvarpsgrafíkinni og þannig mætti lengi
telja. Í þessum myndum er sögð saga sem
kannski hvergi annars staðar er sögð, saga um
það hvernig Íslendingar sáu sjálfa sig og um-
hverfi sitt.
Á sýningu Listasafns Reykjavíkur verður
grafísk hönnunarsaga á Íslandi rakin í gegnum
hina ýmsu miðla og birtingarmyndir fram til
dagsins í dag.
Efnisflokkar á sýningunni spanna vítt svið
allt frá spegilmynd liðins tíma í
formi auglýsinga, áróðurs, pen-
ingaseðla, umbúða og mynd-
skreytinga, frá fyrstu sjón-
varpsgrafíkinni, sjónvarpsauglýsingunum,
bókunum og prentefninu til þess ferskasta sem
á sér stað í grafískri hönnun í dag.
Blaðamaður ræddi við Guðmund Odd Magn-
ússon, prófessor við hönnunardeild Háskóla Ís-
lands, en hann hefur átt þátt í undirbúningi
sýningarinnar.
Daglegir hlutir segja sína sögu
Grafísk hönnun er alls staðar fyrir augum okk-
ar en við veitum henni kannski sjaldan sér-
staka athygli. Er þetta ekki kjarninn í viðtöku
á þessum hluta menningar okkar? Hefur þetta
hugsanlega einhver áhrif á það hvernig þið
hugsið og setjið upp þessa sýningu?
„Já, það er skrýtin mótsögn að það sem er
hannað til að ná sem mestri athygli nær sjald-
an sérstakri athygli en samt alltaf þegar við
ætlum okkur að sjá, lesa og skilja. Auðvitað
fara samt grafísk skilaboð inn þótt við séum
ekki að hugsa um þau sérstaklega t.d.
umferðarskilti, peningaseðlar o.þ.h. Nú, það
sem er daglega fyrir augum okkar eins og
mjólkurfernur, hættum við einfaldlega að lesa í
vegna þess að þær eru alltaf þarna. En þær
verða sérkennilegur hluti undirmeðvitundar
okkar.
Þetta kemur berlega í ljós þegar við stönd-
um frammi fyrir mjólkurhyrnum – þessum þrí-
köntuðu frá sjöunda áratugnum sem við vorum
búinn að steingleyma. Þær geta slegið mann út
af laginu – tilfinningatengingarnar verða svo
miklar. Styrkur umbúða hangir líka á tíma og
staðsetningu. Guli miðinn á dósum með græn-
um baunum frá Ora hefur gífurlega þýðingu
fyrir utan landsteinana – á jólum erlendis ígildi
gulls.
Daglegir hlutir liðins tíma hafa ótrúlega
sterkar tilvísanir og þessi sýning er bók-
staflega um það og reyndar ýmislegt annað.“
Frá fjallkonu til pómós
Sýningin mun kannski ekki síður veita innsýn í
sjálfsmynd Íslendinga á mismunandi tímum
síðustu aldar en þróun hönnunar?
„Einmitt. Sýningin fjallar um myndræna
framsetningu inntaks, umbúða, peninga, frí-
merkja og merkja. Myndræn framsetning á
prenti er ansi fátækleg þar til með tilkomu
myndmóta. Það gerist á svipuðum tíma og
þéttbýlismyndun og sjálfstæðisbaráttan hefst.
Grunnurinn að myndmáli þjóðernisrómantík-
urinnar kom fram hjá Benedikt Gröndal. Hann
dregur fyrst upp fjallkonuna og landvættina á
1.000 ára minningarbréfi Íslands árið 1874.
Fjallkonan átti systur um alla Evrópu. Hún
var táknmynd lýðveldissinna gegn konungs-
veldi. Hugmyndin að fálkanum kom líka fram á
þjóðhátíðinni 1874. Það var hins vegar Sig-
urður málari Guðmundsson sem teiknaði hann.
Myndmálið var frekar fátæklegt í upphafi og
svipað á nánast öllum hlutum. Fjallkonumynd-
in birtist ekki bara á peningum heldur líka á
umbúðum fyrir súkkulaði, kaffi, mentoltöflur,
leðurfeiti og skósvertu.
Fálkinn var ekki bara merki heimastjórn-
arinnar heldur birtist hann líka á fjölmörgum
merkjum félaga og fyrirtækja. Teiknarar voru
ekki til hér sérmenntaðir og er mikið af þessu
teiknað og prentað erlendis í fyrstu. Fyrstu
teiknararnir sem eitthvað kvað að voru iðn-
aðarmenn eins og tréskurðarmeistarar. Það má
nefna Stefán Eiríksson sem teiknaði t.d.
hlutabréf Eimskipafélagsins. Fyrstu um-
búðamiðarnir tengjast efna- og ölgerðum.
Sumir þeir fyrstu eru enn notaðir nánast
óbreyttir í dag eins og á Maltextrakt. Sá miði
er frá 1913. Þjóðernismyndmálið fer á fleygi-
ferð í kringum Alþingishátíðina 1930. Á ár-
unum á undan verður til fyrsti alvöruteikn-
arinn, Tryggvi Magnússon. Hann teiknaði
mikið fyrir hátíðina, til dæmis héraðs- og
sýslumerkin sem ekki voru til fyrr en þá.
Fyrstu sérmenntuðu teiknararnir fara svo til
náms til Kaupmannahafnar og þeir sem setja
mestan svip við heimkomuna voru systkinin
Ágústa Pétursdóttir Snæland og Halldór Pét-
ursson, Stefán Jónsson og Jörundur Pálsson.
Atli Már og Ásgeir Júlíusson koma heim að-
eins síðar. Borgarmyndun er hafin og flugið
einnig sem lagði grunn að ferðamennsku og
ímyndarsmíði. Sjötti áratugurinn bar með sér
mikil amerísk áhrif. Módernisminn nær svo
fótfestu seint á þeim áratug og svo poppið og
pómóið eða póstmódernismi.“
Markviss ímyndasmíð
Mig langar til að skoða aðeins nánar skilin sem
verða þegar menntaðir teiknarar koma til sög-
unnar. Voru þeir fyrst og fremst fagmenn hvað
handverkið varðar eða
má segja að þeir
kynni til sögunnar
markvissa ímynda-
smíði hér á landi?
„Þegar þessir
fyrstu teiknarar
koma eru þeir fyrst
og fremst hand-
verksmenn. Þau læra
flest við Kuns-
håndværkerskolen í
Kaupmannahöfn. En þau
kynna einnig til sögunnar
markvissa ímyndarsmíði. Jör-
undur með ÁTVR, Stefán teikn-
aði nánast öll frímerki þjóðarinnar í
meir en áratug. Halldór bæði merki og auglýs-
ingar fyrir Flugfélag Íslands og Loftleiðir.
Hann gerir líka merki Reykjavíkurborgar. Atli
Már hannaði fyrir Búnaðarbankann og Hörpu
og margt fleira. En við skulum þó hafa í huga
að markviss ímyndarsmíði með tengslum við
markaðsfræðinga o.þ.h. verður varla til fyrr en
með tilkomu stórra auglýsingastofa með verka-
skiptingu. Það gerist á sjöunda áratugnum.
Þeir Atli og Ásgeir Júlíusson ráku aug-
lýsingastofu saman. Hjá þeim unnu teiknarar
innlendir og erlendir. En stórar auglýs-
ingastofur eins og við þekkjum þær í dag byrj-
uðu með Gísla B. Björnssyni og Kristínu Þor-
kelsdóttur. Um það leyti byrjar líka kennsla í
auglýsingateiknun við Myndlista- og hand-
íðaskólann. Á þessum tíma verða breytingar í
prentiðnaði sem kröfðust nýrra vinnubragða,
það er offset-prentunin. Hún krafðist þess að
„Alþjóðleg“ á okkar h
Félag íslenskra teiknara fagnaði 50 ára afmæli
sínu á síðasta ári en af því tilefni er efnt til
fyrstu, heildstæðu yfirlitssýningar félagsins í
Listasafni Reykjavíkur – Hafnarhúsi. Til-
gangur sýningarinnar er að segja sögu graf-
ískrar hönnunar á Íslandi en ekki síður að
veita sýn á þann samtíma og það þjóðfélag sem
grafísk hönnun endurspeglar á hverjum tíma.
Eftir Þröst
Helgason
throstur@mbl.is
Harpa Dagatal fyrir málningaverksmiðjuna Hörpu.
Ora gFjallkonan Hver og eldfjall. Höfundur óþekktur. Umbúðir fyrir kaffibæti, teiknað líklega um eða eftir aldamótin.
Morgunblaðið/Kristinn
Heimóttarskapur „En það kaldhæðnislega er að
þessi heimóttarskapur okkar er að verða eftir-
sóttur víða um heim vegna áhuga á samspili jað-
arsvæða við miðjuna. Í honum birtist
það sérstaka, sakleysi og heið-
arleiki sem er vandfundinn í
sviðsettum glóbalisma.“
Merki Flugfélags Íslands
Höfundur Halldór Pét-
ursson, teiknað á fimmta
áratugnum.