Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.2004, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. nóvember 2004
hann við þremur öðrum smásögum (Fyrstu
raunir, Lítil kona, Söngvarinn Jósefína eða
Músaþjóðin)2 og tekur þær saman í bók; það
eru prófarkirnar af þessari bók sem hann er
að leiðrétta á heilsuhælinu, þegar hann ligg-
ur banaleguna: nánast átakaleg sönnun þess
að Kafka á ekkert skylt við þá goðsögn af
höfundinum sem vildi láta eyðileggja öll sín
verk.
Óskin að eyðileggja snerti því aðeins tvær
tegundir verka sem eru greinilega skil-
greindar:
í fyrsta lagi, og á það lagði hann sérstaka
áherslu, nánast grátbað: einkaskrif: bréf,
dagbækur;
í öðru lagi: smásögurnar og skáldsögurnar
sem honum hafði ekki, að hans dómi, tekist
að ljúka við.
8
Ég horfi á glugga, beint á móti. Þegar líður
að kvöldi er ljós kveikt þar. Maður gengur
inn í herbergið. Hann er niðurlútur og stikar
fram og aftur, strýkur um leið höndunum í
gegnum hárið. Síðan áttar hann sig skyndi-
lega á því að ljósið er kveikt í herberginu
hans og að hann sést. Hann dregur gard-
ínurnar fyrir í snatri. Samt var hann ekkert
að falsa peninga; hann hafði ekkert að fela
nema sjálfan sig, hvernig hann gekk um her-
bergið, hversu hirðuleysislega hann var
klæddur, hvernig hann strauk sér um hárið.
Honum leið vel vegna þess að hann naut
þess frelsis að sjást ekki.
Blygðunarkennd er eitt lykilhugtaka Nú-
tímans, tímabils einstaklingshyggjunnar sem
fjarlægist okkur smátt og smátt án þess að
nokkur taki eftir því; blygðunarkennd: yf-
irborðsleg leið okkar til að verja einkalífið;
krefjast þess að gluggatjöld séu hengd fyrir
glugga; leggja áherslu á það að B lesi ekki
bréf sem stílað er á A. Eitt af grunnatriðum
þess að verða fullorðinn, einn fyrsti árekst-
urinn við foreldrana orsakast af kröfunni að
fá að hafa eigin skúffu undir bréfin sín og
minniskompurnar, krafan um læsta hillu;
maður fullorðnast við það að gera uppreisn
blygðunarkenndarinnar.
Gömul byltingarútópía fasista og komm-
únista: líf án leyndarmála, þar sem opinbert
líf og einkalíf renna saman í eitt. Draumur
súrrealistanna, sem Breton var einkar kær:
glerhús, hús án gluggatjalda þar sem allir
sjá til mannsins. Æ, fegurð, fegurð gagnsæ-
isins! Einu tilfellin þar sem sá draumur hef-
ur ræst: þjóðfélag sem lýtur algerlega stjórn
lögreglunnar.
Ég vík að þessu í Óbærilegum léttleika til-
verunnar: Jan Prochazka, einn leiðtoga
Vorsins í Prag, varð eftir innrás Rússa árið
1968 maður sem fylgst var vandlega með. Á
þessum tíma hitti hann oft annan mikinn
stjórnarandstæðing, prófessor Vaclav Cerny,
sem hann hafði gaman af að drekka með og
spjalla við. Öll samtöl þeirra voru hljóðrituð
á laun og ég hef lúmskan grun um að þeir
vinirnir hafi vitað af þessu og látið sér það í
léttu rúmi liggja. En dag einn, árið 1970 eða
1971, vildi lögreglan kasta rýrð á Prochazka
og sendi þessi samtöl út í nokkrum þáttum í
útvarpinu. Af hálfu lögreglunnar var þetta
djörf aðgerð sem aldrei hafði verið reynd áð-
ur. Og það furðulega gerðist: með þessu
tókst henni að kasta rýrð á Prochazka: því í
einkasamtölum segir maður hvað sem er,
talar illa um vini sína, klæmist, gantast, seg-
ir ósmekklega brandara, endurtekur sig,
skemmtir viðmælanda sínum með því að
hneyksla hann með fáránlegum fullyrð-
ingum, setur fram glannalegar hugmyndir
sem maður myndi aldrei viðurkenna op-
inberlega. o.s.frv. Auðvitað högum við okkur
öll eins og Prochazka, við baktölum vini okk-
ar í einkasamtölum, klæmumst. Það að haga
sér öðruvísi í einkalífi en opinberlega er aug-
ljóslega nokkuð sem allir hafa reynt á eigin
skinni, það er grunnurinn sem líf ein-
staklingsins hvílir á. Svo einkennilegt sem
það kann að virðast, þá er þessi augljósa
staðreynd hálfpartinn ómeðvituð, ekki við-
urkennd, hún er dýrkuð án afláts af ljóð-
rænum draumum um gagnsætt glerhús, en
sjaldnast skilin sem æðsta gildismatið sem
ber að verja. Það var því aðeins smátt og
smátt (en af þeim mun meiri heift) sem fólk
áttaði sig á því að raunverulega hneykslið
var ekki þau gífuryrði sem Prochazka lét út
úr sér, heldur það að troðið var á einkalífi
hans; það áttaði sig á því (eins og það hefði
fengið áfall) að eðlismunur er á einkalífi og
opinberu lífi og að virðing fyrir þessum mun
er algert skilyrði fyrir því að maðurinn geti
lifað sem frjáls maður; að ekki má snerta við
þeim gluggatjöldum sem aðskilja þessa tvo
heima og að þeir sem rífa þessi gluggatjöld
niður eru glæpamenn. Og þar sem þeir sem
rifu gluggatjöldin niður voru þjónar rík-
isstjórnar sem allir hötuðu voru þeir almennt
taldir sérstaklega fyrirlitlegir glæpamenn.
Þegar ég fór frá þessari Tékkóslóvakíu
sem alsett var hljóðnemum og yfir til Frakk-
lands sá ég stóra mynd af Jacques Brel á
forsíðu tímarits þar sem hann hélt fyrir and-
litið, hundeltur af ljósmyndurum fyrir fram-
an sjúkrahúsið þar sem hann leitaði sér
lækninga við langt gengnu krabbameini. Og
skyndilega fékk ég á tilfinninguna að ég
væri þarna að rekast á sama ömurleikann
sem varð til þess að ég flúði land mitt; það
að útvarpa einkasamtali Prochazka og birta
ljósmynd af deyjandi söngvaranum sem hyl-
ur andlit sitt fannst mér tilheyra sama heim-
inum; ég hugsaði með mér að það að afhjúpa
einkalíf annars fólks, strax og það verður
vani og réttur, færir okkur inn í tímabil þar
sem meginmálið snýst um það hvort ein-
staklingurinn þraukar eða hverfur.
9
Það eru nánast engin tré á Íslandi, og þau
fáu sem þar er að finna eru öll í kirkjugörð-
um; rétt eins og dauðir geti ekki án trjáa
verið, eins og tré geti ekki án dauðra verið.
Þau eru ekki gróðursett við hliðina á gröf-
unum, eins og í hinni draumfögru Mið-
Evrópu, heldur ofan á gröfinni miðri til að sá
sem framhjá henni gengur verði að sjá fyrir
sér hvernig ræturnar smjúga í gegnum líkin
ofan í jörðinni. Ég fer í gönguferð með Elv-
ari D. í kirkjugarðinum í Reykjavík; hann
staðnæmist fyrir framan gröf þar sem tréð
er ennþá agnarsmátt; þarna hafði vinur hans
verið jarðsettur fyrir tæpu ári; hann fer að
minnast hans upphátt: einkalíf hans var
markað leyndarmáli, sennilega af kynferð-
islegum toga. „Þar sem leyndarmál valda
pirringi og forvitni heimtuðu konan mín,
dætur mínar og allir sem ég umgekkst að ég
segði þeim frá þessu. Þetta gekk svo langt
að uppfrá þessu versnaði samband mitt við
konuna mína. Ég þoldi ekki hvað hún var
ágeng í forvitni sinni, hún þoldi ekki þögn
mína og fannst það sönnun þess að ég van-
treysti henni.“ Síðan brosti hann og: „Ég
uppljóstraði engu,“ sagði hann, „enda hafði
ég engu að uppljóstra. Ég neitaði mér um að
komast að leyndarmálum vinar míns og ég
vissi ekki hver þau voru.“ Ég hlusta á hann
heillaður: allt frá því ég var barn hef ég
heyrt talað um að vinur manns sé sá sem
maður deilir öllum leyndarmálum sínum með
og á jafnvel rétt á því, í nafni vináttunnar, að
vera ýtinn til að komast að því hver þau séu.
Íslendingurinn minn leit öðruvísi á vinátt-
una: hún er það að vera gæslumaður fyrir
framan dyrnar þar sem vinurinn varðveitir
einkalíf sitt; vera sá sem aldrei mun opna
dyrnar; sá sem aldrei mun leyfa neinum að
opna dyrnar.
10
Mér verður hugsað til loka Réttarhaldanna:
mennirnir tveir halla sér yfir K. og stinga
hann á hol: „Brestandi augum sá K. hvernig
mennirnir, kinn við kinn, þétt upp við andlit
hans, fylgdust með úrslitunum. „Eins og
hundur!“ sagði hann, það var sem smánin
ætti að lifa hann.“3
Síðasta nafnorðið í Réttarhöldunum:
smánin. Síðasta lýsingin: ókunn andlit, þétt
upp við andlit hans, snertu hann næstum,
horfðu á K. í sínu einkalegasta ástandi, í
dauðastríðinu. Í síðasta nafnorðinu, síðustu
lýsingunni eru grundvallarkringumstæður
allrar skáldsögunnar teknar saman í hnot-
skurn: vera, alltaf, aðgengilegur í svefn-
herberginu sínu; láta borða frá sér morg-
unmatinn; vera til reiðu, dag og nótt, að
mæta í yfirheyrslu; horfa upp á það hvernig
gluggatjöldin eru gerð upptæk, geta ekki
umgengist þá sem manni sýnist; vera ekki
sjálfs síns herra; glata stöðu sinni sem ein-
staklingur. Þessi umbreyting á manni úr
efniviði í hlut, það er nokkuð sem maður
skammast sín fyrir.
Ég held ekki að Kafka hafi óttast að
bréfasafnið hans yrði birt þegar hann bað
Brod um að eyðileggja það. Það var svo ólík-
legt að það hefur varla hvarflað að honum.
Útgefendur höfðu ekki minnsta áhuga á
skáldsögunum hans, hvers vegna ættu þeir
þá að hafa áhuga á bréfunum hans? Það var
smánin sem varð til þess að hann vildi láta
eyðileggja þau, ósköp venjuleg skömm, ekki
sem rithöfundur, heldur réttur og sléttur
einstaklingur, sú skömm að skilja eftir sig
ummerki um einkamál fyrir augum annarra,
fjölskyldunnar, ókunnugra, skömmin að vera
breytt í hlut, sú skömm sem var fær um að
„lifa“ hann.
Þrátt fyrir þetta birti Brod bréfin; en áð-
ur, í sinni eigin erfðaskrá, hafði hann beðið
Kafka að „eyða“ ákveðnum hlutum; sjálfur
birtir hann hins vegar allt, án þess að gera
neinn greinarmun á neinu; undanskilur ekki
einu sinni langa og leiðinlega bréfið sem
fannst í skúffu, bréf sem Kafka sendi aldrei
föður sínum og Brod sá síðan um að allir
gátu lesið nema sá sem bréfið var stílað á.
Mér finnst ónærgætni Brods algerlega óaf-
sakanleg. Hann sveik vin sinn. Hann gekk
þvert gegn vilja hans, þvert gegn merkingu
og anda vilja hans, þvert gegn blygð-
unarkennd hans sem hann þekkti þó svo vel.
 Neðanmálsgreinar:
1 Hér er vísað til þess að Tékkar kunnu lengi vel ekki
að meta verk tónskáldsins Leos Janaceks að verðleikum,
sjá grein eftir Milan Kundera: Svarti sauðurinn í fjöl-
skyldunni (Tímarit Máls og menningar 1. hefti 1995)
2 Sjá: Franz Kafka: Í refsinýlendu og fleiri sögur (Ástráður
Eysteinsson og Eysteinn Þorvarldsson þýddu. Menning-
arsjóður, 1991) Aths. Þýðanda.
3 Sjá Franz Kafka: Réttarhöldin. Ástráður Eysteinsson og
Eysteinn Þorvaldsson þýddu. (2. útgáfa, endurskoðuð,
Mál og menning 1995).
Friðrik Rafnsson þýddi.
fr@hi.is
Milan Kundera er tékkneskur að uppruna, en hefur bú-
ið í Frakklandi undanfarna áratugi. Nokkrar bóka
hans hafa verið þýddar á íslensku, s.s. Óbærilegur létt-
leiki tilverunnar, Kveðjuvalsinn, Fáfræðin og nú síðast
smásagnasafnið Hlálegar ástir. Grein þessi er lokahluti
ritgerðasafnsins Svikin við erfðaskrárnar (1993), en er
hér þýdd eftir útgáfu sem höfundur endurskoðaði nýver-
ið og birt með góðfúslegu leyfi hans.
Teikningar eftir Milan Kundera.
En þetta voru vinnudagbækur (fremur minn-
isbækur en dagbækur), hann hafði þörf fyrir
þær svo lengi sem hann fékkst við skriftir,
og hann skrifaði allt til hinsta dags. Sama er
hægt að segja um sögurnar sem hann lauk
ekki við. Hann var ekki endanlega búinn að
ljúka við þær nema svo færi að hann dæi;
hann gat enn haldið áfram með þær svo
lengi sem hann var á lífi. Jafnvel smásaga
sem rithöfundi finnst misheppnuð er ekki
gagnslaus fyrir hann, það er hægt að nota
hana sem efnivið í aðra smásögu. Rithöfund-
urinn hefur enga ástæðu til að eyðileggja
það sem hann hefur skrifað, svo lengi sem
hann er ekki dauðvona. En þegar Kafka er
dauðvona er hann ekki lengur heima hjá sér,
hann er á heilsuhæli og getur ekki eyðilagt
neitt, hann verður að reiða sig á hjálp vinar
síns. Og þar sem hann á í rauninni bara einn
vin, leggur hann allt traust sitt á hann.
Einnig er sagt: það er sjúklegt að vilja
eyðileggja eigin verk. Fyrst svo er verður
það að óhlýðnast hinum eyðandi Kafka trún-
aður við hinn Kafka, þann skapandi. Þarna
er komið að stærstu lyginni í goðsögninni
sem umlykur erfðaskrána hans: Kafka vildi
ekki eyðileggja verkin sín. Hann útskýrir
þetta mjög nákvæmlega í öðru áðurnefndu
bréfanna: „Af öllu því sem ég hef skrifað eru
einungis þessar bækur gildar (gelten): Dóm-
urinn, Kyndarinn, Hamskiptin, Í refsi-
nýlendunni, Sveitalæknir og ein smásaga:
Hungurlistamaður. (Það má halda eftir
nokkrum eintökum af Athugun, ég vil ekki
leggja það á nokkurn mann að eyða henni,
en það á heldur ekki að endurprenta hana.)“
Kafka afneitar þannig síður en svo verkum
sínum, heldur fer þvert á móti yfir þau og
reynir að flokka sundur það sem á að standa
eftir (það sem má endurprenta) og það sem
ekki stenst kröfur hans; depurð, harka, en
það er engin vitfirring, engin blind örvænt-
ing fólgin í dómi hans: honum finnst allar
bækurnar sem prentaðar hafa verið einhvers
virði, að þeirri fyrstu, Athugun, undanskil-
inni og finnst hún sennilega ekki nægilega
þroskað verk (það væri erfitt að andmæla
því). Höfnun hans snertir ekki sjálfkrafa allt
sem ekki hafði verið birt vegna þess að með-
al „gildra“ verka flokkar hann smásöguna
Hungurlistamaður, sem aðeins er til í hand-
riti þegar hann skrifaði bréfið. Síðar bætir