Lesbók Morgunblaðsins - 20.11.2004, Page 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. nóvember 2004 | 9
H
elvítis karlinn! Þegar hann er
orðinn að löggiltu gam-
almenni og búinn að skrifa 25
bækur, gerir hann sér lítið
fyrir og tekur nýja stefnu
sem rithöfundur. Ekki það að
hann hafi haldið sama kúrsinum alla tíð, síður
en svo, hann hefur verið óhræddur við að gera
alls kyns tilraunir í skáldskap sínum og iðulega
verið á undan sinni samtíð, já og oftlega gengið
fram af henni líka. Hann hefur t.d. fjallað af
miklu hispursleysi og andríki um hræsni í
bandarísku millistéttarsam-
félagi, ekki síst í kynferð-
ismálum, s.s. eins og skáld-
sögunum Portnoy’s
Complaint og Sabbath’s Theater. Hann hefur
skoðað samband lífs og listar gaumgæfilegar og
af meira innsæi en flestir aðrir, bæði með því að
búa sér til hliðarsjálfið Nathan Zuckerman,
sem kemur fyrir í mörgum af þekktustu bókum
hans, og eins með því að nota sögumanninn
Philip Roth í skáldverkum sínum. Þá hefur
hann fjallað um þjóðfélagsástandið í Bandaríkj-
unum á 20. öld af mikilli glöggskyggni og yf-
irsýn, m.a. í rómuðum þríleik frá 10. áratugnum
þar sem hann tekur fyrir Víetnamstríðið,
McCarthyismann og pólitískan rétttrúnað og
sýnir áhrif þessara hræringa á líf venjulegs
fólks. Nú fer hann inn á nýtt svið með því að
breyta mannkynssögunni og skrifa fasisma inn í
bandaríska stjórnmálasögu. Um leið vekur
hann afar áleitnar spurningar um andrúms-
loftið í Bandaríkjunum – og kannski víðar – nú
um stundir.
Raunverulegt fólk
The Plot Against America gerist í Bandaríkj-
unum á árunum 1940–1942. Repúblikanar hafa
átt í erfiðleikum með að útnefna forseta-
frambjóðanda gegn Franklin D. Roosevelt þeg-
ar flughetjan Charles A. Lindbergh gengur í
salinn og hlýtur umsvifalaust útnefningu. Lind-
bergh, sem var í raunveruleikanum einangr-
unarsinni og hafði sakað bandaríska gyðinga
um að ota Bandaríkjunum í stríð við Hitler,
sigrar síðan Roosevelt í forsetakosningunum og
lætur það verða eitt af fyrstu verkum sínum í
embætti að semja við Hitler um friðsamleg
samskipti milli þjóðanna. Og það gerir hann
hvergi annars staðar en á Íslandi, eins og frægt
er orðið, sem minnir óneitanlega á hinn sögu-
lega fund Reagans og Gorbachevs um árið.
Þessir atburðir eru síðan settir í samhengi
við venjulega gyðingafjölskyldu í Newark með
því að láta hinn 7–9 ára gamla Philip Roth lýsa
þeim (að baki honum stendur raunar þroskaður
maður sem lítur um öxl og gerir hinn unga Phil-
ip fullbráðþroska á stundum). Stöldrum aðeins
við þetta stílbragð áður en haldið er út á ólgusjó
fasismans. Roth hefur nefnilega stundum verið
legið á hálsi fyrir að nota sjálfan sig ótæpilega í
eigin skáldskap, bæði með því að beita fyrir sig
söguhetjum sem eiga margt sameiginlegt með
honum sjálfum og eins með því einfaldlega að
tefla fram söguhetjunni Philip Roth eins og
hann gerir í nýju bókinni. Roth hefur bent á það
– reyndar í gegnum persónur sínar – að ekki sé
hægt að flytja raunverulegar manneskjur í
heilu lagi yfir á pappír, þær breytist í með-
förum. Auk þess hefur hann baunað því á les-
endur að fagurfræði hins fávísa felist í að lesa
skáldskap sem sannar játningar, það gerir hann
m.a. í lok hinnar margslungnu Operation Shy-
lock, sem ber undirtitilinn játning og skartar
söguhetju sem heitir Philip Roth og á sér líka
tvífara með sama nafni. Roth hefur hins vegar
sagt í viðtölum að hann hafi aldrei notað fjöl-
skyldu sína í skáldskap fyrr þó að hann hafi
gert það í sjálfsævisögulegum bókum á borð við
Patrimony – A True Story. Í einu viðtalinu seg-
ist hann ekki hafa getað notað foreldra sína í
skáldskap vegna þess að þau hafi verið heiðvirt
og vinnusamt fólk og það sé ekki áhugavert fyr-
ir skáldsagnahöfunda. Hann hafi hins vegar
óvart áttað sig á því að með því að láta erfiðleika
steðja að þessu fólki væri komin saga. Og erf-
iðleikarnir sem hér steðja að foreldrum hans og
bróður er uppskáldaður fasismi, sem þó lá að
vissu marki í loftinu á sögutíma bókarinnar og
liggur kannski í loftinu á öllum tímum.
The Plot Against America skartar með öðr-
um orðum „raunverulegu“ fólki – og kunnugir
hafa staðfest það – sem glímir við uppdigtaðar
aðstæður. Sennilega er því oftar öfugt farið í
skáldskap, uppdigtaðar persónur glími við
raunverulegar aðstæður.
Umsátursástand skapast
„Óttinn ríkir yfir þessum minningum, stöðugur
ótti,“ segir í upphafi bókarinnar. Þegar nas-
istasleikja er komin í Hvíta húsið verða banda-
rískir gyðingar órólegir, þeim er ógnað, og hinn
ungi Philip verður þess áskynja með ýmsum
hætti. Vinafólk fjölskyldunnar ákveður t.d. að
flytja til Kanada til að flýja yfirvofandi ógn. Í
áhrifamiklum kafla er sagt frá skoðunarferð
fjölskyldunnar til Washington þar sem þeim er
af óskilgreindum ástæðum neitað um gistingu á
hóteli sem þau höfðu bókað sig á. Móðursystir
Philips giftist rabbía sem er hallur undir Lind-
bergh og fer með honum í boð hjá forsetanum í
tilefni af heimsókn þýska utanríkisráðherrans.
Bróðir Philips fer í nokkrar vikur til Kentucky á
vegum samtakanna Just Folks, sem starfa í
skjóli forsetans, og hefur háar hugmyndir um
Lindbergh þegar hann kemur til baka sem
skapar eðlilega núning á heimili þar sem Lind-
bergh er álitinn stórhættulegur. Til að skerpa
andstæðurnar enn frekar er munaðarlaus
frændi Philips látinn fara til Kanada þar sem
hann skráir sig í herinn og berst síðan á víg-
stöðvunum í Evrópu. Hann særist illa, missir
annan fótinn, og er sendur heim þar sem hann
sefur í sama herbergi og Philip litli um skeið.
Við sjáum síðan Philip hjálpa honum að annast
stúfinn og setja á sig gervifót; þannig er stríðið
fært heim í stofu og í leiðinni er sýnt hvaða af-
leiðingar andúð fjölskyldunnar á Lindbergh
hefur, hve mótsagnakennt lífið getur verið.
Einn daginn gerist það svo að faðir Philips fær
bréf frá vinnuveitanda sínum þar sem honum er
„boðið“ að flytjast inn í land. Þetta tilboð reyn-
ist vera að undirlagi stjórnvalda sem vilja dreifa
gyðingum um allar jarðir og grafa undan sam-
takamætti þeirra. Þrengt er að málfrelsinu og
smátt og smátt magnast andúð á gyðingum uns
ráðist er gegn þeim og eigum þeirra sem minnir
óneitanlega á kristalsnóttina í Þýskalandi árið
1938 en þá voru samkunduhús og verslanir gyð-
inga lögð í rúst. Þannig læsist hið fasíska and-
rúmsloft um þjóðina og leiðir til þess að gyð-
ingum finnst þeir aðþrengdir sem tákngerist að
lokum í því að nágranni lánar föður Philips
skammbyssu til að verja sig með. Þarna er í
rauninni komið umsátursástand og gyðingar
fara alvarlega að hugsa sér til hreyfings.
Andrúmsloft á borð við þetta, sem einkennist
m.a. af heiftýðgi og pólitískum rétttrúnaði, ríkir
nú víðsvegar um heiminn og margir minni-
hlutahópar finna fyrir því. Andúð á innflytj-
endum er landlæg víða og tengist iðulega þjóð-
ernishyggju, þannig að hinn „óraunverulegi“
veruleiki sem Roth lýsir er kannski ekki eins
óraunverulegur og ætla mætti og í því felst
kynngimagn frásagnarinnar öðru fremur.
Sagan og samtíminn
Roth segist hafa fengið hugmyndina að bókinni
þegar hann las sjálfsævisögu Arthurs Schles-
ingers en þar kemur fram að hægri armur
Repúblikanaflokksins hafi látið sér detta í hug
að útnefna Hitlersvininn Lindbergh sem for-
setaframbjóðanda gegn Roosvelt árið 1940.
Roth segist hafa skrifað á spássíuna: „Hvað ef
hann hefði farið fram?“
Það er nánast óhugnanlegt hvað sagan sem
af þessari spurningu spinnst er trúverðug. At-
burðarásin styðst að svo miklu leyti við þekktar
staðreyndir og hugmyndirnar eru svo kunn-
uglegar að maður gleymir næstum því að margt
af þessu er uppspuni. Og veit reyndar ekki allt-
af hvað er uppspuni og hvað ekki, því sumt af
þessu er jú byggt á raunverulegum atburðum
eða að minnsta kosti raunverulegum ummæl-
um. Það er engu líkara en Roth hafi fundið sér
nýjan vinnustað á jarðsprengjubeltinu milli
staðreynda og skáldskapar, eitthvert órætt
svæði sem ekki gengur bara út á líkinguna við
hans eigið líf heldur líka við líf þjóðar.
Í bókinni er hvergi komið inn á ástand þjóð-
mála í Bandaríkjunum um þessar mundir.
Henni fylgir hins vegar ítarlegur eftirmáli þar
sem höfundur tíundar heimildir sínar og rekur
ýmis atriði í ævi raunverulegra persóna sem við
sögu koma, s.s. Lindberghs, Roosevelts og
Henrys Ford, og tilfærir ummæli sem tengjast
bókinni, m.a. ræðu sem Lindbergh hélt árið
1941 þar sem hann mælti gegn því að Bandarík-
in blönduðu sér í heimsstyrjöldina: „Þegar
þetta stríð hófst í Evrópu var ljóst að banda-
ríska þjóðin var mótfallin því að blanda sér í
það. Hvers vegna hefðum við ekki átt að vera
það?“ (386). Þarna gefst áhugasömum kostur á
að skoða muninn á sannleika og skáldskap og
spyrja með Roth: Hvað ef sum af þessum sjón-
armiðum hefðu orðið ofan á? Við blasir að ekki
hefði þurft ýkja mikið til og allt hefði það sem
Roth skáldar upp getað gerst. Ef tekið er mið af
orðum Roths um Bush Bandaríkjaforseta, sem
hann virðist hafa álíka lítið álit á og sögu-
persónur hans á Lindbergh, liggur í loftinu til-
boð til lesandans um að lesa bókina með hlið-
sjón af straumum og stefnum samtímans.
Reyndar er það nánast óhjákvæmilegt þegar
tekið er mið af umræðum síðustu mánaða og
ára, s.s. um þátttöku Bandaríkjanna í stríðs-
rekstri og ýmsu alþjóðastarfi. Eins hlýtur sú
sterka þjóðernishyggja sem gætt hefur í
Bandaríkjunum eftir árásirnar á Tvíbur-
aturnana, og m.a. hefur komið fram í andúð á
öðrum þjóðum og einstökum minnihlutahópum,
að vekja lesendur til umhugsunar um mörkin
milli sterkrar þjóðernishyggju, sem rekja má
allt aftur til sjálfstæðisbaráttu Bandaríkja-
manna, og nasisma eða fasisma, ekki síst þegar
hugsað er til öfgastrauma á borð við McCarthy-
isma sem blossað hafa upp vestanhafs. Nú þeg-
ar repúblikanar hafa öll tögl og hagldir hljóta
spurningarnar sem bókin vekur að verða enn
áleitnari.
Roth er þó nógu klókur til þess að viðra eng-
ar af þessum spurningum með beinum hætti í
bókinni. The Plot Against America er ekki held-
ur allegoría þar sem einstök svið bókarinnar
eiga sér beina samsvörun í veruleikanum. Höf-
undur eftirlætur lesandanum að komast að nið-
urstöðu en fær honum jafnframt í hendur ýmis
áhöld til þess. Það er í þessu samspili skáld-
skapar og veruleika sem meginafrek höfund-
arins liggur.
 Heimildir:
Al Alvarez : „The Long Road Home“,
http://books.guardian.co.uk.
Paul Berman: „What if It Happened Here?“,
The New York Times Book Review, 3. okt. 2004.
Adam Mars-Jones: „A fascist in the Oval Office?
Fancy that, http://books.guardian.co.uk.
Blake Morrison: „The Relentless Unforeseen“,
http://books.guardian.co.uk.
Fasismi í Ameríku:
skáldskapur eða staðreynd?
Philip Roth The Plot Against America gerist í Bandaríkjunum á árunum 1940–1942. Repúblikanar hafa átt í erfiðleikum með að útnefna forsetaframbjóð-
anda gegn Franklin D. Roosevelt þegar flughetjan Charles A. Lindbergh gengur í salinn og hlýtur umsvifalaust útnefningu.
Eftir Rúnar Helga
Vignisson
rhv@simnet.is
Í The Plot Against America eftir bandaríska
rithöfundinn Philip Roth er flugkappinn
Charles A. Lindbergh látinn sigra Roosevelt í
forsetakosningum og vingast við Hitler á Ís-
landi. Af hlýst fasískt andrúmsloft í Banda-
ríkjunum sem beinist einkum gegn gyð-
ingum. Margir velta fyrir sér hvort Roth sé
með þessari sögu að lýsa ástandi sem hann
skynjar í samtímanum.