Vikublaðið - 07.01.1994, Blaðsíða 10

VIKUBLAÐIÐ 7.JANUAR 1994
Barbara Einhom:
Cinderella goes to market.
Citizenship, Gender and
Women's Movements in East
Central Europe.
Verso 1993, 280 bls.
Mikið hefur verið rætt og
ritað um breytingar þær
sem eiga sér stað í lönd-
unum austan járntjaldsins, en
minna hefur verið gert af því að
setja þær í samhengi, reyna að
skilja þær og draga af þeim lær-
dóma. Talað erum að hverfipunkt-
ur hafi orðið haustið 1989, sagan
hafi gengið til enda og við sé tekin
eilífð í anda vestræns lýðræðis þar
sem hinn alfrjálsi markaður ræður
lögum og lofum; að töfrasprota
hafi verið veifað svo að íbúar Aust-
urevrópu hafi verið leystir úr ánauð
ríkissósíalismans (kommúnismans
TTÍkisafskipta eins og ffjálshyggju-
mennirnir kjósa að segja) og breytt
í virka einstaklinga sem njóta fullra
lýðræðislegra borgararéttinda við
hinar nýju markaðsaðstæður.
I bók sinni, Oskubuska fer á
markað, fer Barbara Einhorn aðrar
leiðir. Hún dregur ekki í efa að at-
burðimir haustið 1989 hafi innleitt
tímabil mikilla félagslegra, efna-
hagslegra og pólitískra breytinga
sem fela í sér lýðræðisþróun og
markaðsvæðingu í þessum fyrrum
ríkissósíalísku ríkjum sem ein-
kenndust af miðstýrðri áætlana-
"gerð og þunglamalegu skrifræði.
Þessar breytingar fengu hana aftur
á móti til að breyta upphaflegu
markmiði sínu, að skrifa um mót-
sögnina á milli opinberra yfirlýs-
inga um kvenfrelsi á tímum hnign-
andi ríkisósíalisma og hvernig kon-
ur upplifðu það, og spyrja í staðinn:
hefur staða Öskubusku í Miðaust-
ur-Evrópu breyst í rás hinna póli-
tísku, félagslegu og efnahagslegu
umbreytinga?
Staða kvenna mæli-
kvarði á breytingar
Með því að skoða breytingarnar
sem eiga sér stað af öðrum sjónar-
hóli en framþróun markaðsmála,
eins og vestrænir fjölmiðlar virðast
hafa orðið sammála um að sé hinn
eini rétti mælikvarði, komumst við
nær raunveruleika þessara breyt-
inga. Barbara er sannfærð um að
hægt sé að varpa ljósi á og meta
samfélagsbreytingar með því að
skoða þær út frá stöðu kynjanna,
því staða kvenna í samfélaginu er
ekki kyrrstæð: hún verður bæði
fyrir áhrifum af og hefur áhrif á
umbreytingarferlið. Til að skerpa
fókusinn á breytingarnar notar hún
síðan hugmyndir fýrrum andófs-
manna, sem undirbjuggu jarðveg-
inn fyrir þær breytingar sem nú
eiga sér stað, um þegnrétt í borg-
arasamfélagi. Hún fól ekki aðeins í
sér formlegan kosningarétt, né
heldur kröfur á ríkið um ákveðna
félagslega þjónustu svo sem tíðkast
í sósíaldemókratískum velferðar-
samfélögum. Fyrst og ffemst fól
hún í sér kröfu um að fá að vera
virkur, sjálfráða meðlimur, í sam-
félagi sem hefur velferð meðlima
sinna að leiðarljósi. Draumur
andófsmannanna og var um samfé-
lag þar sem einstaklingamir hefðu
bæði réttinn og möguleikann til að
vera virkir þátttakendur í samfélag-
inu. I þeirra huga gat ríkissósíal-
isminn ekki talist lýðræðislegur
fyrst og fremst vegna þess að hann
bannaði óformleg félög og sjálf-
stæð grasrótarsamtök. Þeir sótmst
eftir „stjórnmálum sem kæmu að
neðan“, eftir blómlegu frumkvæði
einstaldinga. I þeirra huga þýddi
borgarasamfélag fýrst og fremst
„félagslega sjálfsskipulagningu"
eins og Adam Michnik orðaði það.
Þessi umræða andófsmannanna var
ekki óáþekk hugmyndum sem þró-
uðust í ffiðar-, umhverfisverndar-
og kvennahreyfingum í Vesmr-
Evrópu.
Barbara leggur áherslu á mót-
sagnakennda stöðu kvenna jafnt
fýrir sem eftir haustið 1989: þrátt
fýrir að borgaraleg og stjórnmála-
leg réttindi hafi aukist, þá standa
konur í Miðausmr-Evrópu frammi
fýrir því í dag að glata efnahags-
legri og félagslegri velferð sinni
sem og réttinum yfir eigin líkama.
Yfirlýsingar um jafhrétti kynja
voru ekki bara orðin tóm á tímum
ríkissósíalismans. Austantjalds-
löndin voru brautryðjendur í að
lögfesta slíkt jafnrétti, almennt var
atvinnuþátttaka kvenna og karla
svipuð í Ausmr-Evrópu og þau
höfðu sama rétt til mennta. Þó
kynskipting starfa hafi verið minna
áberandi en í Vesmr-Evrópu, var
hún samt mikilvægt einkenni og
konur voru þýðingarmikið annars-
flokks vinnuafl. Einnig voru konur
mikilvægt sérhæft vinnuafl, því þær
voru um helmingur þeirra sein út-
skrifuðust úr æðri menntastofhun-
um. Til að gera þessa þátttöku
kvcnna í atvinnulífinu mögulega,
tryggði ríkið fæðingarorlof með
rétti til fýrra starfs að því loknu og
sá fýrir barnagæslu. En þessum
vinnuréttindum fýlgdu ekki nema
takmörkuð þegnréttindi og stóðu
kynin þar jöfh að vígi.
En það gerðust engin kraftaverk
eftir 1989, hvað sem framtfðin ber
nú í skauti sér. Það eitt er ljóst á
núverandi umbreytingartíma að
ómögulegt er að setja fram fullyrð-
ingar. I algerri höfnun á fortíðinni
hefur pendúllinn sveiflast yfir til
andstæðu sinnar í hinu pólitíska lit-
rófi. Þetta hefur leitt til þess að
markaðurinn er setmr ofar öllu
sem stjórntæki og stefnu ríkissósí-
alismans í jafnréttismálum hefur
verið hafnað. En þessar breytingar
hafa ekki haft neitt uppgjör við for-
tíðina í för með sér. ÖIIu heldur
hefur á þessu sviði, sem og á svo
mörgum öðrum, verið skilin eftir
eyða þar sem ríkissósíalisminn var
án þess að nýtt fruinkvæði, fræði-
legar umræður eða framtíðarstefna
hafi fýllt tómið í kringum málefhi
eins og kvenréttindi, stöðu kvenna
og þegnrétt. Og í dag er einn helsti
Þrándur í göm þess að koma á
þegnréttindum sem ekki eru kyn-
bundin, sem nauðsynleg eru lýð-
ræðislegu þjóðfélagi, útbreidd
andúð á öllu frumkvæði frá ríkinu.
liins og ungverski félagsfræðingur-
inn Júlia Szalai segir: Það er sterk
og almenn andúð í landi okkar á
öllu sem lyktar af „ríkinu". Það
tekur langan tíma að losna undan
hugmyndum og starfsháttum al-
ræðisríkisins og skilgreina ríki sem
er „okkar“, sem er skapað af lýð-
ræðislegu borgarasamfélagi og
undir eftirliti þess... Þrátt fýrir það
megum við ekki að varpa fýrir borð
öllum hugmyndum um samstöðu,
opinbera ábyrgð, minna ójafhrétti
og svo frainvegis, þessi gildi sem
svo lengi hafa tengst ríkinu.“
Karlveldi og lýðræði
Breytingarnar í Miðausmr-Evr-
ópu 1989 virmst lofa virkum þegn-
réttindum í borgarasamfélagi. Sjálf
hugmyndin um lýðræði með þátt-
töku þegnanna, um stjórnmál að
neðan, hafnar forræði stofhana
sem byggja á reynslu karla í opin-
beru lífi og stjórnmálum og
einkennast af áherslu kosninga og
ríkisstjórna. Raunin hefur orðið sú
að lýðræðisþróunin í Ausmr-Evr-
ópu jafngildir auknu karlveldi í
stjómmálum eins og niðurstöður
lýðræðislegra kosninga sýna. Vægi
karla á þessum þingum hefur stór-
aukist miðað við það sem áður var.
Og þar sem þessi þing hafa fengið
aukin raunveruleg völd, þýðir það
að konur em útilokaðar. Það að
karlar hafa stormað inn á þingin,
þýðir þó ekki að krafa þeirra um að
ráða hvíli á öðru en leirfómm: það
er ekki hægt að réttlæta hana út frá
meiri reynslu, hæfni eða getu, því
lýðræðisferlið er nýtt og konur
hafa allt frá 1960 staðið amk jafn-
fæds körlum hvað menntun og
atvinnuþátttöku varðar. Og enn
eru stjórnmálaleg völd ekki tengd
eignuin.
Þessi þróun sýnir á hvern hátt
karlveldi er hornsteinn vestræns
lýðræðis. Hún sýnir að kynskipan
frjálshyggjukapítalisma er ekki að-
eins niðurstaðan af sögulegri at-
burðarás. Það er til dæmis ekki
hægt að skýra þessa niðurstöðu
með minni reynslu kvenna af starf-
semi lýðræðislegra stofnana eða
markaðarins. Sameinkenni þróun-
arinnar í Ausmr-Evrópu á leið tíl
kapítalisma er að nýsköpun kyn-
skipunar byggir á því að hrifsa af
konum fjölda réttinda sem þær
fengu á tímum ríkissósíalismans.
Breytingarnar hafa kerfisbundið
verið körlum tíl hagsbóta. Um-
breytingin tíl vestræns lýðræðis og
markaðshagkerfis sem hvílir á
einkaeign byggir aðallega á mark-
aðshagræði: hefðbundnar hug-
myndir um mismunun, þar með
talið kynjamismunun, .leika lykil-
hlutverk í að skapa slíkt útilokunar-
hagræði á markaðnum.
Markvisst er grafið undan rétt-
indum kvenna og í dag eru þær í
meirihluta atvinnulausra í þessum
löndum. Hrun hefur orðið í þátt-
töku jieirra í stjórnmálum. Gengið
er fram hjá lögum sem eiga að
tryggja að konur gangi í fýrri störf
eftír fæðingarorlof og um barna-
gæslu, og víða er reynt að afnema
lög um frjálsar og ókeyjiis fóstur-
eyðingar og þrengja skilnaðarlög-
gjöfina. Það segir margt og vekur
furðu að mitt í efnahagskreppunni,
pólitískri ringulreið og félagslegu
óöryggi, þegar verið er að leggja
drög að endursköpun sjálfs grund-
vallar samfélagsins, hefur spurn-
ingin um fóstureyðingar orðið sú
sem mest brennur á fólki í þessum
heimshluta. Tilraunir tíl að banna
frjálsar fóstureyðingar þjóna bæði
því að stofnanagera karlveldið og
réttlæta völd karla með því að
renna nútímalegri stoðum undir
það aidagamla viðhorf að vettvang-
ur kvenna sé fýrst og fremst innan
veggja heimilisins. Þetta vekur ugg
þegar litíð er til þess að nær óslitið
hefur atvinnuþátttaka kvenna í
Austur-Evrópu slegið öll met.
Þessar tilraunir og ákvarðanir lýð-
ræðislega kjörinna þinga eiga sér
enga stoð í almenningsálitinu, ef
marka má skoðanakannanir.
Konur gegndu lykil-
hlutverki í andófinu
Lítil þátttaka kvenna í stjórn-
inálum á umbreytingarskeiðinu er
þýðingarmikil vegna þess að hún
gengur þvert á almennt viðurkennt
lykilhlutverk kvenna í andófshóp-
unum sem undirbjuggu jarðveginn
fýrir breytingarnar 1989.1 samtöl-
um við fýrrum andófsmenn kemur
glöggt í ljós að samstaða þeirra
byggði á andstöðu við Hina, þ.e.
stofnanir ríkisins. Af þessari ástæðu
m.a. skynjuðu konur, sem tóku þátt
í andófshreyfingum, ekki að þær
hefðu aðra hagsmuni en karlkyns
félagar þeirra. Þetta saina vanda-
mál er nú að koma upp í Miðaust-
urlöndum þegar barátta Palestínu-
manna stendur á krossgötum. A
meðan baráttan snerist um tilvist
þeirra og andóf gegn kúgun Israels
voru konur jafningjar karla. Nú
þegar verið er að leggja grunn að
sjálfstæðu riki Palestínumanna er
konum ýtt til hliðar.
Kynjainál eru í brennidepli við-
kvæmra sögulegra og félagslegra
umbreytinga. Fjölskyldan og þjóð-
in eru gerð að þungamiðju leitar-
innar að nýrri sjálfsmynd og nýjum
siðfræðilegum gildum. A meðan
markaðssinnaðar lýðræðiskenning-
ar leggja áherslu á sjálffæði ein-
staklingsins, gerir þjóðernislegur
þrýstíngur konur á ný undirgefnar
heildinni sem neitar þeim um virk
þegnréttindi og þátttöku í lýðræð-
islegu eftírlití. Þjóðernisstefnan
virðist, eins og oftast í sögu sinni,
byggja á skilgreiningu um að sjálf-
ræði og þegnréttur nái aðeins til
karla. I dag er þrýstingur ffá mark-
aðnum um að skera niður útgjöld
vegna kvenna. Þjóðemishyggjan
kennir að þeirra fremsta hlutverk
sé að „ala böm fýrir þjóðina“. Nið-
urstaða Barböm er að vaxandi
þjóðernishyggja sé að festa í sessi
skilgreiningar á þegnrétti sem bæði
er kynbundinn og fýrir fáa útvalda.
Þessi ólýðræðislega og stórhættu-
lega sjálfsmynd þjóða útilokar aðra
vegna kynferðis, þjóðernisuppmna
eða tungumáls. Eftir að þjóðernis-
hreinsanirnar hafa náð sínu tak-
marki verða konur næsta fórnar-
lambið.
Erfitt er að segja hvað framtíðin
ber í skauti sér. Hvenær mun af-
nám efnahagslegra og félagslegra
réttinda vekja upp kvennahreyf-
ingu sem hefúr jafiirétti kynja að
markmiði?
Flversu langan tíma tekur það
fýrir hin nýju lýðræðisríki að viður-
kenna ávinninginn af félagslegri
samstöðu og koma á virkum þegn-
rétti sem nær hvom tveggja til
kvenna og karla? Hvorki ríkissósí-
alisminn né hin nýju lýðræðissam-
félög virðast fær um að skapa uin-
hverfi þar sem konur eiga alla
möguleika sem jafnréttháir borgar-
ar. Áður komu réttíndin að ofan og
nú em þau hrifsuð burt af mark-
aðnum og vegna þrýstings frá nýrri
hugmyndafræði.