Frjáls þjóð - 07.05.1955, Síða 3

Laugardaginr. 7. maí 1955
FRJALS þjóð
JFtMrður veraldar
Úr Sargassóhafi í leirtjörn á Islandi
'■7'f vandlega væri leitað í við það að vera um stund á
leðjunni í Reykjavíkur- þurru landi, því að tálknopin
tjörn, síkjum i Ölfusi, varmám eru svo þröng, að það sakar
Mosfellssveitar eða lænum og hann ekki. Tálknin þorna
lónum í Suðursveit eða Horna- /ekki, þótt hann sé langa stund
firði, færi ekki hjá því, að þar á þurru. Þar að auki er slepju-
fyndist talsvert af álum á mis-
munandi aldursskeiði. Varla er
þó mjög mikil mergð ála, sem
elur aldur sinn á íslandi, þótt
vafalaust sé álastbfninn stærri
en menn gera sér yfirleitt grein
fyrir, vegna þess hve hann
leynist vel. Honum er nefni-
lega gjarnara að vera á ferli
um nætur en um bjarta daga,
og litur hans og vöxtur er með
þeim hætti, að honum er auð-
velt að dyljast í leirnum, sem
er hans eftirlætisheimkynni.
Hér á landi má áll heita al-
gengur frá Lónsheiði og vest-
ur um land að Snæfellsnes-
fjallgarði, einkum þó í Meðal-
landi, Landeyjum, Flóa, Ölf-
usi, Grindavík, Borgarfirði,
Mýnim og á sunnanverðu
Snæfellsnesi. Við Breiðafjörð
ber mest á honum á Rauða-
sandi, og á Vestfjörðum er
hann í Örlygshöfn, Bolungar-
vík og víðar. Vestan til á
Norðurlandi er hann einnig all-
víða, svo sem í Vatnsdalsá,
ÁshiLdarholtsvatni í Skaga-
firði, Miklavatni, Hjaltadalsá,
Fljótum og Ólafsfjarðarvatni.
En á svæðinu austan Eyja-
f jarðar og austur og* suður til
Berufjarðar er hann íítið eða
ekki.
Það eru aðallega kvenfiskar,
sem halda sig langt frá sjó.
Hrygnumar komast að minnsta
kosti 35—40 kílómetra upp
stórárnar í Árnessýslu. En
lrængírnir eru við sjávarströnd-
ina og ganga þar í árósa og
lón og smjúga til dæmis neðan
jarðar inn í gjárnar í Grinda-
vík. í þeim er volgt vatn, en
álar virðast viða sækja í lauga-
læki og volgrur.
•
A thugull maður getur orðið
álsins var með öðrum
hætti en þeim að kanna þau
vötn, þar sem dvalarstaðir
háns eru. Ef Reykvíkingar
gerðu sér far um að gaumgæfa
i.steina eða klappir í árkvíslum
• Elliðaár, þar sem.kvíslar falla
í fossum, til dæmis um vor-
nætur, væri alls ekki ólíklegt,
að þeir sæju skrýtna sjón: svo
sem fingurlöng kvikindi á gild-
leika við grannan ánamaðk á
skriði á röku bergi eða stór-
grýti. Þetta eru álaseiði. Svip-
aða sjón er mjög líklegt, að
,■ mætti sjá á votum skábrett-
.. unum peðan, við flóðgáttirnar
■ á Elliðaárstíflunni.
Þessi. álaseiði eru á leið í
Elliðavatn eða Hólmsá eða hvar
það er, hið fyrirheitna land
þeirra. Ef heppnin er með, get-
ur borið fyrir augu mikinn
fjölda seiða, er skriðið hafa
upp úr vatninu, þegar fyrir-
í staða varð, svo að þau komust
| ekki leiðar sinnar eftir sjálfri
f ánni, og svo kræfir eru þessir
litlu fiskar, að þeir geta mjak-
■ að sér upp standberg, ef það
lag utan á honum, svo að roðið
þornar seint, og því líklegt, að
húðöndun eigi sér stað. Állinn
er því allra fiska lífseigastur.
:: i •
VTið höfum fullyrt, að þessi
’ álaseiði, sem skríða yfir
stokka og steina, ef því er að
skipta, séu á leið upp til lands-
ins — þau séu fiskar á göngu.
Hvaðan koma þau, og hvernig
stendur á því, að aldrei verður
vart við stóra ála á göngu upp
ár og læki?
Af því er merkileg saga, sem
menn hafa ekki komizt að raun
um, fyrr en á seiriustu áratug-
um, — svo merkileg, að öllum
ætti að þykja hún næsta fróð-
leg — líka þeim, sem kunna
að hafa megnt ógeð á þessum
einkennilega fiski, er mest
líkist 'slöngu.
Álategundir í heiminum
munu vera um 250. En hér
ræðum við einvörðungu um þá
tegund ála, sem á latínu er
nefnd anguilla vulgaris — ál-
inn. sem alkunnastur er um allt
norðurhvel jarðar,-' að heim-
skautslöndunum undanskildum.
• '
T>að var ekki fyrr en kring-
-*■ um 1800, að tveim vísinda-
mönum tókst að finna hrogn
í ál, og þremur aldarfjórðung-
um síðar uppgötvaði hinn þriðji
svil í ál. Áður höfðu verið
uppi ýmsar getgátur um það,
hvernig állinn yki kyn sitt.
Fyrrum héldu menn jafnvel,
að hann skriði upp úr jörðinni
eins og ánamaðkur, eða þá, að
hann yrði til úr slýi í kyrrstæð-
um sytrum. Loks urðu sníkju-
ormar, sem fundust í innyflum
ála, til þess, að menn hugðu,
að hann fæddi lifandi unga.
En nú höfðu fundizt hrogn
og svil í þess.um fiski eins
og öðrum. Samt var gátan ekki
leyst. Þessi líffæri fundust
aldrti nema örsmá og van-
þroska, og það var einmitt
ástæðan’ til þess, hve þa.u höfðu
lengi dulizt mönnum. En árið
1896 bar nýrra við. Suður í
Miðjarðarhafi höfðu menn
lengi þekkt lítinn vatnsglæran
fisk, svipaðan flatfisk að
sköpulagi — smáhöfða svo-
kallaðan.
Þetta ár gerðist það, að einn
slíkur fiskur, er tekinn var við
Messínasund, breyttist í lítinn,
hvitléitari al’’L-‘ glerál. Og nú
ályktuðu menn, að uppeldis-
stöðvar álsins væru í Miðjarð-'
arhafi.
8 árum síðar fann þó danski
vísindamaðurinn Jóhannes
Schmidt álsseiði við Færeyj-
ar á yngra þroskastigi en
smáhöfða þá, sem áður höfðu
fundizt. Hver uppgötvunin var
nú gerð af annarri varðandi
lífsfei'il álsins, og loks. tókst
þessum sama vísindamanni að
1920. Þær reyndust vera við
Vestur-Indíur og í Sargassó-
hafi.
«
TVTú er undrasaga álsins eins
’ og opin bók. Hann hrygn-
ir á þessum fjarlægu slóðum á
nálægt 300 metra dýpi. Hrogn
hans eru svifhrogn, og úr þeim
kemur eins konar lirfa, sem
ekki er nema fáir millímetrar
á lengd. Hún berst smám sam-
an hærra í sjó, unz komið er
á fimmtíu metra dýpi. Hana
hrekur með hafstraumum,
einkum Golfstraumnum, er ber
hinn litla, flata fisk, sem enn
er svo ólíkur ál, í átt til
Evrópustranda. Brátt fara ála-
seiðin að geta nokkuð stjórnað
ferð sinni sjálf. Að þremur
árum liðnum eru seiðin að
jafnaði orðin 8—9 sentímetrar
á lengd og hnellinn fiskur,
smáhöfði. Og þá er sjóferð
þeirra þar komið, að fyrirheitna
landið er skammt undan, hvort
sem það er nú Norður-Afríka,
vesturströnd meginlands Ev-
rópu eða ísland.

mjög gráðugir, enda veitir
þeim ekki af. Állinn gerist
harðvítugur ránfiskur og
ræðst á allt, sem hann ræður
við. Það getur meira að segja
hent, að hann bani andarung-
um og eti.
•
Twegar loks er komið þangað,
sem ferðinni var heitið,
tekur við. rólegra æviskeið.
Állinn gerist nú botnfiskur,
liggur í leirnum á botni vatna,
tjarna, lækja og fljóta, hefur
að jafnaði hægt um sig á dag-
inn, liggur í leirnum með
snjáldrið eitt upp úr, en fer
ránsferðir um sumarnætur.
Þegar vetrar, grefur hann sig
í leðjuna og liggur í hálfgerð-
um dvala. Þegar fjör færist
aftur í hann á vorin, er hann
bæði magur og gráðugur.
Þannig líða nokkur ár. Full-
vaxnir eru álarnir taldir verða
á 5—20 árum. Kvenfiskarnir
eru stærri, og þroskatími þeirra
er lengri. Þeir geta jafnvel orð_
ið hálfur annar metri á lengd
og 4—5 kílógrömm á þyngd, en
venjulega eru þeir 1—1%
kílógramm.
•
Oíðsumars eitthvert árið fer
^ að nýtt byltingarskeið í lífi
álanna. Augun stækka, eyr-
uggarnir lengjast, búkurinn
gildnar, holdið verður stinnt,
roðið þykknar, meltingarfærin
skreppa saman og matarlystin
þverr, svilin verða eins og perlu
bönd og' hrognin eins og táinn
borði eftir endilöngu holinu.
Þessar breytingar gerast smám
saman, og að ári liðnu hafa þeir
tekið á sig ferðabúning. Þeir
verða dökkir á baki, brons-
gljáandi á síðum og silfurgljá-
andi á kvið. Þeir verða að
bjartál.
Þeir eru um það bil einn
mánuð að búast ferðastakknum,
og nú er hinu vanabundna
lífi þeirra í leirnum lokið. Þeir
fyllast óró, og í Ijósaskiptun-
um eitthvert haustkvöldið
hefja þeir nýja langferð —•
þangað sem þangbreiðurnar
hrekjast í hvirfiistraumum
Sargassóhafs. Það er í senn
brúðkaupsferð þeiri'a og útför.
Þeir halda niður árnar, skríða
jafnvel þvert yfir engjar og
haga, ef þess þarf með, og
hylja sig í grasinu. Ratvísin
bregzt þeim ekki. Þeir finna
skemmstu og beztu leiðina,
þótt yfir breiðar landræmur
sé að fara.
Þeir halda út frá ströndum
Islands', þeir koma hvarvetna
frá ströndum Vestur-Evrópu
allt norðan frá Murmansk, þeir
koma í gífurlegum torfum út
úr Eystrasalti, þeir koma út
Miðjarðarhaf, þeir koma frá
ströndum Afríku allt suður til
Senegals. En þeir ferðast aðeins
á nóttunni og fara þá 15—50
kílómetra veg í senn. Allar
þessar miklu álaþjóðir, sem
sumar hafa lifað þroskaskeið
sitt í norðlægum, en aðrar í
suðlægum löndum, sameinast í
mikla flota. Lítið er þó vitað um
ferðir þeirra, þegar út á reg-
inhaf kemur. en á útmánuðum
Framli. á 7. síðu.
ú gerist furðuleg saga. Ála-
seiðin hætta að vaxa. Þau
hríðmjókka, og þau styttast líka
til muna, og fyrr en varir,
er hinri flati smáhofði orðinn
að ofurlitlum ál, glerál. Þessir
glerálar þyrpast nú milljörð-
um saman inn í sund og flóa
og dragast með óstöðvandi afli
að hinu ósalta vatni síðari
hluta vetrar og á vorin. Þeir
fara saman í lestum, sem lík-
astar eru gildum streng, en
stundum margir kílómetrar á
lengd. Svo hefst gangan upp
árnar. Þeir sækja knálega- - á
móti straumnum og láta hvorki
fossa né stíflur stöðva, sig. í
blóði þéirra' örénriur' éðlishvöt,
erfð í milljónir ættliða, ókúg-
andi vilji til þess að ná fjar-
lægu marki: vaxtarstöðvum
kynstofnsins, kannske einmitt
sjálfum heimastöðvum áa
sinna. Þeir skríða hiklaust,
hvar sem minnsti raki er, yfir
klettaþrep og mannvirki,
smjúga jafnvel neðanjarðar um
vatnsæðar, lokræsi og vatns-
pípur. Við þessar .hamfarir
breytíst glerállinn í gulál, fært
sterkari liti, vérður móieitur á
baki og mógulur að neðan.
Ferðinni linnir sumt af honum
ekki, fyrr en komið er alla
leið til Sviss, á miðju megin-
landi Evrópu.
í þörnium álaseiða, sem
koma af hafi, hefur aldrei
fundizt nein fæða, og af því er
dregin ályktun, að hann svelti
langa-lengi á ferðum sínum til
fyrirheitna landsins. En nú fá
aðeins er rákt. Állinn er fi§k-.finna og staðs.etja hrygning- ,,iuUhum *«<*
.iir,;pjjki '..kipþirL sér,, uþpj ai'stöðvav álsips 'ppkkruþpfjtir' '"áljrnir matarl^stiria; o^, '.yérðá
IViaí-hefti af
TÍMARITI
MÁLS 0G MENNINGAR
ílytur m. a. eítirfarandi efni:
Svör við spurninffum frá tímaritinu um aðstöðu
Islands í kjarnorkustyrjöld og' um stuðning við
Vínarávarpið eftir
dr. Björn Sigurðssoii, dr. Björn Jóhannesson,
Þorðjörn Sigurgeirssón, Finnboga R. Valdimarsson,
Þórberg Þórðarson, Hannibal Valdimarsson,
Jóhannes úr Kötlum og Halldór Laxness.
Mótmæli almennings gegn kjarnorkustyrjöld,
ejtir Kristin E. Andrésson.
Þrjú kvæði
eru eftir Kristjdn frci Djúpalœk.
'l • if •' ■ ■'•'>■ >’r, • ♦. • '• ' ■ -. t • / ■ • t;4-.
Saga er nefnist Háttar
eftir Jónas Árnctson.
Skáidið og maðurinn
ritgerð um Halldór Laxness eftir Jakob Benediktsson.
Bréf úr myrkri
eftir Skúla Guðjónsson.
Ritstjórnargreinar um
byggingarsjóð Máls og menningar, hátíðarútgáfu á skáldskap
Jónasarr Hallgrímssojiar á .150 ára ' afinœli -í hans 1957. —
<■: U-msfignir,:'um'bœkur o. fl.
• * . ’ ' '• * ' . -■ í ■’
TlMARITSINS I
FÉLAGSMENN ERU BEÐNIR AÐ VITJA
BÓKABÚÐ
MÁLS 0G MENNINGAR
Skólavörðustía 21.