Frjáls þjóð - 07.05.1955, Qupperneq 6

FRJÁLS Þ J Ó Ð
Laugardaginn 7. mai 1955

Æildavinur minn, Halldór
Halldórsson dósent, þá ekki enn
orðinn doktor. Hann fræddi
jnig á því, að orðið veira kæmi
fyrir í orðabók séra Björns
Halldórssonar, og þótti mér sá
fróðleikur betri en ekki. Eitt-
hvað vildi þessi ráðunautur
minn ræða við mig um hugs-
anlega eða öllu heldur óhugs-
anlega samsvörun sérhljóðanna
i í latínu og ei í íslenzku, sem
ég hafði engan áhuga á, því að
ég var ekki að smíða orð eftir
neinu slíku hljóðalögmáli,
heldur með frjálslegri eftirlík-
ingu eftir nútíðarframburði
Engilsaxa á gömlu latnesku
orði, sem þeim hafði nýlega
þóknazt að gera að ensku orði.
Á hina hliðina reyndist jafn-
lítill áhugi á mínum fróðleik
um það, að sjúkdómur, sem frá
fornu fari hefur heitið á latínu
chorea sancti Viti, heitir á
þýzku Veitstanz. Meira að
:segja þótti lítið koma til frá-
sagnar minnar af því, að þá
er séra Þorkell Arngrímsson
prestur og læknir í Görðum
á Álftanesi, sællar minn-
ingar, hafði komið heim
til sín frá því að binda um
þumalfingurinn á Teiti bónda
í Breiðholti, ritaði klerkur
nafn sjúklingsins í syrpu sína á
latínu þannig: Titus breidhollt.
En um mig er það að segja, að
fengist ég við að gera íslenzkt
orð eftir latnesku orði, sem
hér var ekki til að dreifa, er
ég ekki svo vandlátur, að ég
.sætti mig ekki fullvel við þá
umskrift sérhljóða á milli lat-
inu.og íslenzku, sem allra beztu
iatínumönnum á 17. öld og víst
lengi fyrir og eftir gat verið
tiltæk. Og ekki ber ég kvíð-
boga fyrir, að íslenzkur al-
menningur, sem orðsins ætti að
njóta, yrði mér tiltektarsamari.
Yrði hann það samt sem áður
og færi gegn von minni að
fátast í því um orð eins og
virus og veira, að i í latínu
hefði með hæpnum heimildum
verið gert að. ei í íslenzku,
mundi ég freista þess að friða
hann með þeirri einfeldni að
láta í veðri vaka, að orðstofn-
inn vír hefði verið tekinn að
láni úr latínu og gerður að
íslenzkum orðs'tofni, en af
honum hefði síðan verið
myndaður orðstofninn veir með
hliðsjón af ævafornu hljóð-
akiptalögmáli (sbr. hvítur
— hyeiti).
Næst liggur fyrir að fletta
upp orðabók séra Björns
Halldórssonar. Séra Björn þýð-
ir ekki orðið veira, en vísar
til orðsins feyra, sem ]iann rit-
ar feira, og virðist hann telja
um tvær myndir sama orðs að
ræða og sömu merkingar. Lýs-
ingarorð dregið af orðinu veira
tilfærir séra Björn: veirlaus,
veirulaus, og sannar með stuðl-
aðri ívitnun, að misheyrn hans
kemur ekki til greina: „Vita
menn, at vórum veirlaust sam-
an fleiri.“ Og hvað merkir þá
orðið feyra, að dómi séra
Björns? Aðalmerkingin er:
mucor, Skimmel, þ. e.
mygla, fúkki, eða m. ö. o.
lífverugróður, en jafnfraóit
skaðvaldur, er veldur skemmd
eða ágalla lífðarefnis og
þar á meðal einnig lifandi
vefjar. Fer sú merking ekki
einungis býsna nærri hinni
latnesku eiturmerkingu orðsins
virus, heldur tekur henni fram
um skyldleika við hina nýju
merkingu þess. Aðra merkingu
orðsins feyra tilfærir séra
Björn: hiatus, Sprække, þ. e.
rifa, sprunga. Tilvísun á milli
orðanna veira og feyra (feira)
hagar séra Björn svo, að ekki
er ástæða til að ætla annað en
hann telji báðar merkingarnar
felast í orðinu veira, auk þess
sem þýðing hans á lýsingarorð-
inu veirlaus (veirulaijs): candi-
dus, infucatus, redelig, oprigtig,
þ. e. hreinskiptinn, einlægur,
er ekki síður andstæða fyrri
merkingarinnar en hjnnar síð-
ari. En hvort sem væri, ber
allt að sama brunni um báðar
merkingarnar, með því að hvor
sem önnur tekur til skemmdar
og ágalla. Til gamans má geta
þess, að Páll Árnason (Arne-
sen), sem þý.ðir virus fyrst og
fremst svo: slimet Vædske eller
Slim, navnlig hos Planter og
Dyr, og í annan stað: giftig
Vædské, tilfærir þessá auka-
merkingu latneska orðsins
mucor eftir Pliníusi: etslags
af Vinátokken udrindende
Vædske, som er den meget
skadelig. Ekki vildi vel kunn-
andi málfræðingur, sem ég bar
það undir, synja fyrir, að orðin
veira og veisa kynnu að vera
skyld; veisa þýðir rotin efja
eða forarpollur, virus fúll
vökvi.
Virus og veira verða nú ekki
færð nær hvort öðru nema þá
með því að ætla þau að upp-
runa til sama orðið, sem mér
dettur þó ekki í hug að storka
málfræðingum með að stinga
upp á. En um þann sýndar-
skyldleika þeirra í augum leik-
manna mætti vera að ræða, sem
kunningi minn, hinn frjálslyndi
málfræðingur, vildi láta nýyrði
njóta góðs af sem „falskrar
t,eþýmólQgíu“, þegar svo bæri
undir.
Hvað.sem þessum bollalegg-
ingum líður, ætla ég, að mönn-
um verði umhent að færa rök
að því, að íslenzka orðið veira
sé miður til þess fallið en latn-
eska orðið vii-us að vera reist
upp frá dauðum til að tákha
lífverur (?) þær, sem hér um
ræðir og til skamms tíma hafa
lítt þurft á heiti að halda. Að
svo stöddu skortir mig þess
vegna'auðmýkt til að beiðast
afsökunar á því, að sá sjúk-
dómaflokkur hinnar alþjóðlegu
sjúkdóma- og dánarmeina-
skrár, sem ber á erlendu máli
yfirskriftina: Viroses, heitir í
hinni íslenzku þýðingu skrár-
innar: Sjúkdómar, sem veirur
valda — eða hvað er það, sem
vantar hér á islenzkan hljóm?
IV.
Enda þótt sú nafngift, að
virus heiti á íslenzku veira,
kunni nú að þykja hafa nokkuð
til síns máls, fer því fjarri, að
unnt sé að ætlast til, að hún
falli í hvers manns smekk.
Allra sízt er nokkur von til
þess, að hún geðjist þeim vand-
látu mönnum, sem gæddir eru
hinum tilgerðarlausa prímus-
smekk fyrir tungu feðra sinna
og mæðra. Auðvitað deili ég
ekki á þann smekk fremur en
annan smekk, og verður hver
maður að hafa sinn smekk. En
víst leyfist mér að velta þessu
smekksmáli lítið eitt fyrir mér
og ihuga, hve miklu tilgerðar-
lausari íslenzk tunga hefði mátt
verðá, ef hann hefði fengið að
njóta sín betur á liðnum tím-
um en raun ber vitni.
Fyrir rúmum hundrað árum,
svo að ekki sé litið lengra aftur
í tímann, ba&laði Jónas Hall-
grímsson náttúrufræðingur og
skáld við að þýöa stjörnufræði á
íslenzku. Hann felldi sig ein-
hvern veginn ekki rétt vel við,
að æter héti á íslenzku blátt
áfram eter, og nefndi Ijósvaka,
sem virðist ekkert hafa fram
yfir orðið eter nema tilgerðina.
Orðið eter fer vel 1 málinu og
beygist eins og barómeter.
Æðilöngu síðar hugkvæmd-
ist Sigurði L. Jónassyni stjóm-
arráðsritara að :nefna terrítorí-
um landhelgi,- sem virðist ekk-
ert hafa fram yfir orðið terrí-
toríum néma tilgerðina. Orðið
terrítoríum fer vel í málinu og
beygist eins og sammensúrrí-
um.
Um líkt leyti rak dr. Jón
Þorkelsson rektor hornin í
exemplar. og kallaði eintak,
sem virðist ekkert hafa fram
yfir orðið exemplar nema til-
gerðina. Orðið exemplar fer
vel í málinu og beygist eins og
ektapar.
Enn var það ekki fjarri þess-
um tíma, að Arnljótur Ólafs-
son síðar prestur s;amdi Auð-
fræði sína og smíðaði f jölda ný-
yi'ða. Ekki bar hann beskyn á
að kalla begreb einfaldlega
begrip, heldur kaus hann ný-
yrðið hugtak, sem virðist ekk-
tírt hafa fram yfir orðið begrip
htíma tilgerðiná. Orðið begríp
fer vel í málinu og beygist
eins og beskyn og bevís.
Um og eftir síðustu aldamót
seldu allir skókaupmenn hér á
landi og auglýstu ákaft galoss-
íur. Þorsteinn Erlingsson skáld
fann upp á því, einhvern tíma
þegar honum gekk illa að
komast í galossíurnar, að
kalla þenna nýja fótabún-
að skóhlífar, sem virðist ekk-
ert hafa fram yfir orðið
galossíur nema tilgerðina. Orð-
ið galossía fer vel í málinu og
beygist eins og drossía.
Á sama tíma voru centrífúgur
auglýstar því nær í hverju ís-
lenzku blaði, unz Jón Ólafs-
son ritstjóri og skáld, nema það
hafi verið einhver annar, gat
ekki setið á sér og stakk upp á að
kalla þetta þarfa áhald bænda
skilvindu, sem virðist ekkert
hafa fram yfir orðið centrífúga
nema tilgerðina. Orðið centri-
fúga fer vel í málinu og beyg-
ist eins og Good-Templara-
stúka.
Ekki reyni ég að rýna eftir
því, hvenær sá sundurgerðar-
maður var uppi með íslenzkri
þjóð, sem gerði móðurmáli
sínu það til óþurftar. að þykj-
ast þýða patriót á íslenzku og
kalla föðurlandsvin, sem virðist
ekkert hafa fram yfir orðið
patríót nema tilgerðina. Orðið
patríót fer vel í málinu og
beygist eins og idíót.
Þannig má rekja þessa
fáfengilegu tilgerðarrollu aftur
og fram um gervalla ævi tung-
unnar, og má vera átakanlegt
fyrir þá, sem smekkinn hafa
fyrír tilgerðarleysinu, enda
skal hér brotið í blað.
En áður en ég lýk þessum
hluttekningarkafla, vil ég vekja
athygli dr. Sigurðar Pétursson-
ar á því, að víst hefur honum
ekki auðnazt að innsigla ti'aust-
lega beygingu orðsins vírus í
samræmi við prímus sinn. Þeir
prófessor Júlíus Sigurjónsson
og dr. Björn Sigurðsson á
Keldum eru vírusmenn eins og
dr. Sigurður, en þar fyrir ekki
prímusmenn eins og hann. Svo
vill til, að þeim er ekki dulið,
að virus er ekki karlkynsorð í
latínu, heldur hvorugkynsorð,
og eru þeir því ófáanlegir til
að segja vírusarnir með dr.
Sigurði, heldur segja þeir vír-
usin.
Þekkingin vill sem sé ráða
nokkru urn smekkinn.
V.
,,‘En við slculum ekki brigzl-
ast, bræður, baslið alla hitta
kann“. Áður en okkur dr. Sig-
urð Pétursson varir, sitjum við
báðir við sama hlut og hann
skarðan, hvor að vísu enn með
sinn smekk, en báðir jafnir
óheimildarmenn að sínum
smekk.
Nýverið náði ég aftur tali
af aldavini minum, Halldóri
Halldórssyni dósent; sem nú
var orðinn doktor. Vildi ég
enn á ný ræða við hann um
nýyrðið veira, sem hann hafði
átt svo mikinn þátt í að styrkja
mig til að festa á bækur, án
þess að ég þyrfti nokkuð á því
að halda að styðjast við hæpna
kenningu um_ hljóðlíkingu.
Gerði ég fastlega ráð fyrir, að
þær umræður mættu fara fram
á jafnréttisgrundvelli. En ekki
hafði ég fyrr tæpt á orðinu
veira en málið var reyndar af
!,dagskrá samkvæmt--a!lrahæst-
um úrskurði: : ;
„Við ætlum að kalla það
víru!“
Jafnharðan skildi ég, að hér
mælti ekki maður af sjálfum
sér, heldur sjálft páfavaldið í
krafti stjórnskipaðrar nefndar,
er fæst við að safna saman ný-
yrðum og gefa út. í orðabókum
á opinberan kostnað.
Ég dirfist að hugleiða, hvért
sé eðlilegt hlutverk orðabók-
arhöfunda. Er það ekki að skrá
hleypidóma- og hlutdrægnis-
laust í safn sitt sem hverjar
aðrar staðreyndir orð máls, án
alls tillits til þess, hvort þeim
sjálfum geðjast einstök orð
eða merking þeirra betur eða
verr? Þegar ég tek mér í hend-
ur nýyrðasafn hinnai' stjórn-
skipuðu nefndar, má ég þá
ekki samkvæmt framansögðu
gera mér von um að finna þar
skráð e. t. v. meðal enn annarra
þýðinga á orðinu virus þessar
þýðingar: 1) veira, sem er
þýðing orðsins í útgáfu ís-
lenzku heilbi’igðisstjórnarinn-
ar á hinni alþjóðlegu sjúk-
dóma- og dánarmeinaskrá, en
kemur einnig fyrir hér og þar
í Heilbrigðisskýrslum, auk þess
sem Benedikt Tómasson skóla-
stjóri og læknir hefur tekið það
upp í kennslubók sína um
líkams- og heilsufræði, sem
kenzid er í unglingaskólum um
allt land; 2) vírus, hvorugkyns-
orð, samkvæmt ritum þeirra
pi'ófessors Júlíusar Sigurjóns-
sonar, dr. Björns Sigui'ðssonar
og fjölda annarra; og loks 3)
vírus, kai'lkynsorð og beygist
eins og primus, samkvæmt
ívitnaðri ritgerð dr. Sigurðar
Péturssonar í Náttúrufræð-
ipgnum? Væi’i ósanngjarnt að
ætlast til þess, að einmitt í
slíku nýyrðasafni fengju allar
þessar þýðingartilraunir ekki
óábyrgari aðila að standa jafn-
fætis fyrir þeim dómara, sem
einn hefur bæði vald og í'étt
til að dæma orð tungunnar til
lífs eða dauða, en það er sá al-
menningur, sem tunguna talar,
ritar og skilur? Nei, slíkt er
nú ekki aldeilis hugsunarhátt-
ur þeirra, sem hér fara með
umboðsstarf:
„Við ætlum að kalla það
víru!“
Mér er að vísu ekki með
öllu ókunnugt um • þann ein-
beldisanda, sem undir niðri log-
ar í brjóstum hinna ólíkleg-
ustú manna á vorum tímum, en
tamara hefur mér verið að
hugsa mér hann í sambandi við
umsvifameir-i 'athafnir en orða-
söfnun ög fyrirferðarmeiri páfa
en orðasafnara. Nafn Trotskí
'hefur verið numið burtu úr
byltingarsögu Sovétrikjanna;
stjói'nai’herrar þar hvei'ju sinni
ráða því, hverjir hafa gert hina
frægu byltingu. „Ég ræð,
hverjir eru Gyðingar", sagði
Hei-mann sálugi Göring. Mai’g-
ur smáherrann ljær sig til að
leika þessa stórherra í sínum
þrönga verkahring og er ekki
síður en þeim „sæla að sitja
einn í dómi", jafnvel mörgum
hvei'júm, sqiu afneitar fyrir-
myndunum hvað ákafast. Én
hvar viti menn þá orðabókar-
höfunda, sem skilja stöðu sína
þeirn hjákátlega ofríkisskiln-
ingi, að þeiri’a sé ekki
einungis það að skrá orð
máls í orðabækur, - heldur
sé þeim léð vald lífs og
dauða yfir oi’ðum málsins,
sem fyrir þeim vei’ða, enda
eígi þeir sj.áj.fir .jöfnum hönd-
i ■: >.u' Framh; xá 7. síðu.
'1

Vinnuskóh’
Reykjavíkurbæjar
Vinnuskóli Beykjavíkurbæjar tekur til starfa um
rnáhaðamótin maí—júní og stai'far til mánaðamóta ágúst—
september.
í skólann verða teknir unglingar sem ,hér segif:
Drengir 13—15 árá'inci., o’g stúlkur 14—15 ára incl., miðað
við 15. júlí næstkomandi.
Einnig geta sótt um skólavist di’engir, sem verða 13
ára, og stúlkur, sem verða 14 ára, fyrir næstk. áramót.
Umsækjendur á þeim aldri verða þó því aðeins teknir í
skólann, að nemendafjöldi og aðrar ástæður leyfi.
Umsóknareyðublöð fást í Ráðningastofu Reykjavíkur-
bæjar, Hafnarstræti 20, 2. hæð, og sé umsóknum skilað
þangað fyrir 12. maí næstk.
Ráðningastofa Reykjavíkurbæjar.