Vikublaðið - 26.08.1994, Qupperneq 3

VIKUBLAÐIÐ 26. AGUST 1994
ív©
#11»
HREPPAR ALLRA SVEITA
Asíðustu fjörutíu til fimmtíu
árum hefur sveitarfélögum á
hinum Norðurlöndunum
fækkað um 60 til 80 prósent, en á Is-
landi hefur sveitarfélögum aðeins
fækkað um fjórðung á sama tíma,
mest frá 1991. Munurinn er ekki síst
fólginn í því að á Islandi hefur ákvörð-
unarvaldið verið að mestu sett til íbú-
anna sjálfra, en ffændþjóðir okkar
hafa hins vegar ekki hikað við að sam-
eina sveitarfélög með lagasetningu.
Lýðræðislega Ieiðin er seinvirkari,
einkum þegar sjálfstæðisvitundin er
svo sterk í hreppunum sem raun ber
vitni - og hrepparígurinn lífseigur.
Um næsm mánaðamót verður
haldið landsþing Sambands íslenskra
sveitarfélaga (SIS) og þar verður eitt
stærsta málið að fjalla um næsm skref
í sameiningarmálum sveitarfélaga.
Auk þess er búist við mikilli umfjöllun
um grunnskólann og flutning alls
rekstrarkosmaðar hans yfir á sveitar-
félögin, um breytingar á jöfnunarsjóði
sveitarfélaga og um umhverfismál. Þá
verður ný forysta kosin til næsm fjög-
urra ára, 45 manna fulltrúaráð og níu
manna ffamkvæmdastjórn.
Sameining er ekki
„patentlausn" á vanda
stjórnsýslunnar
Sameiningarumræðan hefur ekki
farið framhjá neinum, allra síst ffá og
með sameiningarkosningunum í nóv-
ember 1993 og aðdraganda þeirra.
Viðtökur landsmanna við stórfelldum
og róttækum sameiningaráformum í
þeim kosningum voru dræmar. Þátt-
taka var ekki nema 41,3 prósent og
aðeins ein sameiningartillaga sam-
þykkt. Umræðan kom þó viðræðum í
gang og sveitarfélögum hefur fækkað
frá því að vera 201 í ársbyrjun 1991 í
173 (14%) nú í sumar. Að Reykjavík
undanskilinni er íbúafjöldi sveitarfé-
laga að meðaltali uin 950 manns.
Þótt árangur hafi verið takmarkað-
má segja að þetta fyrsta raunveru-
ega skref leiði af sér að frekari sam-
eining muni reynast greiðari hér eftir.
Þetta er niðurstaða Hólmffíðar
Sveinsdóttur, sem nýverið skilaði af
sér BA-ritgerð í stjórnmálafræði um
sameiningarmálin. „Vitund almenn-
ings jafiit sem sveitarstjórnarmanna
hefúr verið vakin og mikill áhugi er
fyrir sameiningu víðast hvar um land-
ið. Það skal þó ítrekað að sameining er
engin „patentlausn“ á vandamáli
stjórnsýslunnar. En hún er vissulega
spor í rétta átt,“ segir Hólmfríður.
Þórður Skúlason framkvæmdastjóri
SIS segir að árangurinn af sameining-
arátakinu verði að teljast nokkur.
„Kannski ekki eins og björtustu vonir
stóðu tíl, en sveitarfélögum hefur í
þessari hrinu fækkað um yfir 20. Ilvað
áframhald varðar eru menn að ræða
saman víða, ég get nefnt svæði eins og
norðanverða Vestfirði, Skagafjörð og
Þingeyjarsýslur", segir Þórður.
Skýrir smákóngapólitík
lítinn árangur af 1ýrri til-
raunum?
Á Islandi var lengi vel tilhneigingin
að fjölga sveitarfélögum. Þau voru
172 árið 1873 en fóru upp í 229 árið
1948. Árið 1961 voru sett sveitar-
stjórnarlög sem hefðu getað auðveld-
að sameiningu, en aðeins ein samein-
ing fylgdi í kjölfarið. Fyrsta raunveru-
lega tilraunin til að sameina sveitarfé-
lög var á tímabilinu 1967-1970 og lög
t
Þórður Skúlason, framkvæmdastjóri
Sambands íslenskra sveitarfélaga:
„Hvað áframhald varðar eru menn að
ræða saman víða, ég get nefnt svæði
eins og norðanverða Vestfirði, Skaga-
fjörð og Þingeyjarsýslur".
Myndir: ÓI.Þ.
ffá 1970 fólu í sér að ákvörðunarvald-
ið var sett í hendur sveitarstjórnar-
mannanna sjálfra. Árangurinn varð
svo gott sem enginn. Ein sameining
átti sér stað 1971 og tvær árið á eftir
og síðan kom ein sameining 1983.
Árið 1986 voru sveitarfélögin 222
og það árið voru sett ný sveitarstjórn-
arlög, þar sem m.a. var kveðið á um
samvinnu sveitarfélaga, lágmarks-
stærð þeirra (50 manns) og skipan
héraðsnefnda í stað sýslunefnda.
Einnig fylgdi ákvæði um að unnið
skyldi að stækkun sveitarfélaga þar
sem m.a. skyldi beita jöfnunarsjóði
sveitarfélaga til að ýta undir samein-
ingu. Enn var ákvörðunarvaldið í
höndum sveitarstjórnarmanna og ár-
angurinn hverfandi; tvær sameiningar
milli 1986 og 1990.
Allan þennan tíma eða að minnsta
kosti Ifá 1963 hefur legið fyrir sú af-
staða hjá SIS að það ætti að stækka
sveitarfélög. Það hefur ekki dúgað til
og hefur andstaðan verið mikil innan
einstakra sveitarfélaga, ekki síst hinna
minni, sem óttast um sinn hag og
sjálfstæði. Sumir myndu tala um
„smákóngapólitík“ í þessu sambandi.
300 milljóna króna sam-
einingarhvati ríkisstjórn-
arinnar
Hólmffíður vitnar í grein effir
Loga Kristjánsson í Sveitarstjórnar-
málum frá því 1981, um saineiningar-
málin 1967-1970: „... virðist misskilin
sjálfstæðisvitund og íhaldssemi vera
einn helsti þrándur í götu þess, að til
sameiningar verði gengið".
Þá fela sig margir á bak við [)á vin-
sælu skýringu að ekki hafi verið „póli-
tískur“ vilji til þess að taka á málinu og
að vonlaust hefði verið að leggja til-
lögur um sameiningar fyrir Alþingi
vegna andstöðu ýmissa embættis-
manna sveitarfélaga sem þar áttu sæti.
SÍS hefúr lengi verið hlynnt samein-
ingu, en þegar til kastanna hefur kom-
ið er eins og sveitarstjórnarmenn hafi
hugsað: Mitt sveitarfélag er undan-
tekning vegna sérstöðu þess.
Þórður Skúlason vill ekki gera mik-
ið úr þessum atriðum. „Auðvitað eru
það margs konar sjónarmið sem
blandast inn í þessa umræðu og menn
taka afstöðu út frá mismunandi for-
sendum. Tilfinningar geta ráðið og
stundum hagsinunir", segir Þórður.
Sem fyrr segir mun landsþing SÍS
fjalla um breytingar á jöfnunarsjóði
sveitarfélaga, en sjóðurinn er einmitt
eitt helsta tæki stjórnvalda til að
greiða fyrir sameiningu sveitarfélaga,
svo sem ffam kemur í ritgerð Hólm-
ffíðar. Félagsmálaráðuneytið setti
reglugerð í iok júní 1987 um heimild
til að aðstoða sveitarfélög sem vilja
sameinast. Hér er átt við að ráðuneyt-
ið greiði kostnað og aðkeypta vinnu
við undirbúning og framkvæmd sam-
einingar, ásamt sérstöku framlagi til
að jafna skulda- og rekstrarstöðu
sveitarfélaga við sameiningu og með
þátttöku í launakostnaði í allt að fjög-
ur ár vegna ráðningar framkvæmda-
stjóra, sein leiðir af sameiningu. 1990
tóku ný verkaskiptalög ríkis og sveit- .
arfélaga gildi og þá breyttist jöfnunar-
sjóðurinn jafnffamt með reglugerð.
Að mati Þórðar Skúlasonar var sú
reglugerð lykillinn að breyttri verka-
skiptingu, þar sem hún greiddi fyrir
með ákveðnum hætti að minni sveit-
arfélög gætu tekið að sér ný og aukin
verkefni. Ur sjóðnum eru greidd
tekjujöfnunarffamlög til þeirra sveit-
arfélaga sem hafa að meðaltali lægri
skatttekjur en sambærileg sveitarfélög
miðað við meðalnýtingu tekjustofna
og til sveitarfélaga er skortir tekjur til
að halda uppi þeirri þjónustu sem
eðlilegt má telja að sveitarfélög af
þeirri stærðargráðu veiti.
Varðandi fækkun sveitarfélaga í
Ifamtíðinni og nýja verkaskiptingu
mun jöfnunarsjóðurinn gegna lykil-
hlutverki. Hefur SIS gert samkomu-
lag við ríkisstjórnina um að 300 millj-
ónum króna verði á árunum 1995-
1998 varið til að jafna skuldastöðu
sveitarfélaga vegna sameiningar.
Stórfelld sameining „að
ofan“ hjá frændþjóðunum
I ritgerð Hólmfríðar er þróunin í
sameiningarmálunum á hinum Norð-
urlöndunum rakin og þar kemur í ljós
gerólíkt ferli en á Islandi. Munurinn á
sameiningartilraunum hér og á hinurn
Norðurlöndunum er fyrst og fremst
að hér hefur verið valin leið hinnar „-
frjálsu sameiningar" á meðan hin
Norðurlöndin bafa sameinað „að
ofan“, þ.e. með lagaboði. „Það er
sameiginlegt með öllum Norðurlönd-
unum að verulegur árangur hefur ekki
náðst nema í kjölfar lagasetningar.
Hjá öllum þjóðunum urðu djúptækar
breytingar á þjóðfélagsskipaninni eftir
heimstyrjöldina síðari. Þessar breyt-
ingar breyttu forsendum sveitarfé-
lagaskipaninnar og höfðu þannig ýmis
vandkvæði í för með sér. Ofugt við
hin Norðurlöndin hefur lítið verið að
gert á Islandi í þá átt að taka á þessum
vanda. Ástæða þess að efling sveitar-
stjórnarstigsins er seinna á ferðinni á
Islandi er vafalaust sú að ekki hefur
verið gripið til þess ráðs að lögbjóða
sameiningu sveitarfélaga heldur von-
ast eftir fumkvæði frá sveitarfélögun-
um“, segir Hólmffíður.
Sameining sveitarfélaga í Svíþjóð
fór aðallega fram í tveimur þrepum,
hið fyrra 1952 og hið síðara 1962-
1974.1 fyrra slýptið fækkaði sveitarfé-
lögum úr 2.367 í 1.037 eða urn 1.330
(56%). I seinna skiptið fækkaði sveit-
arfélögunum um 73% og alls um 88%
yfir bæði tímabilin. I dag eru sveitar-
félögin í Svíþjóð 286 og meðalíbúa-
fjöldi 30.250 manns. Auk þess hefur
lénum, sem mynda millistjórnsýslu-
stig, fækkað stórlega.
I Noregi voru vandamálin helst
landfræðilegs eðlis. Mesta saineining-
araldan reið yfir 1964 og 1965, en á
tímabilinu 1958 til 1974 fækkaði
sveitarfélögum úr 744 í 443 eða um
301 (40%). I dag eru sveitarfélögin
435 og meðalíbúafjöldinn rúmlega
9.000 manns. I Noregi hefúr Iénum
eða fylkjum lítið fækkað, þau eru 19.
I Danmörku voru sveitarfélög
1.388 árið 1959, en fram dl 1966
fækkaði þeiin um 280 að ffumkvæði
sveitarstjórnarmanna sjálffa. En ekki
þótti nóg að gert og með nýjum lög-
um fóru sveitarfélögin niður í 275 og
hafði þá fækkað um 80%. Sú tala er
Hólmfríður Sveinsdóttir: „Ástæða þess
að efling sveitarstjórnarstigsins er
seinna á ferðinni á ísiandi er vafalaust sú
að ekki hefur verið gripið til þess ráðs að
lögbjóða sameiningu sveitarfélaga held-
ur vonast eftir fumkvæði frá sveitarfé-
lögunum".
enn í gildi og er meðalíbúafjöldinn í
hverju sveitarfélagi um 19.000 manns.
Omtum hefur fækkað úr 25 í 11.
I Finnlandi voru ný sveitarstjórnar-
lög samþykkt 1966 um lágmarksstærð
sveitarfélaga og fleira. Þar hefur sveit-
arfélögunum fækkað úr 548 í 461 eða
um 87 (16%) og er meðalíbúafjöldinn
um 10.800 manns. Lén eru 12, en þau
eru hluti af stjórnsýslu ríkisins í héraði
en ekki hluti sveitarstjórna.
Áfram haldið á hinni lýð-
ræðislegu braut
Þegar reynsla hinna Norðurland-
anna er skoðuð kemur vel ffam hversu
skammt hefur verið gengið á Islandi.
Á komandi landsþingi SIS munu þó
vafalaust koma ffain mismunandi við-
horf um hvernig til hefúr tekist í sam-
einingarhrinunni. En skyldu menn
telja þörf á því að stuðla að róttækara
sameiningarátaki, með því til að
mynda að lögbjóða ffekari fækkun
sveitarfélaga? Þórður Skúlason telur
að svo sé ekki.
„Eg býst við að það sé vilji sveitar-
stjórnarmanna að halda áffam á þess-
ari lýðræðislegu braut, þar sem það er
vilji íbúanna sem ræður úrslitum, í
stað þess að fara út í t.d. að hækka lág-
marksíbúafjölda með lögum. Mér
skilst að þessi lýðræðislega leið hafi
ekki verið reynd annars staðar, heldur
hafi þetta gerst einhliða með lagasetn-
ingu. En þó lýðræðislega leiðin sé
e.t.v. seinvirkari held ég að menn vilji
halda sig við hana“, segir Þórður.
Friðrik Þór Guðmundsson
RIÖLBRAUTASXÚUHN
BREIÐHOUTl
Innritað verður í Kvöldskóla FB 24. og 25. ágúst kl. 16.30-
19.30 og laugardaginn 27. ágúst kl. 10.30-13.30.
Almennt bóknám.
Raungreinanám.
Tungumálanám.
Skemmtilegir valkostir.
Þitt er valið!
Skolameistari
FJÖIBBAUTASXÖUNN
BREIÐNOUI
Markvisst
fjölmiðlanám
Hvar: Fjölbrautaskólinn í Breiðholti.
Hvenær: Á haustönn, mánudaga og fimmtudaga kl. 21.10-
22.30 frá 1.9.-29.11.
Fyrir hvern: Nemendur þurfa að hafa haldgóða undirstöðu
í íslensku og ensku.
Nemendafjöldi takmarkaður.
Efni: Farið verður yfir alla helstu þætti fjölmiðlunar, s.s.
sögu, siðamál, lög og reglugerðir. Fjallað um dagblöð,
tímarit, sjónvarp, útvarp, blaðaljósmyndir, umbrot o.fl., o.fl.
Raunhæf verkefni. Greinaskrif fyrir dagblöð. Fréttavinnsla
fyrir sjónvarp.
Umsjónarmaður: Sigursteinn Másson, fréttamaður Stöðv-
ar 2 og Bylgjunnar. Fjöldi gestafyrirlesara.
Verð kr. 12.500.