Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.2005, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 8. janúar 2005
Það sem mestu skiptir nú er endurheimt
skilningarvitanna. Við verðum að sjá meira,
heyra meira, skynja meira – Susan Sontag,
Against Interpretation.
S
kelfilegustu myndir nýliðins árs
eru fréttamyndir af gíslatökunni
í borginni Beslan í Norður-
Ossetíu: Það er verið að setja
barnaskólann í bænum þegar
hryðjuverkamenn ráðast þar
inn, vopnaðir handsprengjum, eldvörpum og
skammbyssum. Tveimur óbærilegum sólar-
hringum síðar liggja 330 í valnum, þar af 176
börn. Sex hundruð manns særð, meirihlutinn
börn. Á myndunum hlaupa
hermenn með blóðug, hálf-
nakin börn út úr bygging-
unni og við sjáum grátandi
mæður og feður. Þetta var í byrjun septem-
ber. Fjórum mánuðum síðar, fyrstu daga árs-
ins 2005, fylgjumst við með þjáningu fólksins
við Indlandshaf: Limlestir líkamar, örvingluð
börn, grátandi foreldrar, fjöldagrafir. – Það
er eitt af einkennum okkar fjölmiðlavæddu
menningar, skrifar Susan Sontag í sinni síð-
ustu stóru ritgerð (Regarding the Pain of
Others) að við erum sífellt að virða fyrir okk-
ur sársauka annarra. En hvað er það eigin-
lega að virða fyrir sér þjáningu og sársauka
annarra – úr öruggri fjarlægð vel að merkja?
Gegna allar þessar myndir af særðu og þjáðu
fólki mikilvægu hlutverki eða valda þær bara
augnabliks hryllingi áður en við gleymum
þeim? Eru þær partur af afþreyingarmenn-
ingu? Vekja þessar myndir samúð með fólk-
inu og jafnvel andúð á stríði eða kannski bara
hefndarhug. Ritgerðin er gagnrýnið framhald
hugleiðinga sem komu út á frægu ritgerðar-
safni eftir Sontag 1976 og heitir On Photo-
graphy eða Um ljósmyndun. Þar veltir hún
fyrir sér á mjög áleitinn hátt tvíeggjuðu eðli
ljósmynda: Því þótt ljósmyndavélin sé skoð-
unarstöð, þá er ljósmyndun annað og meira
en hlutlaus skoðun. Hún á það sammerkt með
kynferðislegri gægjuþörf að hvetja til þess,
leynt eða ljóst, að það sem er að gerast haldi
áfram að gerast. Að taka ljósmynd er að hafa
áhuga á hlutunum eins og þeir eru í óbreyttu
ástandi, (a.m.k. svo lengi sem það tekur að ná
góðri mynd) – líka þegar manneskjan þjáist
eða verður fyrir ógæfu. Sontag bendir á að
ljósmyndavélin breyti öllu í misáhugaverð
myndefni, já breyti allri reynslu í kalda mynd
og geri okkur að því leyti sljó fyrir þjáningu
annarra. Að vekja fólk til vitundar og slæva
það, þetta er þverstæða fréttaljósmyndunar
sem heillar Susan Sontag. Ein ástæðan fyrir
því hve hún var alla tíð upptekin af ljós-
myndum, áhrifum þeirra á einstaklinga og
hlutverki í samfélaginu, gæti verið sú að
haustið 1945 var hún einu sinni sem oftar að
gramsa í bókabúð í Los Angeles og rakst þar
á fréttatímarit með ljósmyndum frá aðkom-
unni í Buchenwald-útrýmingarbúðunum fyrr
á árinu. Hún var tólf ára gömul. „Þá brast
eitthvað inni í mér“ sagði hún löngu síðar í
viðtali „ég hef aldrei verið söm síðan“.
Susan Sontag var rithöfundur og menning-
arrýnir sem öðlaðist poppstjörnufrægð á sjö-
unda og áttunda áratugnum. Hún var einn
áhrifamesti hugsuður síðustu áratuga, stjarna
vinstrisinnaðrar menntastéttar Bandaríkj-
anna, fagurfræðilegur trúboði og menning-
arlegt yfirvald sem tók róttæka evrópska
hugsuði og listamenn í dýrlingatölu (Artaud,
Barthes, Benjamin, Godard) og kynnti þá fyr-
ir lesendum sínum og löndum. Og hún var
óvæginn gagnrýnandi bandarískrar utanrík-
isstefnu sem sagði á dögum Víetnamstríðsins
að Bandaríkjamenn væru dæmd þjóð sem
byggði á þjóðamorði. Það þarf varla að taka
fram að margir bandarískir hægrimenn höt-
uðu Susan Sontag, sennilega jafnmikið og ís-
lenskir hægrimenn (og framsóknarmenn)
hötuðu Halldór Laxness á sínum tíma. Hún
bjó með hléum í Sarajevo í tvö ár á meðan
Balkanstríðið geisaði og borgin í herkví leyni-
skyttna, setti upp stykkið Beðið eftir Godot
með leikurum í borginni, kenndi ensku og
gagnrýndi Evrópuþjóðirnar harðlega fyrir
deyfð sína og aðgerðarleysi. Hún réttlætti
loftárásir Nató í Bosníu og Kosovo og sagði
rök friðarsinna gegn loftárásunum ekki
standast. Hún skrifaði magnaðan texta um
krabbameinið sem hún þurfti að berjast við
þrisvar sinnum áður en yfir lauk.
Þar að auki má hiklaust telja Susan Sontag
einhvern snjallasta essayista síðustu áratuga.
Ritgerðir hennar eiga reyndar ekki að sanna
eitt né neitt og þeim er ekki ætlað að byggja
upp akademíska kenningu um veruleikann.
Þær eru miklu frekar knúnar áfram af ein-
stöku næmi fyrir margbreytileika hlutanna
eins og þeir birtast okkur – og sterkri rétt-
lætiskennd. Hún hnitar stóra og smáa hringi
í kringum kjarna hvers máls, kjarna sem
reynist oft vera óleysanleg þversögn. Hún er
óhrædd við að komast í mótsögn við það sem
hún hefur skrifað einhvern tíma áður. Hún
telur sig ekki hafa neinu að tapa. Ef við líkj-
um henni við tónlistarmann, þá er hún djass-
leikari sem spinnur út frá ákveðnum stefjum;
djassleikari sem, vel að merkja, metur frelsi
sitt ofar öllu og hefur ákveðið að þiggja ekki
fastlaunaða stöðu í háskólahljómsveitinni.
Þversögnin í rithöfundarlífi hennar er hins
vegar sú að hún hafði metnað til að skrifa
skáldsögur og taldi að þær fjórar skáldsögur
sem hún skrifaði væru mikilvægari en rit-
gerðarsöfnin. Því munu fæstir lesendur henn-
ar vera sammála og það sárnaði henni.
Hún fæddist 1933 í New York og mun vera
komin af pólskum gyðingum. Hún missti föð-
ur sinn fimm ára og ólst upp í Kaliforníu og
Arizona hjá móður sinni og stjúpföður sem
var atvinnuhermaður. Og þrátt fyrir frekar
dauflegt millistéttarumhverfi hefur æska
hennar á sér goðsagnakenndan blæ eins og
títt er um stórstjörnur. Henni lá allavega
meira á en jafnöldrum hennar. Hún var af-
burðanemandi, farin að lesa Marcel Proust 14
ára gömul og tók sig til um líkt leyti og heim-
sótti Thomas Mann í Santa Monica með vin-
konu sinni til að ræða við hann um Töfrafjall-
ið en fannst svo ekki mikið til hans koma,
sagði að hann hefði talað eins og bóka-
gagnrýni er skrifuð. Þegar stjúpfaðir hennar
benti henni eitt sinn á, í mestu vinsemd, að
hún mætti ekki loka sig inni yfir bókum því
þá eignaðist hún aldrei vini og sennilega ekki
kærasta heldur, sagðist hún hafa hlegið
hæðnislega því hún hefði verið sannfærð um
að það hlyti að vera til fullt af fólki sem hefði
nákvæmlega sömu áhugamál og sömu þrár og
hún. Hún reyndist hafa rétt fyrir sér. Hún
innritaðist í háskólann í Berkley aðeins 15
ára gömul, giftist félagsfræðingnum Philip
Rieff 17 ára, lauk gráðu í háskólanum 18 ára
og eignaðist sitt eina barn, soninn David, 19
ára. Hún skildi 9 árum síðar og sagan segir
að hún hafi verið eina einstæða móðirin í hinu
stóra Kaliforníuríki sem neitaði að þiggja
meðlag.
Á sjötta áratugnum lagði Susan Sontag
stund á heimspeki og bókmenntir við Har-
ward-háskólann og var eitt ár við nám í París,
starfaði síðan við háskólakennslu í Boston og
New York og skrifaði um listir og menningu í
tímaritin New York Review of Books, Nation
og Harper’s. Ég gerði mér ljóst þarna í upp-
hafi sjöunda áratugarins í New York, skrifaði
hún síðar, að háskólalífið hentaði mér ekki,
„ég ákvað að hæla mitt tjald niður utan við
hið lokkandi, grjóthlaðna öryggi háskólanna“.
Þegar hún var þrítug kom út fyrsta skáldsag-
an hennar Velgjörðarmaðurinn en hún fjallar
um auðugan mann að nafni Hyppolyte sem
ákveður að laga hversdagslífið að frekar
geggjuðum draumum sínum og taka ekkert
mark á því hvað öðrum finnst um tiltækið. Í
glímunni við þessa sérkennilegu sögupersónu
mótast hennar eigin fagurfræðilega afstaða
en hana má orða þannig að Sontag hvetji
samtímafólk til að hætta að leita að einhverri
merkingu á bak við listaverk heldur að
skynja verkið sem hlut í sjálfum sér. Hún
brýnir fyrir fólki að listaverk sé hlutur í
heiminum en ekki bara texti eða lýsing á
heiminum. Árin 1961 til 1965 birtust eftir
hana fjöldi blaða og tímaritsgreina um bók-
menntir, franskar nýbylgjumyndir, fagur-
fræði, leikhús og bandarískan hommakúltur
sem hún safnaði saman 1966 í ritgerðarsafnið
Against Interpretation (Gegn túlkun). Tit-
ilgrein safnsins er fagurfræðileg stefnu-
yfirlýsing Susan Sontag. Þar gagnrýnir hún
af frábæru andríki bókmenntafræðinga sem
séu sífellt að leita að dulinni merkingu „á bak
við textann“ sem þeir fjalla um, í stað þess að
skynja og greina hljómfall, stíl og innihald
textans eins og hann birtist á blaðinu. Hún
fullyrðir að „áköf þörf“ samtímans fyrir að
túlka stafi ekki ekki endilega af lotningu
gagnvart erfiðum textum, heldur „opinskáum
fjandskap, yfirlýstri óbeit á sýndinni“. Og
hún bætir því við að „þekktustu og áhrifa-
mestu“ kenningakerfi nútímans, marxismi og
freudismi séu í raun „blygðunarlausar túlk-
unarkenningar“ sem setji öll greinanleg fyr-
irbæri innan hornklofa með því að gera grein-
armun á yfirborðsmerkingu og djúpmerk-
ingu. Gegn þeim kumpánum stefnir hún
spjátrungnum Oscar Wilde sem á mottó rit-
gerðarinnar: „Einungis yfirborðskennt fólk
dæmir ekki eftir útliti. Leyndardómur heims-
ins er hið sýnilega ekki hið ósýnilega“. Son-
tag segir að túlkun geti vissulega verið frels-
andi í sumum menningarsamfélögum en í
öðrum samfélögum sé hún íhaldssöm, heft-
andi, óviðeigandi og til marks um hugleysi:
Samtíminn er slíkur tími … Rétt eins og eit-
urgufurnar frá bílum og stóriðju liggja eins
og mara á andrúmslofti borganna eitra
Að sjá meira: Susan Sontag
Susan Sontag lést í lok síðasta árs. Sontag
var einn áhrifamesti hugsuður Bandaríkj-
anna. Hún skrifaði um fagurfræði, bók-
menntir, kvikmyndir, ljósmyndir, pólitík og
margt fleira. Hér er ferill hennar rifjaður
upp.
Eftir Hjálmar
Sveinsson
hjalmarsv@ruv.is
AP
Susan Sontag „Þversögnin í rithöfundarlífi hennar er hins vegar sú að hún hafði metnað til að skrifa skáldsögur og taldi að þær fjórar skáldsögur sem hún
skrifaði væru mikilvægari en ritgerðarsöfnin. Því munu fæstir lesendur hennar vera sammála og það sárnaði henni.“