Lesbók Morgunblaðsins - 08.01.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 8. janúar 2005
N
ú í vikunni lýsti Guðmundur
Steingrímsson, pistlahöf-
undur þáttarins Víðsjár á
Rás 1, kjöri sínu á „hugtaki
ársins“. Sigurvegarinn var
„staðfesta“ og í skýringum
dómnefndar kom fram að umrætt orð hefði
leikið mikilvægt hlutverk í máli og orðræðu ís-
lensku ríkisstjórnarinnar á árinu; það hefði
sýnt af sér gríðarlega fjölhæfni
og ótvíræða hæfileika þegar
kom til þess að leika tveim
skjöldum í þágu þess sem hafði
orðið. Íslendingar sýna staðfestu af því að þeir
standa keikir á listanum yfir þær þjóðir sem
réðust inn í Írak (og þá skiptir minna máli að
enginn Íslendingur var með í innrásinni í Írak
og staðfestan hafi því ef til vill eilítið holan
hljóm). Úrslitum réð þó sjálfsagt sá eiginleiki
orðsins að bera með sér alvöruþunga og fela í
sér dulinn en baneitraðan ásökunarbrodd sem
beinst getur að hverjum þeim sem á hlýðir.
Hér er mikill galdur á ferð. Hvernig getur eitt
lítið orð verið svona ríkt og máttugt? Er ekki
eitthvað bogið við það að veita hugtaki verð-
laun? Hér á eftir verður rætt um orð og verk,
verkun orða og virkni þeirra, ekki síst í með-
förum ráðamanna.
Verklaus orð og orð í verki
Algeng er sú skoðun, manna á meðal, að orð
séu lítils verð ein og sér. Þeim verður að fylgja
athöfn; það er ekki nóg að tala (sitjandi, sjálf-
sagt) heldur verða menn að koma sér á fætur
og gera eitthvað: láta verkin tala. Með öðrum
orðum: orðin gera ekkert af sjálfu sér – annað
en að flæða, þau eru hávaði sem ferðast inn um
hlustir og eftir taugum og inn í heila – og svo út
aftur hinum megin, ef ekkert er að gert. Þegar
við tölum notum við orð, en orðin mega ekki
vera ein (um að tala), án meðfylgjandi verka
eru þau „tómt mál“... og hversu mörg orð á
ekki íslenskan til að lýsa holum hljóm orðanna!
Orðagjálfur, innantómt snakk, blaður, kjaft-
æði, málæði, kjaftavaðall, að ekki sé minnst á
alþjóðaorðið blablabla.
Að sumra dómi er vaðallinn kannski líkastur
jökulfljóti á aurum: rennur í mörgum kvíslum
sem ýmist greinast sundur eða koma saman og
eru því misjafnlega aflmiklar að sjá eftir því
hvenær að er gáð. Stundum er vaðallinn mest-
ur meðal stofnana skrifræðisins, stundum er
hann verstur í æðri menntastofnunum, stund-
um hefur hann lagt leið sína niður á Alþingi
eða í ráðuneytin þar sem æðstu embættismenn
þjóðarinnar sitja. Stjórnmálamenn almennt
talað, og ráðherrar sérstaklega, verða auðvitað
að kunna þá list að koma fyrir sig orði þegar
nauðsyn krefur: drepa málum á dreif, bægja
hættum frá, kveða niður orðróm – til dæmis í
því skyni að halda hlífiskildi yfir hinu við-
kvæma blómi efnahagslífs og kauphallar. En
þessi „hreina“ beiting orðsins nægir ráða-
manninum sjálfsagt – væntanlega – ekki til
lengdar: fyrr eða síðar verður hann að láta til
skarar skríða og grípa til aðgerða. Annars
verður hann meinfýsnum úrtöluröddum að
bráð, fær á sig nafnbótina „froðusnakkur“,
tapar baklandi sínu og nær ekki endurkjöri.
Engu að síður er langt því frá að allt orða-
gjálfur ráðamanna leiði til beinna aðgerða þeg-
ar öllu er á botninn hvolft. Stundum er orðræð-
an nefnilega aðgerð í sjálfri sér. Hvernig má
það vera? Hvernig geta orð verið athöfn? Mál-
ið reynist flóknara en það virtist í fyrstu. Í ljós
kemur að orð geta vissulega haft áhrif. Þetta
hafa fræðimenn, svo dæmi sé tekið, vitað að
minnsta kosti frá því að breski heimspeking-
urinn J.L. Austin sendi frá sér (árið 1962) bók
nokkra sem heitir því grípandi nafni How to do
things with words – og segir það ekki allt sem
segja þarf? Austin fjallar þar í löngu máli um
það sem hann kallar „framkvæmandi yrð-
ingar“, það er yrðingar (eða „málgjörðir“) sem
gera ofur einfaldlega það sem þær segjast
gera – setningar þar sem orðin eru verkið.
Meðal þeirra dæma sem Austin tekur þessu til
staðfestingar eru yrðingar á borð við „Já“ (við
altarið), „Ég fyrirgef þér“, „Ég skíri þig Hall-
dór“. Sum orð ráðamanna eru af þessum toga,
til dæmis orð forseta Íslands á liðnu sumri
þegar hann neitaði að staðfesta fjölmiðla-
frumvarpið: þegar hann sagði, í beinni útsend-
ingu, „ég synja frumvarpinu staðfestingar“, þá
synjaði hann þar með frumvarpinu staðfest-
ingar.
Bankað á skeljar
Ef til vill eru fleiri dæmi um það en margur
hyggur að orð, innantóm orð, hafi áhrif á líf
okkar; orð sem hafa yfir sér mikilúðlegt og
hálfheilagt yfirbragð en reynast síðan, ef til
þess kemur að hug- eða fífldjarfur riddari
mannlífsins tekur það að sér að banka á þeirra
ytri skel, hafa holan hljóm eða fela jafnvel eitt-
hvað allt annað en yfirborðið gaf til kynna.
Þetta er sér í lagi bagalegt þegar um er að
ræða orð sem ráðamönnum eru töm og gegna
jafnvel lykilhlutverki í stjórnlist þeirra, leynt
eða ljóst. Eitt hlutverk andófsmanna í hvaða
stjórnkerfi sem vera skal – og þar eru ríki sem
þóknast að kenna sig við lýðræði engan veginn
undanskilin – er að banka í slíkar skeljar.
Segja má að sá frægi heimspekingur Friedrich
Nietzsche hafi rutt brautina fyrir barsmíð af
þessum toga – var það ekki hann sem boðaði að
stunda ætti heimspeki með hamri? Eitt helsta
hornið í síðu Nietzsches var kristindómurinn,
sem hann taldi einn allsherjar blekkingarvef,
til þess eins fallinn að sjá til þess að vesæll lýð-
urinn eyddi dögum sínum í hljóðri og tillærðri
ánægju með ríkjandi ástand – í nægjusemi,
iðjusemi og eilífri bið eftir því að eitthvað betra
taki við, að óveðrinu sloti, táradalurinn breyt-
ist í paradís og sólin fái að skína í hádegisstað.
Hið sanna líf var handan grafar, en í þessu lífi
bar mönnum að hafa hægt um sig, ybba ekki
gogg – eða, með orðalagi kirkjunnar, það er að
segja valdhafans: syndga ekki. Orð Nietzsches
um þetta volduga, voðalega og valdamikla hug-
myndakerfi var þrælasiðferði.
Undanfari Nietzsches var sá mikli fríþenkj-
ari og mannvinur Baruch Spinoza, sem setti til
dæmis á blað eftirfarandi greiningu á sam-
bandi valds og trúarbragða: „Stærsta leynd-
armál einveldisstjórnar, og dýpsta hagsmuna-
mál hennar, er að blekkja þegnana með því að
klæða í dulargervi, og kalla trúarbrögð, óttann
sem ætlunin er að halda þeim í; og tilgang-
urinn er sá að fá þá til að berjast fyrir þræl-
dómi sínum líkt og sæluvist þeirra væri í húfi.“
Að mati Spinoza eru trúarbrögðin í reynd ekk-
ert annað en kerfi hugmynda – hugtaka, orða –
sem haldið var að fólki með skipulegum hætti í
því skyni að ræna það viljanum til að láta til sín
taka í heimi hér. Með öðrum orðum leitast
trúarbrögðin, að mati Spinoza (og í endursögn
franska heimspekingsins Gilles Deleuze), við
að innræta okkur þá skoðun, og kalla hana sið-
ferði, að „líf okkar [sé] ekkert annað en þykj-
ustuleikur“, og ein afleiðingin af þessu verður
þá sú að „við hugsum ekki um annað en að
komast hjá því að deyja, og gjörvallt líf okkar
er ekkert annað en tilbeiðsla dauðans.“ Til að
bæta gráu ofan á svart koma trúarbrögðin því
svo fyrir að hinir sanntrúuðu, tilbiðjendur
dauðans, láta sér ekki nægja að bíða með hend-
ur í skauti heldur halda þeir af stað og taka
hreinlega að berjast fyrir þessari óttablöndnu
og þrælslegu afneitun lífsins – í nafni eigin
sæluvistar. Þrælsóttinn blómstrar meðal
þegnanna og valdhafarnir fá nægan frið til að
stjórna: púkar á fjósbita sem fitna í skjóli ótt-
ans sem þeir halda þegnunum í.
Hin heilaga sátt
Nú við upphaf 21. aldar er það sjálfsagt ekki
lengur svo, að minnsta kosti ekki í flestum
þeim ríkjum sem kenna sig við frjálslynt lýð-
ræði, að trúarbrögðin þjóni valdhöfum á þann
hátt sem Nietzsche, Spinoza og Deleuze lýsa.
Þar með er auðvitað ekki verið að halda fram
þeirri fásinnu að trúarbrögðin séu úr sögunni,
né heldur að tengsl þeirra við ríkjandi valdhafa
og ráðandi öfl hafi verið að eilífu rofin. Saga
Bandaríkja Norður-Ameríku á 21. öld er til
dæmis órækt vitni um hið gagnstæða, og eng-
inn þarf að ganga þess gruflandi að þar í landi
geisar hatrömm styrjöld þar sem forsend-
urnar eru af meiði trúarinnar, vopnin eru orð
og tekist er á um verk sem varða mannlegt
hold: líkami konu sem orðið hefur þunguð gegn
vilja sínum getur til dæmis orðið hinum stríð-
andi fylkingum að vígvelli. Enginn er að vísu á
móti henni, allir eru með einhverju: sumir eru
fylgjandi lífinu (pro-life), aðrir eru fylgjandi
sjálfræði fólks (pro-choice). En hvað sem
þessu líður má alltént halda því fram að það sé
orðið sjaldgæfara en áður að hugtökin sem
notuð eru í opinberri umræðu, og þá ekki síst
þeim hluta hennar sem ættaður er frá valdhöf-
unum, séu sveipuð dularklæðum trúarbragð-
anna. Þar með er að vísu ekki sagt að hugtökin
séu, á þessum síðustu og bestu tímum, öll þar
sem þau eru séð. Fjarri fer því: um þessar
mundir engu síður en fyrr á öldum eru ráða-
menn lúsiðnir við að halda að þegnunum mátt-
ugum en eilítið þokukenndum töfraorðum,
sveipuðum dulúðugum og hálfheilögum blæ,
sem eiga að skýra sig sjálf; þau þarfnast engr-
ar umræðu.
Í kennaraverkfallinu á liðnu ári var einu
slíku töfraorði óspart beitt til að kæfa í fæð-
ingu hvers kyns óskir kennara um hærri laun.
Sá góði heimspekingur Guðmundur Stein-
grímsson vakti máls á þessu í Víðsjárpistli:
orðið var þensla. Kennarar máttu ekki fá hærri
laun vegna þess að þá slyppi óhjákvæmilega úr
fjötrum ægileg ófreskja sem hetjur fyrri ára
höfðu mátt hafa sig alla við að temja: þenslan
tæki að ríða húsum. Hver vill bera ábyrgð á því
að siga slíku illyrmi á okkur? Þetta eina orð
með undarlegan hljóm dugði til að gera mál-
stað kennara tortryggilegan. Var tilgangur
þeirra að kollvarpa samfélaginu? Að gera að
engu það sem áunnist hefur á liðnum árum og
áratugum? Að rjúfa sáttina?
Sáttin: þar er komið annað töfraorð sem
ætíð reynist ráðherrunum notadrjúgt þegar
vinna þarf á þreytandi tilburðum þegnanna til
sjálfræðis. Sáttarhugtakið kom til dæmis að
góðum notum í úlfaþytinum um fjölmiðlamálið,
sér í lagi þegar umræðan beindist að þeim
möguleika að forsetinn neitaði að staðfesta
lögin: það er óhugsandi, sögðu þá sumir, for-
setinn getur ekki rofið sáttina. Þá fer allt í bál
og brand. Hann vill ekki bera ábyrgð á því.
Sáttin í þjóðfélaginu er of mikils virði til þess.
Á móti hefði mátt spyrja, bláeygur eins og
barn: er öllu fórnandi fyrir sáttina? Hvað er
svona hættulegt við að vísa máli til þjóð-
arinnar? Hvað stendur anda lýðræðisins nær
en að leyfa borgurunum, hverjum fyrir sig og
öllum í sameiningu – þessum borgurum sem
eru, þrátt fyrir allt, hinir endanlegu valdhafar í
lýðræðinu – að skera úr um eitt lítið álitamál?
Hvað gæti hugsanlega verið lýðræðislegra?
Sáttin? Sátt um hvað? Að ríkjandi valdhafar fái
að drottna í friði fyrir lýðnum? En hvað er þá
orðið um lýð-ræðið, stjórnarfarið þar sem lýð-
urinn ræður?
Lýðræði og átök
Eru allir sáttir? Er sáttin markmið lýðræð-
isins? Eða er hún forsenda þess? Ef til vill er
hún hvorugt. Hugsast getur að hugtakið um
sáttina geymi ekkert annað undir sinni holu
skurn en lítinn miða sem á er letruð hin fróma
ósk valdhafans um vinnufrið og þögult sam-
þykki þegnanna. Enginn þarf þó að efast um
virkni þessa orðs, hversu innantómt sem það
kann að reynast: umkvörtunarefni þegnanna,
hagsmunamál þeirra – óskir þeirra um betra
líf, meira réttlæti og betri heim þeim sjálfum
og öðrum til handa – verða tortryggninni að
bráð um leið og sáttin beinir spjótum sínum að
þeim. En í lýðræðisríki þar sem þegnunum
leyfist (ennþá) að ræða málin sín á milli – að
minnsta kosti að því marki sem orð þeirra hafa
ekki truflandi áhrif á valdhafana – hlýtur að
vera óhætt að spyrja: liggur ekki í augum uppi
að þessi beiting sáttarhugtaksins er með öllu
ólýðræðisleg? Lifandi lýðræðisríki hlýtur að
eiga þann kost vænstan að viðurkenna að inn-
an þess hljóti alltaf að þrífast átök, og að sáttin
sé ekki upphaf þess og endir; eða, með orðum
heimspekingsins Chantal Mouffe: „viðureignir
um ágreining eru alls ekki ógn við lýðræðið,
heldur sjálf lífsskilyrði þess“. Renni upp sú
stund að ráðamenn jafnt sem óbreyttir borg-
arar gangast við þessum skilyrðum, glaðir í
bragði og lausir við ólund hinna valdagírugu og
hugsunarlötu, kemst ævintýri lýðræðisins nær
því að verða að veruleika en nokkru sinni fyrr.
Öðrum kosti verðum við áfram ofurseld, leynt
eða ljóst, valdi hins sterka: þess sem ræður í
krafti auðs, ofbeldis eða einberrar hefðar.
 Tilvitnanir í Spinoza og Deleuze eru teknar úr grein þess
síðarnefnda, „Hvernig Siðfræðin greinir sig frá hvers kyns
siðferði“, sem birtist í Hug 2004 (s. 177 og 178). Tilvitnun í
Chantal Mouffe er úr grein hennar „Til varnar ágreinings-
líkani um lýðræði“ sem einnig birtist í Hug 2004 (s. 59).
Frá orðum til átaka
Sáttin „… þar er komið annað töfraorð sem ætíð reynist ráðherrunum notadrjúgt þegar vinna þarf á þreytandi tilburðum þegnanna til sjálfræðis …“
Hver er munurinn á orðum og verkum? Er
nóg að tala til að hafa áhrif eða geta verkin
ein talað? Málið reynist flóknara en það virt-
ist í fyrstu. Í ljós kemur að orð geta vissulega
haft áhrif, ekki síst í meðförum ráðamanna.
Eftir Björn
Þorsteinsson
bjorntho@hi.is
Höfundur leggur stund á doktorsnám í heimspeki.
Morgunblaðið/Sverrir