Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.2005, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. mars 2005
N
ýlegt þing um mál, kyn og
kirkju fjallaði um mál
beggja kynja. Þeir sem að-
hyllast mál beggja kynja
vilja benda á, vinna gegn
og leiðrétta útilokun kven-
kyns í trúararfi, bókarfi og lifandi máli.
Okkar fyrsta séra Auður Eir Vilhjálms-
dóttir og Kvennakirkjan ýttu þessu máli úr
vör hér á landi. Sjá bókina:
Vinkonur og vinir (ekki læri-
sveinar og -sveinkur) Jesú frá
1999. Prófessor Helga Kress
hefur á sambærilegan hátt
lýst því yfir að hún telji mik-
ilvægast í jafnréttismálum samtímans og
næstu ára að huga að tungumálinu, þar sem
tungumálið móti vitund okkar og hug-
myndir. „Þöggun kvenna“ felist annars veg-
ar í því að ekki sé á þær hlustað, hins vegar
í því að þær séu ósýnilegar í beitingu
tungumálsins þar sem mannkynið sé karl-
kyns. (Vera 2000 5/6.) Tveir glæsilegustu
forkólfar kvenfrelsis á síðari helmingi 20.
aldar – Auður og Helga – hafa því þungar
áhyggjur af því að „tungan okkar“ sé tunga
karla. Málið getur enginn látið framhjá sér
fara, vegna þess að það opnar svo fína sýn
inn í kynjasöguna. Meira hefur heyrst op-
inberlega nýverið af áhyggjum málfræðinga
en tilkalli kvenna til tungu sinnar og arfs.
Konu með stór brjóst fyrir biskup
Rithöfundasambandið gerði mig að fulltrúa
sínum á málþinginu og ég kaus að verja þá
duglegu menn Kvennakirkjunnar sem hafa
tekið upp þá stefnu hér á landi sem hefur
skilað endurskoðaðri Biblíu máls beggja
kynja í hinum stóra enskumælandi heimi.
Þau virðast miklu fleiri hér á landi sem tor-
tryggja þessa stefnu og vilja halda áfram að
vera bara með karlmannstungu í arfinum
og munninum og eru hin ánægðustu. En
samt kraumar óánægja í konum í samfélag-
inu. Það skyldi þó ekki vera að konurnar
sem mest hafa hugsað um málið og leitt
okkur út úr karlaofríki bókmenntanna og
kirkjunnar – Auður og Helga – hafi nokkuð
til síns máls?
Ég var sjálfsagt kölluð til þar sem ég hef
skrifað kristnisögu 19. aldar og í nokkur ár
unnið að ævisögu Matthíasar Joch-
umssonar. Guðrún Þórhallsdóttir var
fulltrúi íslenska málfræðifélagsins á þinginu
og á heiðurinn af því að hafa komið þessari
umræðu af stað, Guðrún Kvaran var fulltrúi
íslenskrar málnefndar, Kristján Valur Ing-
ólfsson fulltrúi helgisiðanefndar og Einar
Sigurbjörnsson fulltrúi Guðfræðistofnunar.
Þegar ég sá lista yfir ræðumenn og hafði
lesið erindi Guðrúnar Þórhallsdóttur í Les-
bókinni frá því í desember sá ég að ég yrði
að vera riddaraleg og tala sem blámaður
(sorgmæddur maður sbr. blús) – sár út í
hve stutt skilningur á stöðu kvenkyns er í
raun kominn. Guðrún Þórhallsdóttir varaði
við hættum samfara málstefnu máls beggja
kynja á málþinginu og í viðtalsþættinum
Silfur Egils. Hún bendir réttilega á að forn
sérkenni beygingarkerfisins breytast þegar
líffræðilegt kyn er tekið fram yfir mál-
fræðilegt. Ekki er hægt að efast um mál-
breytingarnar sem blasa við heldur hvort
það sé endilega svo slæmt að þessar breyt-
ingar fari fram. Karlkynið missir einokun
sína á hlutleysishlutverkinu til dæmis ef
konur snúa málsháttum upp á sitt kyn og
„sú (mannvera) á kvölina sem á völina“ gæti
farið að vísa almennt til allra en ekki bara
til kvenna.
Karlkynið þarf ekki að missa hlutleys-
ishlutverk sitt þótt kvenkynið öðlast það
stundum líka og eigi stundum við mann-
verur almennt. Kvenkynið tekur sér bara
hlutverkið eins oft og menn kjósa. Allar
(mannverur) ánægðar? þýðir þá það sama
og allir (menn) ánægðir? Mér finnst það
bara gott á karlana og besta jafnréttismál.
Þá mundu væntanlega konur frekar segja
yfir sal með áberandi fleiri konur: Allar
ánægðar? Besta mál, bara fyndið og dálítið
skrítið fyrst en fljótt að venjast. Meinlaust.
Kannski fyrst og fremst skemmtileg stríðni
sem fær menn til hugsa. Þetta býður upp á
nýjan lit í málinu sem er hlaðinn kynjapæl-
ingu. Framsóknarforkólfur getur þá sagt
yfir sal flokksmanna: „Allar mannverur hér
ánægðar?“ Hann styttir það svo og end-
urtekur og segir með áherslu: „Allar
ánægðar?“ Salurinn hlær og allt er í goodý
fíling og sátt komin og 40%.
Ég er veik fyrir þessari afstöðu þar sem
ég finn meira til með lifandi kynjum en
málfræðilegum. „Enginn (maður) kemur til
föðurins nema fyrir mig,“ segir í biblíunni.
Hugtakið maður (sem hlutleysi karlkyns í
málinu byggist á) hefur tvöfalda merkingu.
Maður nær yfir gjörvallt mannkyn en á
einnig bara við um karlkyn. Síðari eða sér-
tæka merkingin karlmaður vill því miður
þvælast fyrir eins og alltaf þegar um tvær
merkingar er að ræða í sama orði. Bæði
föðurgoðið og hið hlutlausa karlkyn „hans
Engins“ eru því karllæg. Þetta er alvarlegt
því þeir sem ekki ná að verða í hópi hinna
útvöldu fá víst ekkert himnaríki. „Engin
(systkin, börn) koma til Guðs nema fyrir
mig,“ segir Kvennakirkjan og boðskapurinn
mýkist við þessa breytingu svo mikið að
kona getur farið að vona að hún komist til
hennar Guðs. Mörgum finnst þetta með
hana guð óviðkunnanleg tilraun til að kven-
væða karlveldistrú. Mér finnst þetta
skemmtilegt.
Mál beggja kynja stendur nú til að setja
inn víða í ritningunni án þess að senda guð
í kynskiptaaðgerð og líklegt er að það verði
til þess að konur kunni betur við trúararf
sinn. Samkyn verður sett inn þar sem vitað
er að bæði er verið að ávarpa konur og
karla. Þetta er ekki róttækt og skaðar á
engan hátt málfræðireglur, enda gert í sam-
vinnu guðfræðinga og málfræðinga. Talið er
að Kristur hafi einungis ávarpað sveina sína
víða og þar verður speki ávarpsins áfram í
karlkyni. Miklum árangri hefur Kvenna-
kirkjan samt náð. Konur vita nú almennt að
farið er að hafa guð líka í kvenkyni sem er
ótrúleg bylting. Þjóðkirkjan styður Kvenna-
kirkjuna. Riddaramennska ríkir innan ís-
lensku kirkjunnar, konur fá að hafa hana
guð – sem er eiginlega gyðja. Þetta er ekk-
ert annað en siðbót eða sið-víkkun öllu
heldur. Ekki skrítið að svo margir séu í
þjóðkirkjunni – hún er svo frjáls.
Þegar kallað er á fólk inn í hof ástargyðj-
unnar mætti segja „Engin (mannvera)
kemst til gyðjunnar nema fyrir ást“ og láta
með því karlana bara hafa það að hafa texta
sem nær yfir alla í kvenkyni. Þeir geta lært
eins og við gerðum fyrir löngu að þetta á
líka við þá og að þeir eru velkomnir í hof
gyðjunnar. Engin hætta er á því að þetta
gerist því öll hefð er svo íhaldssöm. Málið
snýst um það að opna nýja sýn. Gera sátt-
ari. Breyta örlítið þar sem það er tiltölulega
meinlaust. Láta alla í samfélaginu skynja
misréttið sem falið er í tungunni og hefðinni
svo það verði aldrei endurtekið. Almennt
vekur það aukinn vilja til réttlætis ef al-
menningur skynjar þá níðslu sem átt hefur
sér stað í mannkynssögunni.
Orðið enginn þýðir eitt sér enginn maður
áfram og stundum enginn karlmaður, það
hefur aldrei valdið vanda að greina þar á
milli. En eftir að rit Kvennakirkjunnar kom
út hefur orðið engin í fleirtölu hvorugkyni
fengið hlutleysishlutverk og getur þýtt hóp
mannvera. Við þetta verður málið ríkara og
ég viðurkenni að það kallar tímabundið á
aðlögun fyrir íslenskukennara og próf-
arkalesara, en þeir eru jú sífellt að laga sig
að breyttu máli. Þá yrði jafnrétt að segja
og skrifa „það er engin (kona, mannvera) í
húsinu“ og „það er enginn í húsinu“. Mál-
fræðingum finnist landið vera að leysast
upp. Ég er að verja málfræðilega vondan en
kynjafræðilega góðan málstað. Svo lengi
sem til er kona sem lýsir því yfir að karl-
kyns ofríki tungunnar hafi neikvæð tilfinn-
ingaleg áhrif á sig á þessi málstaður rétt á
sér. Þetta er „bara“ tíska eins og allt annað
frá útlöndum, eins og það að leyfa konum
að syngja líka í kirkju sem gerðist fyrir
einni öld. Kannski fann ég ekkert fyrir því
hvað mín eigin tunga útilokar mitt kyn fyrr
en mér var bent á það? Jú, ég fann það,
sektin og hræðslan sem fylgdi barnatrúnni
var raunveruleg, ég var hrædd við presta,
löggur, stranga karla og valdamenn, og
slíka mótun er ekki auðvelt að uppræta.
Hræðslan er enn til staðar. Því vil ég fá
konu með stór brjóst fyrir biskup sem segir
að eina syndin sé vanlíðan, og af ástæðunni
fyrir þeirri vanlíðan megi læra …
Ómennskan í konunum
Ég hef alltaf verið ein kona í stórum karla-
hópi eins og í öllum leikritum og kvikmynd-
um og látið sem ég vissi ekki um angist
hinna sem komast ekki að. Eftir að nýja
kvenréttindabylgjan reis sé ég auma stöðu
kvenkyns alls staðar þar sem keppnisandi
testesterónsins verður ofan á í valdabaráttu
sam- og sundurfélagsins. Í íslensku sjón-
varpi fá aðallega fagrar og/eða ungar konur
að sjást, á meðan konur þurfa að þola ljóta
gamla íslenska karla á skjánum eins og
ekkert sé en verða ekkert skotnari í þeim
fyrir það. Verður bráðum miðaldra kona
stjórnandi í Kastljósi, úr því að miðaldra
maður hefur nýlega bæst þar í hópinn? Á
ekki almennur sjarmi að gilda, frekar en
fegurð og/eða æska bara annars kynsins?
Borgum við ekki afnotagjöldin líka? Staða
kvenna á íslenska skjánum er svo augljós,
hana sjá allar konur og láta meiða sig, en
þetta með málið er miklu dýpra, lúmskara
og ósýnilegra. Það er nú lágmark ef maður
er meiddur að maður viti af því …
Mig hefur lengi grunað að ég væri svikari
að hafa ekki skrifað kvennasögu og hef ný-
lega verið réttilega skömmuð af Kristínu
Marju Baldursdóttur rithöfundi fyrir að
vera að skrifa ævisögu karlmanns. Hjalti
Rögnvaldsson leikari bauðst fyrir ári til að
lesa ævisögu mína um Matthías Joch-
umsson á hljóðspólu og ég tók vel í það án
þess að hugsa. Eftir að Kristín Marja
skammaði mig kveikti ég á perunni – á ég
að láta karlrödd „taka af mér“ textann
minn? Verð víst að lesa hann sjálf þótt ég
nenni því ekki og sé endalaust veik fyrir
rödd Hjalta. Það hlýtur nú bara að vera
sexúellt og kynmótun. Ég vil gera yfirbót
eftir ævilangan karlsleikjuhátt minn. Eins
og húsavernd hefur jafnréttisbarátta
kvenna frá síðari hluta síðustu aldar ekki
skilað sér eins vel og allir héldu. Það er svo
seigt í þessu með sullina í hundunum,
berklana í húsunum og ómennskuna í kon-
unum.
Úreldingarhræðsla
Séð frá bæjardyrum kvenkyns er svokallað
hlutleysishlutverk karlkyns í tungunni
hreint ekki hlutlaust, heldur réttara að tala
um stjórnunarhlutverk karlkyns í tungu og
bókarfi. Það er menningarsögulegt, dýra-
fræðilegt og líffræðilegt, sem þýðir þó alls
ekki að ófært sé að bæta hlut kvenleikans í
tungu og arfi ef menn ákveða að hafa sann-
girni og jafnrétti að leiðarljósi. Umræðan
sem farið hefur af stað og ég var beðin að
fylgja eftir hefur verið í tvívídd – þessu
leiðinlega annaðhvort eða reiptogi, þegar
þræðirnir eru a.m.k. fimm auk þess sem
einn snýr upp og annar niður og málið er í
eðli sínu blóm. Það skeið sem hófst erlendis
með kröfu um að mál trúarinnar talaði til
kvenna er mjög róttækt. Ég er afskaplega
þakklát því að ekkert sýnir betur en að
skoða málið og bókarfinn hve rætur karl-
væðingar menningarinnar eru djúpar og
þykkar. Mér finnst sárt hve fólk er tregt til
að búa til nýjar goðsögur, nýyrði, siðbót,
málfar og skil ekki undir hvaða Danakon-
ungi sum þjóðin telur sig vera. Af hverju
mátti forðum móta, skapa og endurskapa
trúarbrögð og málfar … hvað réttlætir það
að núna loksins þegar frelsi er fengið megi
engu breyta?
Tungan er vatn sem streymir úr heila um
munn og út um heima alla, öll höft og stífl-
ur eru illvirkjanir. Ekki getur verið annað
en gott að nota málfrelsið og trúfrelsið,
auka fjölbreytnina og gera arfinn að betri
tilfinningaveitu fyrir alla. Snautt er fyrir
konu að vera ávörpuð í karlkyni og lesa
heilræði í karlkyni. Slíkt hefur ómeðvituð
áhrif á konur sem finna til veikleika og
lágrar stöðu í goggunarröð samfélagsins.
Karlasleikjur með góða stöðu eru aftur á
móti sáttar. Þannig var ég þangað til núna
og mundi sjálfsagt vera enn ef ég hefði haft
nógan skörungsskap eða sjálfsöryggi til að
ganga inn í skæða valdabaráttu há-
skólasagnfræðinnar og væri örugg í því
mikla karlavígi. Þar er engin framsókn – í
sagnfræðiskor HÍ er bara ein kona með
stöðu á móti tylft af körlum. Ég er fræði-
maður og rithöfundur í óöruggri lausa-
mennsku og farin að finna fyrir úrelding-
arhræðslu og þess vegna ofsóknarkennd
míns kyns?
Þótt ég sé rétt að ná þroska í mínu fagi
fór ég að finna fyrir úreldingarhræðslu þeg-
ar ég las í hitteðfyrra í Fréttablaðinu orð
Guðbergs um að jafnaldra mín Guðný Hall-
dórsdóttir kvikmyndaleikstjóri væri á
þröskuldi ellinnar. Þetta ágerðist nýverið
þegar ég las orð hans í Lesbókinni um að
Björk sé orðin gömul. Svona er að óttast og
trúa orðum æðstu presta. Meiða orð af því
þau eru sönn eða af því líklegt er að ein-
hver trúi þeim? Til að vinna gegn afmáttk-
un aldraðra listamanna fer ég með úr Háva-
málum og sný auðvitað í eigin munni upp á
mitt kyn: „Hölt ríður hrossi, hjörð rekur
handavana, dauf vegur og dugir, blind er
betri en brennd sé, nýtur manngi nás.“
Að lúðradísir lifi ókristilega áfram
Sálin, tungan, hrynjandin, bókin, jörðin,
listin, menningin, sagan, kirkjan, náttúran,
moldin, sveitin, byggðin, grundin, fífil-
brekkan, heysátan, brúin og fjallkonan eru
kvenkyns. Felur þetta í sér dýrkun á hinu
kvenlega eða speglar þetta það að nær
gjörvöll tilvistin var eins og konan viðfang
karlmanna í mennskunni og menningunni
sem mótaðist á síðustu þúsundum ára?
Kannski hvort tveggja? Evrópa var teiknuð
sem kona, með naflann í Vínarborg, dyggð-
irnar og lestirnir kvengerðar. Þekktir engl-
ar eru víst allir karlar nema einn, enda eru
þeir æðri verur, en síðan Guð varð kona eða
Gyðja leikur grunur á að hún sé farin að
skipa kvenengla. Þeirri hugsun skaut niður
í huga mér eins og þjóðsögu, af því Lilja
systir mín er fyrsta konan sem varð blásari
í Sinfóníuhljómsveit Íslands, að heimsendi
hefði verið frestað vegna þess að stjórn
heimsins hefði löngu ákveðið að á dómsdegi
réttlætisins ættu kven- og karlenglar jafnt
að blása í lúðra svo hinir dauðu gætu risið
upp. Ég hef því beðið Lilju systur að láta
það ganga meðal lúðradísa á heimsþingum
að lifa það ókristilega áfram að þær verði
ekki gott efni í himneskar lúðrablásandi
hersveitir, svo enn megi fresta heimsendi.
Málið snýst um áhrif karlsósa
máls á skynjun konu
Kona sér simpansann í dýragarðinum slá
með trjágrein búrið sundur og saman og
gólfið og lausahluti og simpönsuna og börn-
in titra af hræðslu. Kona skelfur enn við að
rifja það upp, ekki síst ef hún hefur séð
mann í þessum ham nálægt sér. Ég er
hrædd við vöndinn þótt hann hafi ekki verið
notaður á mig, það er líffræðilegt. Ég er af
eðlishvöt hrædd við valdamikla karla –
genetískt minni er staðreynd. Kona horfir á
fræðsluþátt og sér simpansamenn hópa sig
saman, svona í gengi (ekki rótaríi eða odd-
fellows, undirmáls karlapar úr eigin ætt
mega vera með), leita hvor öðrum lúsa og
finna til samkenndar, ganga svo í halarófu
yfir á svæði næstu ættar af sömu tegund og
finna sér stakan simpansamann til að hoppa
á og berja í hel og slíta af kynfærin. Þetta
er kvikmyndað og nýsannað víða í Afríku.
Þeir ganga lengra en strákarnir í mið-
bænum sem bara berja, sparka og höf-
uðkúpubrjóta. Ætli það sé ekki jákvætt við
kynbælinguna að kynfærin eru á torgum
hér látin í friði. Þetta mun vera manna
innsta eðli. Það er ekki bara maðurinn af
guði skapaður í hans mynd sem drepur eig-
in tegund sér til gamans heldur hinn 99%
náskyldasti api líka. Þessar nýju sjokk-
erandi upplýsingar hljóta að stuðla að því
að hætt verði aftökum í dauðaálmum fang-
elsanna. Ekki er hægt að aflífa menn fyrir
náttúrulega hegðun sem nær svo margar
milljónir ára aftur í tímann?
Algert rugl er á sama hátt að hafa á móti
karlmennskunni í tungunni, hún er líf-
fræðileg, skapandi, sexí, en aftur á móti var
sjálfsagt að ákalla gyðjuna sanngirni og
reisa henni hof (hús hæstaréttar). Ráðandi
karlmennska í tungunni speglar mannkyns-
söguna og það þurfum við að læra og til-
einka okkur. Mál er máttur og spegill. Orð-
ið ambátt er af sama stofni og ambassador
og embætti, en þýddi forðum í gotnesku
bara senditík af báðum kynjum. Af þessari
orðsifjafræðilegu örsögu má sjá söguleg ör-
lög kynjanna. Á svipaðan hátt er „herrlich“
á þýsku dásamlegt en „fraulich“ heimsku-
legt. Þegar illa er leikið á lúður er það kerl-
Maður og kona
– „hvað er málið
og hvað er
verið að ræða?“
Um hvað snýst umræðan um kynbundið mál?
Snýst hún um málfræði eða kvenfrelsisbar-
áttu? Er það endilega svo slæmt að taka líf-
fræðilegt kyn fram yfir málfræðilegt? Aug-
ljóst er að miklar breytingar verða á málinu
en jafnframt hlytu konur aukin þegnrétt í
því. Eða hvað? Hvað er málið?
Eftir Þórunni
Valdimars-
dóttur
thorvald@is-
landia.is