Lesbók Morgunblaðsins - 19.03.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. mars 2005
Þ
að er síðdegi á föstudegi, klukk-
an að verða hálfsex. Umferðin
er upp á sitt besta, aldrei meiri
en á þessum tíma, örlítið farið
að skyggja og íbúar borg-
arinnar eru á þönum að und-
irbúa helgina. Margir eru í innkaupum og
áreiðanlega fáir með hugann við málara-
listina. Í þessari umferð eru á ferð um
Reykjavíkursvæðið sjö karlmenn
á besta aldri, misgamlir þó, er all-
ir stefna á sama stað í Hafn-
arfirði, málverkageymslu Sveins-
safns. Í málverkageymslunni eru vel yfir þús-
und olíumálverk og fjöldi annarra verka, öll
eftir listamanninn Svein Björnsson.
Það er heldur heitt í safninu, myndirnar
standa þétt upp að hver annarri, raðað í
skipulega röð í rekkum. Lyktin er sterk og
vekur óneitanlega minningar um heimsóknir
til málarans, olíulykt sem fyllir vitin, lykt af
einhverju sem hefur verið skapað. Einn og
einn tínast félagarnir inn. Þeir þekkjast mis-
vel en allir eiga það sameiginlegt að hafa ver-
ið Sveini Björnssyni listmálara hjartfólgnir.
Þrír eru synir hans, Erlendur kvikmynda-
gerðarmaður, Sveinn læknir og Þórður lög-
fræðingur. Hinir eru samferðamenn hans og
vinir frá ýmsum tímum, Eðvar Ólafsson
rannsóknarlögreglumaður, Egill Bjarnason
yfirlögregluþjónn, Freysteinn Jóhannsson
blaðamaður og greinarhöfundur Skúli Eggert
Þórðarson.
Í málverkageymslunni hefst þessi sam-
verustund okkar félaganna sem á eftir að
standa næstu 6–7 klukkustundir. Erlendur
sýnir nýjustu aðföng safnsins, þar á meðal er
glæsilegt stórt olíumálverk sem hafði eitt
sinn verið í eigu stórfyrirtækis en síðustu
eigendur myndarinnar höfðu gefið safninu
verkið. Þetta er mikil mynd frá árinu 1954,
ein af fyrstu stórum olíuverkum sem Sveinn
hafði málað – viðfangsefnið er sjórinn, tog-
araáhöfn að glíma við fiskinn og að greiða úr
flækju veiðarfæra. Ekki ókunnuglegt við-
fangsefni en tæknin og mótífið talsvert öðru-
vísi en síðar varð hjá listamanninum. Myndin
er eilítið farin að skemmast og viðgerð er því
óumflýjanleg. Einhver hafði orð á því hvort
svo færi að verið gæti að aðföng safnsins
yrðu því ofviða en það var snarlega hastað á
hann fyrir að vera með svona úrtölur.
Fljótlega var haldið af stað á áfangastað,
Sveinssafn í Krýsuvík. Þeir bræður hafa
útbúið góðan viðurgjörning, íslenska kjöt-
súpu sem ákveðið var að snæða þar. Hópnum
var skipað í tvær bifreiðar en fyrst var
ákveðið að fara í Þjóðkirkjuna í Hafnarfirði
til að skoða hvernig vetursetu altaristöflu
Krýsuvíkurkirkju væri háttað. Í kirkjudyr-
unum tekur séra Gunnþór Ingason á móti
hópnum og leiðir okkur félagana inn í Hafn-
arfjarðarkirkju þar sem altaristaflan blasir
við þeim sem ganga að kirkjudyrum. Ákveðið
er að taka mynd af hópnum við altaristöflu
Sveins. Er séra Gunnþór fenginn til þess og
ber sig fagmannlega að því verki, raðar
mönnum ákveðið upp og hagar sér á allan
hátt sem hann hafi aldrei gert neitt annað
um ævina en að stilla mönnum upp fyrir
myndatökur.
Það er ekið um Krýsuvíkurveg heldur
rösklega. Fljótlega myndi fara að rökkva og
það er ekki eftirsóknarvert að vera á ferð í
myrkri á þessum stað. Það er engin umferð,
enda er Krýsuvíkurvegur ekki fjölfarinn þeg-
ar komið er suður yfir Vatnsskarð. Hann ber
þess merki að vera lagður fyrir mörgum ára-
tugum og er einnig vanhirtur. Vegarslóðinn
sleikir hverja laut og hól, sjálfsagt eru þeir
ekki margir svo nærri þéttbýli sem hafa fleiri
blindhæðir og -beygjur og þó ekki lengri en
raun ber vitni. Við Kleifarvatn er vegstæðið
hvað hrikalegast. Snarbratt klettabeltið slútir
yfir veginn sem hlykkjast eins og ormur með
fram vatninu. Syðst við vatnið liggur veg-
urinn upp bratta hlíð inn í þrönga klettagjá.
Þaðan er mikið útsýni norður yfir vatnið og
til austurs. Ógnvekjandi staður en þó tign-
arlegur. Einmitt á þessum stað varð Sveinn
fyrir því óhappi fyrir mörgum árum að festa
bílinn sinn að vetri til í snjóskafli. Hann var
þá einn á ferð og afréð að halda ferðinni suð-
ur til Krýsuvíkur áfram fótgangandi, í snjó-
komu og svartamyrkri. Hann tók meira að
segja með sér vistirnar, tvo innkaupapoka.
Gangan hafði tekið hátt í 5 tíma þegar
Sveinn komst hrakinn og kaldur heim í húsið
sitt. Aðspurður síðar hvort hann hefði ekki
verið að því kominn að örmagnast, svaraði
Sveinn því þannig að víst hefði hann verið
orðinn svolítið þreyttur. Eftir að hann var
búinn að fá í sig hita málaði hann þessa nótt
einstaka sjálfsmynd, nokkuð sem hann gerði
þó allajafna lítið af. Sjálfur hélt hann mikið
upp á þá mynd sem ósjálfrátt vakti honum
alltaf minninguna um hrakningarnar við
Kleifarvatn. Tilhugsunin um að vera einn fót-
gangandi á þessum stað í snjókomu og
myrkri vekur manni hroll.
Þegar komið er að hverasvæðinu í Krýsu-
vík blasir við fagurblátt hús með rauðmáluðu
þaki. Ekki sérlega stórt um sig en ber sig
vel, með háu og miklu risi sem á er stór suð-
urkvistur. Þaðan má sjá litlu kirkjuna í
Krýsuvík og gamlan kirkjugarð þar sem
Sveinn hvílir nú. Þetta er húsið hans Sveins
Björnssonar, afdrepið hans og vinnustofa til
margra ára en nú er þar safnið hans, Sveins-
safn.
Umhverfis Sveinssafn er afgirtur garðskiki
og er húsið í miðju hans. Aðkoman að húsinu
er eins og annað í Krýsuvík, hrjóstrugt en
mikilfenglegt. Gras og annar gróður fær að
spretta átölulaust og óhindrað. Sjálfsagt
myndi vel slegið gras vera stílbrot á þessum
stað. Göngustígurinn upp að húsinu er farinn
að gróa saman við grasið í kring, það er
greinilegt að ekki er eins mikið gengið þarna
og áður var. Framan við húsið eru eins konar
listaverk, útskornir trédrumbar og tilhöggv-
inn mikilúðlegur steinn þar sem stórkarlalegt
andlit starir á aðkomumann. Þarna blasir
einnig við ofnsáta, mikil um sig og sér-
kennilega gerð, úr gömlum ryðguðum pott-
ofnum sem staflað hefur verið hverjum upp á
annan. Ofnahrúgan og gamall uppstilltur
miðstöðvarketill er hvort tveggja óbrotinn
minnisvarði um stöðuga baráttu listamanns-
ins, en misárangursríka, við að halda hita á
húsinu. Þessi listaverk eru þó farin að láta á
sjá, ofnsátan að kikna í hnjáliðunum og mið-
stöðvarketillinn hallast ískyggilega. Synir
Sveins hafa á orði að þetta þurfi að laga
næsta sumar. Lyktin á þessum stað er allri
annarri lykt frábrugðin, undirfurðulegt sam-
bland af hveralykt og öðru úr umhverfinu, og
þegar inn í Sveinshús er komið bætist við
lyktin af málverkum og olíulitum.
Synir Sveins hafa breytt húsinu í safn um
list hans. Endurbætur hafa verið gerðar og
pallur reistur sunnan við húsið þar sem unnt
er að sitja á góðum sumardögum. Inni í hús-
inu hafa verið útbúnir tveir sýningarsalir,
báðir afar litlir en tengdir saman með
löngum gangi. Standi maður við inngöngudyr
annars hvors salar sér maður inn í þann sal
en um leið inn ganginn og tengist þannig hin-
um salnum. Geómetrían í þessu er í anda
meistarans sjálfs sem reyndar lagði þó ekki
mikið upp úr því formi í listsköpun sinni. Er-
lendur segir okkur frá verkunum – fuglinum
í myndunum hans. Bláhöfði og madonnan eru
þó víða sjáanleg. Fjölbreytileikinn er mikill
og hugmyndaflugi listamannsins voru engin
takmörk sett frekar en frjálsu flugi fuglsins í
myndheimi hans. Þarna voru einnig myndir
frá síðasta listaskeiði Sveins þar sem liturinn
einn hafði tekið yfir teikninguna.
Það húmar senn að og við göngum út fyrir
húsið og öndum að okkur vetrarrökkrinu.
Veðurhamurinn þarna getur verið slíkur að
hann eirir engu en núna er hins vegar nánast
logn. Við stöndum þögulir um stund og horf-
um út á litlu vötnin tvö sem þarna sjást frá
húsinu, annað fulllagt ísi þar sem sjá má
móta fyrir æfingaakstri vélhjóla en hitt er
ólagt. Enga skýringu er að sjá á þessum mun
sem e.t.v. er einkenni Krýsuvíkur – nátt-
úrufyrirbrigði sem ekki sjást víða annars
staðar
Við göngum til stofu, kjötsúpan er á elda-
vélinni og matarlyktin fer að gera vart við
sig. Þetta er gamaldags kjötsúpa sem soðin
er daginn áður og geymd í einn sólarhring til
að taka sig. Þá er hún best. Á þessum stað er
gott að vera og langar samræður óþarfar.
Við unum okkur þarna þegjandi, hver í sín-
um hugarheimi. Freysteinn gluggar í lista-
verkabók, Eðvar og Egill skoða síðustu
myndir Sveins í vinnustofunni, Erlendur
vinnur í skrá um listaverkin og greinarhöf-
undur leggst fyrir. Þórður og Sveinn yngri
tala saman í hálfum hljóðum í eldhúsinu.
Þögnin er rofin með tilkynningu um að nú
sé kominn tími til að setjast að snæðingi.
Klukkan er enda langt gengin í níu um
kvöldið og óneitanlega er hungrið farið að
gera vart við sig. Kjötsúpan er snædd úr
djúpum diskum og skeið er eina verkfærið.
Það kemur enda í ljós að kjötið og rófur
merjast auðveldlega í sundur. Maturinn
bragðast afbragðsvel og það sem er í föstu
formi bráðnar í munni. Í upphafi máltíðar
minnumst við Sveins og rifjum upp tilefni
þess að við séum komnir þarna saman –
Sveinn hefði orðið áttræður á miðnætti þenn-
an dag hefði hann lifað. Andi hans svífur yfir
matnum, því oft var elduð kjötsúpa í þessu
húsi. Máltíðin tekur langan tíma, menn gleðj-
ast saman og það þarf oft að heiðra gestgjafa
og listamanninn. Menn hafa margt að ræða
og miklar sögur sagðar, Louis Armstrong
blæs í trompet á neðri hæðinni og ómur af
tónlistinni berst upp.
Að lokinni máltíð er gengið til stofu og
snæddur eftirréttur. Erlendur hafði með sér
að heiman fartölvuna sína og heldur nú
tölvufrumsýningu á því hvernig unnt verður
að sýna myndir úr gagnagrunnsskrá safnsins
á sjónvarpsskjá og myndvörpum á sýningum
annars staðar. Við sjáum að áhorfandinn get-
ur valið sér myndir eftir alls konar leiðum og
látið þær standa á skjánum eins og hann
lystir. Þeir bræður hafa á orði að með þess-
um hætti væri unnt að stækka litlu sýning-
arsalina í Sveinshúsi og svo hitt að litlar
myndir fá nýja vigt. Þar er mikil og óeig-
ingjörn vinna á bak við. Rökkursögur eru
sagðar og menn minna á að löngum fannst
Sveini hann aldrei vera einn og var hann þó
aldrei myrkfælinn. Bræðurnir segjast ekki
sofa í húsinu og einhverjir næmir ein-
staklingar hafa ekki haldist þar við og talið
sig finna nálægð einhverra fjarstaddra. Það
er þó ekki talin nein sönnun þess að þarna sé
reimt og það rifjað upp að Birgitta Eng-
ilberts, vinkona Sveins eftir að hann varð
ekkjumaður, undi sér vel í Krýsuvík og svaf
þar ótrufluð.
Í næturhúminu, þegar klukkan er mið-
nætti, tygjum við okkur til heimferðar, lík-
amar saddir eftir góða máltíð og skemmti-
legar samræður. Kyrrð hugans er mikil eftir
dvölina í Sveinssafni og andinn er endur-
nærður eftir samveruna. Myrkrið grúfir yfir
og við kveðjumst án orðskrúðs.
Í vinnustofunni hangir málarasloppurinn
uppi, inniskórnir hans eru við trönurnar, píp-
an liggur í öskubakkanum og tóbaksbréfið
hálft þar hjá. Allt er óhreyft eins og lista-
maðurinn skildi við það – rétt eins og hann
hefði brugðið sér frá eitt augnablik.
Álfkonan hans lítur eftir staðnum með
sama hætti og hún gætti hans þegar hann
var þarna einn um nætur.
Garðabæ, 19. febrúar 2005.
Í minningu málara
Sjö menn héldu til Krýsuvíkur nýlega með
kjötsúpu í nesti. Áð var í safni Sveins Björns-
sonar listmálara, borðað, rifjaðar upp sögur
af Sveini og skrafað um listina.
Eftir Skúla
Eggert
Þórðarson
Höfundur er lögfræðingur.
Sveinshús „Þegar komið er að hverasvæðinu í Krýsuvík blasir við fagurblátt hús með rauðmáluðu
þaki. Ekki sérlega stórt um sig en ber sig vel með háu og miklu risi sem á er stór suðurkvistur.“
’Eftir að hann var búinn að fá í sig hita málaði hannþessa nótt einstaka sjálfsmynd, nokkuð sem hann gerði
þó allajafna lítið af. Sjálfur hélt hann mikið upp á þá
mynd sem ósjálfrátt vakti honum alltaf minninguna
um hrakningarnar við Kleifarvatn. Tilhugsunin um að
vera einn fótgangandi á þessum stað í snjókomu og
myrkri vekur manni hroll.‘
Ljósmynd/Hreinn Magnússon