Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.2005, Blaðsíða 4

4 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 4. júní 2005
Á
seinni hluta 20. aldar fóru
heimspekingar og lista-
menn að beina sjónum
sínum með nýjum hætti
að hlutverki náttúrunnar
sem uppsprettu verð-
mæta – hins góða og hins
fagra. Og síðan þá hefur
áhugi þeirra á náttúrunni farið sívaxandi.
Endurkoma náttúrunnar
Hugtakið „náttúra“ var eitt af grundvallar-
hugtökum í heimspeki Forn-Grikkja en segja
má að á síðari öldum hafi það vikið til hliðar
sem heimspekilegt hugtak. Náttúran varð
fremur viðfangsefni vísinda og tækni, og þá
jafnan sem uppspretta þekkingar eða sem
hráefni sem hægt var að umskapa til að bæta
mannlegt líf. Á þessu voru að vísu mikils-
verðar undantekningar, t.d. fjallaði þýski
heimspekingurinn Immanuel Kant um náttúr-
una sem uppsprettu fagurfræðilegra upplif-
ana og fyrirmynda (paradigm) allrar listsköp-
unar. En jafnvel hjá honum var náttúran
frekar í hlutverki umgjarðar eða ytri skilyrða
en sjálfstæðrar uppsprettu verðmæta.
Hugsuðir miðalda lögðu áherslu á tvíeðli
náttúrunnar. Adam og Eva voru rekin út úr
Paradís, hinum guðdómlega aldingarði út í
hina villtu náttúru, þar sem illviljaðir andar og
óargadýr bjuggu. Mörk hins ytra og hins
innra voru augljós og allsráðandi og blasa enn
við í klausturbyggingum og hallargörðum,
táknrænni náttúru miðalda sem er bæði tamin
og nytsamleg. Skynjun mannsins á hinu illa í
náttúrunni, því villta og ógnvekjandi, var Ís-
lendingum hins vegar lengi nærtæk, enda var
náttúran löngum uppspretta þjáninga frekar
en fegurðar og gleði.
Með tilkomu fagurfræðinnar á 18. öld gerðu
heimspekingar og listamenn tilraun til að skil-
greina fegurð náttúrunnar í þríeininguna; hið
fagra, háleita og pittoreska, eða myndræna.
Hið fagra er sú tilfinning sem vaknar með
manninum þegar hann horfir á hið friðsama
og harmóníska í umhverfinu, spegilslétt haf,
gróin tún og aflíðandi hæðir. Hið háleita er til-
finningin sem vaknar þegar horft er á hið
stórbrotna í náttúrunni, þverhnípta tinda, úfin
hraun, einmanalegt stöðuvatn á heiði eða foss
sem fellur fram af hvössum klettum. Breski
heimspekingurinn Edmund Burk (1729–97)
tengdi hið háleita við „hluti sem eru gríðar-
lega stórir, framandlegir og hræðilegir, og
vekja upp tilfinningar sem gefa mönnum kraft
og lyfta huganum“ (…things that are huge,
obscure, or terrible, and arouse feelings that
invigorate and elevate the mind… Edmund
Burk, Philosophical Enquiry into the Origin
of Our Ideas of the Sublime and Beautiful,
1757.)
Hið pittoreska, eða myndræna, vísar hins
vegar ekki til tilfinningar, heldur til fyrir-
myndar sem túlkar það sem er yfirstíganlegt
og náið í umhverfinu, eins og fallegt rjóður við
bæjarlækinn.
Eins og skáldskapurinn er landslagsmál-
verkið milliliður sem hefur mótað náttúrusýn
flestra með þeim afleiðingum að mörgum
reynist erfitt að leggja sjálfstætt fagurfræði-
legt mat á náttúruna. Listamenn skópu
ímyndir af náttúrunni, túlkuðu tilfinninguna
fyrir því háleita í myndum af vatnsföllum,
fjallaskörðum og eldfjöllum, gerðu náttúruna
að tákni, ýmist í formi myndar eða skrúð-
garða. Að baki þessari sýn liggja sögulegar
skýringar. Nærtækast er að vísa til þess
hvernig íslenskir ljósmyndarar og listmálarar
skópu þjóðernislega ímynd af landinu á 20.
öld. Íslenska þjóðin þurfti að eiga sér fagur-
fræðilega hugmynd um eigið land.
Þannig hefur náttúran fyrst og fremst verið
metin fagurfræðilega í gegnum milliliði, rit-
aðan texta, ljósmyndir og málverk, ýmist í
pólitískum tilgangi eða vegna þess notagildis
sem hún hefur sem ferðamannastaður. Nátt-
úrutúlkun í listum var nánast samstiga þeim
áhuga sem hófst á 18. öld fyrir ferðalögum og
ferðamennsku. Elstu ferðamannastaðirnir í
svissnesku og ítölsku Ölpunum búa einmitt
yfir þessum stóru, náttúrulegu fyrirbærum;
vatnsföllum, fjallaskörðum og snæviþöktum
tindum, sem „vekja upp tilfinningar sem gefa
mönnum kraft og lyfta huganum“.
Líklega var breski listmálarinn J.M.W.
Turner (1775–1851) sá listamaður sem túlkaði
náttúruskynjun nútímamannsins á hvað tær-
astan hátt með því að stilla saman annars veg-
ar þeim náttúrufyrirbærum sem maðurinn
ræður ekki við og hins vegar sköpunarverki
mannsins, þeirri náttúru sem maðurinn býr
til. Þegar hann málar gufuskip í snjóbyl, þá er
hann ekki að mála myndefnið „skip í sjávar-
háska“. Hann er heldur ekki að mála háleita
upplifun sína af óveðri, heldur raunverulega
hráa náttúru og þá spennu sem á sér stað á
milli hins náttúrulega og hins manngerða.
Þannig byggði Turner hugmyndafræðilega
brú frá kyrrstæðri fagurfræðilegri skynjun
18. aldar að margbrotinni náttúrunálgun
þeirrar tuttugustu.
Náttúran sem uppspretta,
hráefni, staður og ferli
Á tuttugustu öld snerust fagurfræðileg
tengsl listamanna við náttúruna um það að
nálgast náttúruna, rannsaka sjálfstæð fyrir-
bæri hennar og brjóta niður í einingar í stað
þess að líkja eftir henni. „Við höfum glatað
hæfileikanum til að sjá náttúruna; þess í stað
sjáum við endalausar myndir af náttúrunni
sem hafa hlaðist upp í huganum,“ skrifaði
franski málarinn Cezanne árið 1902, og óskaði
þess að geta horft á umhverfið með augum ný-
fædds barns. Það varð dagskrá sporgöngu-
manna hans, post-impressjónistanna, að
reyna að gleyma öllum myndhefðum og reyna
að SJÁ náttúruna, horfa á síbreytileik hennar
og leysa hana upp í ljós, liti, lykt og hljóð –
gera hana nánast að snertanlegri upplifun.
Um 1960 urðu þáttarskil í listsköpun á
Vesturlöndum þegar nokkrir evrópskir og
bandarískir listamenn umturnuðu hefðbundn-
um aðferðum og endursköpuðu ríkjandi mód-
erníska afstöðu til listsköpunar. Tilraunir
þeirra fólust m.a. í einskonar landkönnun á
opnu rými náttúru, umhverfis og líkama. Loft
og vatn er öllum aðgengilegt og enn var land
frjálst til athafna víða í Evrópu. (Bandarískir
listamenn urðu reyndar oftast að kaupa eða
leigja landið sem þeir unnu á). Sumir þessara
listamanna innlimuðu landið í verk sín, notuðu
náttúruna sem hráefni, eða gerðu náttúruferli
og náttúrufyrirbæri að virkum þáttum verka
sem flest voru hverful og jafnvel óaðgengileg
áhorfandanum. Listathöfnin, listsköpunin
sjálf, samtalið við náttúruna, lýsir sterkri þrá
eftir samruna og vilja til að yfirstíga eða end-
urskilgreina skilin á milli manns og náttúru.
Robert Smithson (1938–1974), einn áhrifa-
mesti listamaður síðari hluta 20. aldar, lýsti
markmiði sínu þannig: „Ég er fyrir list sem
tekur tillit til beinna áhrifa náttúrufyrirbær-
anna eins og þau sjálf eru frá degi til dags
óháð því hvernig þau birtast. („I am for an art
that takes into account the direct effect of the
elements as they exist from day to day apart
from representation.“) Höfuðverk hans Spiral
Jetty (1970) hvarf smátt og smátt í vatn. Fáir
List,
náttúra og
verðmæti
Spiral Jetty „Ég er fyrir list sem tekur tillit til beinna áhrifa náttúrufyrirbæranna eins og þau sjálf eru frá degi til dags óháð því hvernig þau birtast“, segir
listamaðurinn, Robert Smithson, um verk sitt sem nýverið kom aftur í ljós eftir að hafa verið á kafi í vatninu frá því skömmu eftir að það var skapað.
Hreinn Friðfinnsson Verkið Untitled, 1999-2000. Sumir fást við náttúrulega náttúru, og umbreyta
henni í verk með mannlegri tækni, aðrir við tilbúna náttúru.